Analiza slučaja 11

Brojne studije kod nas i na strani posvećene su problematici odnosa srpske vladajuće nomenklature prema jugoslovenskoj državi u periodu pre i naročito posle Osme sednice1. Stavovi grupe akademika okupljenih oko Memoranduma SANU i Dobrice Ćosića takođe su dobro istraženi2. S druge strane, u domenu temeljnih i programskih određenja vrhova srpskih opozicionih stranaka po pitanju karaktera jugoslovenske države i njenog očuvanja ili preuređenja imamo samo jednu, doduše sistematsku i dobro napisanu studiju3. Autorka ove studije, prof. Dubravka Stojanović, analizirala je načelna, programska opredeljenja najvažnijih opozicionih grupa po pitanju opstanka zajedničke države, a zatim i rata koji se vodio na njenim prostorima. U vreme obrazovanja tih stranaka, SFRJ je još uvek bila realnost sa kojom je trebalo računati i prema kojoj se trebalo opredeliti. Profesorka Stojanović sugeriše da je najznačajniji deo kasnijeg Miloševićevog nacionalnog programa „od Kosova do ustavnog preuređenja Jugoslavije“ formulisan već tokom 1986. i 1987. u okvirima tih opozicionih krugova u nastajanju4. U kasnijem nadmetanju opozicije i vlasti u podizanju nacionalnih barjaka, srpske opozicione partije su preuzele značajan deo odgovornosti za raspad zajedničke države. Stojanović je po ovom pitanju isključiva, ona smatra da u trenutku raspada SFRJ na srpskoj političkoj pozornici nije postojala alternativa vladajućem diskursu u domenu nacionalne politike5.

U tom formativnom periodu srpskog višestranačja, Đinđić je tek jedan od ideologa Demokratske stranke, tako da Stojanović nema prostora da se posveti njegovom specifičnom ulogom u toj ideološkoj primopredaji i uzajamnosti na relaciji akademski krugovi i opozicija u nastajanju ― Miloševićev režim. Analizom tekstova koje je Zoran Đinđić objavljivao na temu jugoslovenskih odnosa, ova studija pokušaće da doprinese potpunijem sagledavanju tog fenomena. Takođe, u domenu sagledavanja transfera sadržaja političke i nacionalne ideologije, u relaciju akademski krugovi ― opozicija ― Miloševićev režim biće uveden i faktor nasleđa real-politike i svojevrsne nacionalne politike koju su razvijali predvodnici srpskih recentralista (od Draže Markovića do Ivana Stambolića i Buce Pavlovića)6. Sistematsko proučavanje i kritički pristup Đinđićevim tekstovima o Jugoslaviji ima istorijsko-biografski i analitički značaj: ono doprinosi boljem razumevanju razvoja političkih koncepcija Zorana Đinđića, ali i omogućava sveobuhvatniju analizu stavova koje su različiti delovi srpskog društva imali prema jugoslovenskom pitanju u vreme raspada zajedničke države. Analiza tih tekstova iziskuje kritički pristup što u ovom konkretnom slučaju pokreće i određena nenaučna preispitivanja i nedoumice s obzirom da uspomena na lik i delo Zorana Đinđića zauzima posebno mesto u srpskom pamćenju.

Naime, objektivni, kritički pristup Đinđićevim tekstovima kao da izmiče pred utiskom tragičnih okolnosti u kojima je okončan njegov život i zbog velike progresivne uloge koju je odigrao u srpskom društvu kao jedan od predvodnika građanskih protesta i kao prvi demokratski izabrani predsednik vlade. U uslovima prevlasti populističkog koncepta države i u potpunosti kompromitovanih i ugroženih tekovina građanskog društva u današnjoj Srbiji, kritičko preispitivanje Đinđićevih radova čini se kao nešto čemu još uvek nije došlo vreme i što je u najmanju ruku neprimereno datim okolnostima. Da li zbog toga ili je to prosto stanje duha u našoj sredini, ali Đinđićevi spisi, ne samo što nisu kritički analizirani, već se čini da još uvek nisu ni pročitani u meri u kojoj to zavređuju7. Svega nekoliko radova manjeg obima bavili su se njegovim spisima8; u širem obrisu su to učinila dva autora i to su oba puta u osnovi bili predgovori Đinđićevim knjigama.

Latinki Perović naša nauka duguje impresivnu biografsku studiju o Zoranu Đinđiću i nadahnuti predgovor zbirci njegovih polemičkih tekstova Politika i društvo. Rasprave, članci i eseji.9 Uz sva ograničenja koje donosi forma pisanja predgovora i prigodne biografije, autorka je u svoje tekstove unela znatnu meru istraživačkog, analitičkog i angažovanog pristupa u sagledavanju problematike. Međutim, s obzirom da su ovi tekstovi obuhvatali retrospektivu celine vremenskog i stvaralačkog opusa Zorana Đinđića, SFRJ-tematika koja je od interesa za pisanje ove studije mogla je biti dodirnuta samo uzgredno i bez velikog udubljivanja. Neočekivano malo refleksija o Đinđićevom viđenju socijalističke Jugoslavije nalazimo i u predgovoru njegovoj knjizi Jugoslavija kao nedovršena država, koja je cela posvećena jugoslovenskom problemu10. Autor predgovora, profesor Nenad Dimitrijević, želeo je da ukaže na kontinuitet naše „nedovršene državnosti“ što je predodredilo postupak analitičkog povezivanja Đinđićevih koncepcija o nedovršenoj Jugoslaviji sa autorovim koncepcijama o nedovršenoj Srbiji.

U ovoj efektnoj i više nego relevantnoj studiji o „kontinuitetu državne nedovršenosti“, međutim, ima više sadržaja analize koja se odnosi na Srbiju od one koja se odnosi na Jugoslaviju: drugim rečima, u njoj ima više profesora Dimitrijevića nego Zorana Đinđića. Iako u svega nekoliko pasusa analizira knjigu kojoj je pisao predgovor, Dimitrijević tvrdi: „Bez namere da potcenim sve ono vredno što je u polju društvenih nauka napisano i objavljeno u bivšoj Jugoslaviji, Đinđićevu knjigu Jugoslavija kao nedovršena država vidim kao do danas najznačajnije delo koje smo dobili u oblasti političke i ustavne teorije“. Uz moje veliko uvažavanje za stvaralački opus profesora Dimitrijevića i za njegovu koncepciju „nedovršene državnosti“ mislim da je donošenju takve velike ocene trebalo da prethodi mnogo više pasusa analize ove Đinđićeve knjige.

Među biografima Zorana Đinđića treba pomenuti istoričara Bojana Dimitrijevića koji je skicirao njegovu čitavu političku biografiju u knjizi koja se pojavila samo četiri godine nakon njegovog ubistva11. Dimitrijeviću je bilo zamerano da su mu zaključci i promišljanja često bili pristrasni i tendenciozni, s obzirom na njegov aktivni politički status u Demokratskoj stranci i u skladu sa njegovim deklarisanim opredeljenjem da bude „sledbenik“ ubijenog premijera. S druge strane, bilo je nerealno očekivati da će svega nekoliko godina nakon atentata neko napisati čisto profesionalnu, suzdržanu i potpuno nepristrasnu studiju o Đinđiću. Dimitrijevićev pionirski rad koji je bogat izvornom građom treba, dakle, razumeti u kontekstu okolnosti u kojima nastaje i od kojih se ne može razdvojiti. Moja zamerka autoru je što u ovoj knjizi i pored skrupuloznog razdvajanja citata i interpretacije, nismo dobili kritički aparat u vidu neposrednog pozivanja na izvore. Da je bilo fusnota u ovoj knjizi, ona bi sa svim nesavršenostima i nedostacima poslužila kao istoriografska preteča na koju bi se nastavljali drugi autori. Bez kritičkog aparata, ova knjiga ima mnogo više formu komemorativnog i angažovanog spisa nastalog iz pera opredeljenog i politički aktivnog pristalice Zorana Đinđića.

Zašto ipak smatram da treba kritički pristupati Đinđićevim radovima? Najpre, zato što je i on u tim radovima uvek iznova kritički preispitivao stvarnost, pa bi bilo neprirodno da prikazi i studije njegovih tekstova budu pisani u šematizovanoj formi panegirika. Mislim da to ni Đinđiću ne bi bilo po volji. Omaž Đinđićevoj viziji i razumevanje političkih i filozofskih sistema koje je zastupao imaju smisla samo ukoliko se uz njih iznese i mera kritički intoniranog nesaglasja i sumnje, naravno, tamo gde tog nesaglasja i sumnje ima. Na kraju krajeva, cilj ovog članka je, kako je već gore istaknuto, da ukaže na mesto koje Đinđićeve koncepcije o Jugoslaviji zauzimaju u okvirima srpskih intelektualnih i političkih krugova u vreme intenziviranja jugoslovenske krize. Iz krajnje pragmatskih razloga, moj pristup mora biti analitički i mora uključiti kritiku.

Uz značaj kritike po sebi, mislim da dublje preispitivanje Đinđićevih tekstova doprinosi i potpunijem sagledavanju srpske varijante neoliberalnog diskursa koji je on promovisao u svojim tekstovima. U vreme raspada SFRJ i u narednoj deceniji, koncepcije političkog i ekonomskog liberalizma su zaista ubedljivo trijumfovale na javnim prostorima bivše Istočne Evrope. Pobeda liberalizma bila je tako glatka i neosporna da se čak utopijski spekulisalo o tzv. kraju istorije, koji se naravno nije desio. U poslednjih deset godina, globalna recesija, dužničke krize, napuštanje neokejnzijanskih strategija „stimulusa“ i razmah srednjeevropskog populizma pokazuju da je neoliberalni sistem vrednosti u biračkom telu, ali izgleda i u značajnom delu akademskih krugova izgubio ideološki prestiž. Politika štednje vratila je kapitalizam u 19-vekovne okvire restriktivnih budžeta i deficita države blagostanja na periferiji. Đinđićeve suštinski antisocijalističke i neoliberalne koncepcije treba dakle ponovo vrednovati u skladu sa novim pogledima na liberalni svetonazor u današnjem vremenu.

Hronološki, ovaj članak analizira Đinđićeve tekstove posvećene problematici unutrašnjeg uređenja i preuređenja odnosa unutar jugoslovenske države. Analizirani su samo tekstovi koji su objavljeni u periodu od 1986. do 1990. godine, dakle u vreme kada je jugoslovenska država još uvek postojala. Međutim, s obzirom da Đinđić u ovim tekstovima referiše na čitav period postojanja jugoslovenske države, hronološki okvir moje analize uključio je čitav taj vremenski okvir. U datim vremenskim i tematskim okvirima, istraživački fokus je stavljen na domen Đinđićeve istorijsko-politikološke analize jugoslovenske zbilje, kao i njegovog teorijskog i real-političkog sagledavanja ustavno-pravnih pitanja socijalističke Jugoslavije. Usredsređujući se na ova pitanja nameravam da odredim mesto koje su Đinđićeve koncepcije o zajedničkoj državi zauzimale u odnosu na 1) dominantna mišljenja tzv. srpske (intelektualne i para-intelektualne) čaršije okupljene oko Memoranduma, 2) krugova recentralista srpske partijske scene pre Osme sednice i 3) krugova recentralista a potom separatista (u odnosu na SFRJ) okupljenih oko Miloševićevog režima koji se formira nakon Osme sednice12.

Pored ovog, uvodnog dela, članak se sastoji od još pet tematskih celina. Prva se bavi Đinđićevim viđenjem osnova legitimnosti, zakonitosti, suverenosti i ustavno-pravnog karaktera institucija socijalističke Jugoslavije. Druga tematska celina je skoncentrisana na Đinđićeve koncepcije o unutrašnjem uređenju jugoslovenske (nominalne) federacije. Treća je posvećena problematici poremećenih međuetničkih odnosa u zemlji i Đinđićevim predlozima za prevazilaženje ovih problema. U svakoj od ove tri deonice teksta primenio sam isti koncept pisanja: u prvom delu sam pokušavao da ponudim izvornu interpretaciju Đinđićevih stavova, a u drugom sam pristupao njihovoj kritičkoj analizi. U četvrtoj deonici, Đinđićevi stavovi upoređeni su sa stavovima 3 gore navedene ideološko-političke grupe po njihovim opredeljenjima u odnosu na 20 pitanja iz 6 oblasti ideoloških, ustavno-pravnih, etničkih i teritorijalnih problema od značaja za dinamiku razvoja jugoslovenske krize. (Ne)podudarnost stavova grafički je predstavljena presekom skupova u Venovom dijagramu. Završna razmatranja i zaključci su izloženi u završnoj, petoj deonici članka.

„Socijalistička država je otvorena protivrečnost“

Đinđić je smatrao da je imanentni problem socijalizma ležao već u polazišnoj kontradikciji, u tome što on „nije trebalo da postane država, ali je na to bio prinuđen.“13 Socijalistički pokret je bio od Marksovog vremena zasnovan na negaciji klasičnog koncepta države i usmeren na njeno prevazilaženje revolucionarnom tehnologijom osvajanja vlasti. Njegove vođe, srasle sa idejom neprestane revolucije bile su zatečene u trenutku kada je njihov pokret trebalo da se konstituiše u državu. Đinđić sugeriše da bez mnogo promišljanja, socijalizam tada pozajmljuje od klasičnog građanskog poretka čitav institucionalni dekor državnosti, parlamenata, izbora, ministarstava i njima odgovarajućih koncepcija ustavnosti, zakonitosti i suverenosti ― doduše sve to bez njihovih izvornih sadržaja, funkcije i svrhe. On sugeriše da od tada datiraju problemi i kontradikcije između onoga što je u klasičnoj političkoj teoriji proklamovani delokrug rada neke institucije i načina kako je ona zasnovana u socijalističkom režimu.14

Analizirajući pojedinačne segmente socijalističke državnosti, Đinđić nalazi da su u njegovim okvirima nosioci suvereniteta i ustavotvorne vlasti fiktivni, da je opseg funkcionisanja pravne države potpuno proizvoljno i arbitrarno postavljen, da proklamovani ustavi ne služe da uspostave kontrolu i ograničenje delokruga vlasti, takođe, da izbori u ovim državama ne dovode do njene preraspodele, i.t.d. U svojim spisima on socijalističku državu određuje kao „ne-državu“, za socijalističke republike kaže da su „takozvane“ ili odrednicu „republika“ stavlja pod navodnike, s obzirom da se po svojstvima nalaze daleko od predočenih teorijskih i realnih modela države i republikanske podele vlasti. Ideološki suprotstavljena izvornim koncepcijama ustanova koje je pozajmila iz građanskog društva „socijalistička država je otvorena protivrečnost“15. Ova Đinđićeva smela tvrdnja iz 1986. odnosi se kako na Jugoslaviju, tako i na ostale socijalističke zemlje.

Tvrdnja o suštinskom nepostojanju „političke zajednice“ u socijalističkoj Jugoslaviji je nešto čemu se Đinđič često vraća u svojim spisima. Marks i njegovi sledbenici, uključujući tu i partijska rukovodstva socijalističkih država promovisali su mehanizme klasne vladavine, zaboravljajući klasični Hobsov ili Makijavelijev rezon „da se politička vlast tek konstituiše u prostoru politike“16. Nepostojanje politike u njenoj izvornoj formi onemogućava konstituisanje socijalističkih država kao političkih zajednica. Kada komentariše tada aktuelno pitanje odnosa između Srbije i njenih pokrajina, Đinđić ovo pitanje vraća u domen tzv. pred-ustavnih pitanja, naime, da li je Srbija u svojoj celini „politička zajednica sa jedinstvenim političkim identitetom i jedinstvenom voljom za taj identitet“? Tek pozitivan odgovor na ovo pred-ustavno pitanje čini smislenim otvaranje pitanja ustavnosti17.

Ustavnost u socijalističkoj Jugoslaviji po Đinđiću je samo „prividna“. Konfuzija postoji već na nivou klasične raspodele vlasti i kontrole između njenih različitih grana. Dok u liberalnom društvu parlament, odnosno zakonodavna vlast, konstituiše vladu, t.j. izvršnu vlast, u socijalizmu je obratno, naime, vlada („u metaforičkom smislu, tj. smislu političke vlasti“) obrazuje parlament. Relacija društvo-država u jugoslovenskom konstitucionalizmu je takođe upitna. Đinđić, naime, socijalističkoj Jugoslaviji odriče postojanje „svojstvenog društvenog poredka“, koji bi postojao „pre i nezavisno od konkretne političke vlasti“. Đinđić smatra da je društveni poredak u zbilji jugoslovenske real-politike imaginaran; on ne postoji po sebi, već je proklamovan od strane političkih vlasti u okvirima kategorija koje Dindić smatra metafizičkim („samoupravljači“, „radni ljudi“, „proletarijat“, itd). Ove društvene kategorije, po Đinđiću, ne postoje „pre i nezavisno“ od proklamacija političke vlasti, a naročito nisu postojale u iole značajnoj zastupljenosti u trenutku nastanka socijalističkih država. Proletarijat, recimo, u Rusiji 1917. ili Jugoslaviji 1945, brojčano je srazmerno skromni društveni stalež u čije ime se formira država. Ustav, koji bi trebalo da označi meru kompromisa između tako interpretiranog društvenog poretka i državne vlasti lišen je gotovo u potpunosti društvene komponente ustavotvornog procesa.18

Štaviše, Đinđić smatra da se većina političkih konflikata u okviru jugoslovenskog socijalističkog sistema razrešavalo u „meta-ustavnom prostoru“, dakle u vanistitucionalnom miljeu donošenja odluka, umesto u okvirima ustavom predviđenih procedura. U tom domenu realne i faktičke vlasti, odluke je donosila partija i, u mnogo značajnijoj meri, doživotni predsednik države i partije u liku Josipa Broza Tita, koji je nastupao kao vrhovni arbitar unutrašnjih sporova. Njegovim odlaskom sa istorijske pozornice postalo je jasno „da postojeći društveni sistem ne raspolaže sredstvima samoregulisanja, pošto ta sredstva nikada nisu izgrađivana.“ Društveni konflikti tokom osamdesetih godina prošlog veka bili su „sporovi bez sudije“. „Socijalistička ne-država“, kako je naziva Đinđić, nastavila je da postoji prenoseći s vremena na vreme neke od nerešenih sporova iz meta-ustavnog u ustavni prostor rešavanja. Paradoks je da se tek tu, dakle u ravni institucionalnog, očitavala sva nemoć jugoslovenske „prividne ustavnosti“.19

Đinđić otvara i pitanje zastupanja interesa „radnog naroda“ i autentičnosti interpretacije tih interesa u okvirima socijalističkog parlamentarizma. Po njemu, u okvirima oficijelnog sistema „pluralizma samoupravnih interesa“, interpretacija tih interesa ima nesumnjivi primat nad interesima po sebi. Opet je redosled formulisanja od bitnog značaja. Naime, interesi radnih ljudi ne obrazuju se u praksi njihove svakodnevice, već su prethodno i unapred zadati od strane partijske centrale. U nastalom društvenom sklopu je bilo dozvoljeno preispitivati osnovna učenja vođa i klasika radničkog pokreta, ali nije bilo dozvoljeno dirati u jednom zadatu interpretaciju tog učenja koje je nametnuto od strane „autorizovanog interpretatora tih interesa“ u liku partijskih tj. političkih vlasti.20 I ovde se očituje primat interpretacije, u ovom slučaju interpretacije ideologije, nad ideologijom po sebi. Đinđić ovo pitanje prisvojenog mandata ili autorizacije ironizira tako što predlaže da Institut za marksizam pri CK SKJ, kao najkompetentniji u domenu „materijalističke filozofije istorije“ treba da bude instanca na kojoj se donose najvažnije odluke u društvu21. U kontekstu unutrašnjih odnosa u zajedničkoj složenoj državi, konstitucionalni problem socijalističke reprezentacije, t.j. interpretacije interesa, prerasta u nešto mnogo zlokobnije:

Pošto „radnička klasa“ sociološki ne postoji, a pojam „radni ljudi“ ništa ne znači, prazna forma radnog reprezentovanja je morala biti ispunjena situacionim sadržajem, tj. etničko-regionalnim identitetima. Ali budući da ni oni ne smeju da nesputano sebe interpretiraju (u formi političkih stanovišta), ta forma ih ne stabilizuje, nego samo omogućava njihov rast, do trenutka kada će je iznutra razbiti.22

Đinđić često podvlači da su ustavne reforme gotovo nezamislive u uređenju koje je u osnovi neustavno i u kojem ne vladaju osnovni principi pravne države23. Kao primer tih anomalija i kontradikcija imanentnih jugoslovenskom socijalizmu, on navodi službena obrazloženja koja su iz vrhova srpske partije i države dolazila 1987. sa ciljem uvođenja vanrednog stanja na Kosovu. Đinđić skreće pažnju da oficijelna frazeologija u Beogradu događaje na Kosovu kvalifikuje kao „kontrarevoluciju“, a istovremeno, u široj interpretaciji ti kontrarevolucionarni događaji navodno dovode do suspenzije osnovnih ljudskih prava i zakonitosti u toj pokrajini. Sledeći logiku oficijelnog govora proizlazi da će suzbijanjem kontrarevolucije (i konsekventno ― ponovnim uspostavljanjem revolucionarnog poretka) biti uspostavljena istovremeno i pravna država na Kosovu. Problem je, nalazi Đinđić, samo u tome što su načela zakonitosti i zaštite ljudskih prava na najneposredniji način suprotstavljena konceptu revolucije kao stanja koje treba da bude uspostavljeno. On se dalje poigrava ovom kontradikcijom, metaforom o Kosovu koje bi uvođenjem vanrednog stanja trebalo da postane svojevrsna „pravna oaza Jugoslavije“, dakle jedini i privilegovani deo zemlje u kojem će nakon poraza kontrarevolucije zavladati revolucionarni sistem zasnovan na sistemu pravne države i zakonitosti.24

U vreme kada su se pojavljivali, a u kontekstu ukalupljenog javnog govora u kojem su dominirale beživotne fraze i mehanički ponavljane mantre socijalizma, Đinđićevi tekstovi su verovatno odisali svežinom smele, inovativne i izazivačke kritike društvene stvarnosti. Đinđić je svakako efektan kada ukazuje na unutrašnje protivrečnosti sadržane u osnovnim ustavno-pravnim postulatima socijalističkih država. Teško se može sporiti da su jedna za drugom, njihove ustavne kategorije i proklamacije preuzete iz ranijih ustava liberalne političke provenijencije zaista bile kontradiktorne i lišene pravog sadržaja. Istini za volju, treba podsetiti da utemeljivači revolucionarnog radničkog pokreta nisu imali iluzije kada su govorili o državi tzv. prelaznog ili socijalističkog doba. Iako je Engels donekle idealizuje u Anti-Diringu, Marks i Lenjin su imali velike rezerve prema toj predočenoj državi.

Marks je u čuvenoj Kritici gotskog programa ukazivao da će društvo tog prelaznog perioda još uvek nositi beleg prethodnog poretka „iz čije utrobe izlazi“. Osnovni problem, po Marksu, je u tome što se ovo društvo „nije razvilo na sopstvenoj osnovi“ tj. na osnovi ideologije radničkog pokreta, već se razvija na prethodno zatečenom sistemu.25 Marks je, dakle, predviđao da će socijalističko društvo biti opterećeno sadržajima prethodnog kapitalističkog poretka koji će inercijom biti preneti u tzv. prelazni period. Lenjin je u svojoj studiji Država i revolucija pisanoj neposredno pre otpočinjanja Oktobarske revolucije u avgustu i septembru 1917, tu socijalističku „proletersku državu“ nazvao „polu-državom“26.

Đinđić, dakle, uočava unutrašnje protivrečnosti i nesavršenosti države koje su već unapred bile očekivane i - štaviše, sasvim jasno anticipirane od strane glavnih teoretičara pokreta. U tom smislu ne stoji Đinđićeva tvrdnja da socijalizam nije nameravao t.j. „nije trebalo da postane država“. Naprotiv, tranziciona država na prelazu iz kapitalizma u socijalizam jedan je od zacrtanih programskih ciljeva revolucionarnog radničkog pokreta. Marks o tome piše 1875, Engels ovu temu najpodrobnije pretresa u pomenutom Anti-Diringu 1878, Lenjin mesec dana pre preuzimanja vlasti u Petrogradu. Za razliku od Marksa i Lenjina, Engelsov pristup državi tranzicionog perioda sadrži samo pozitivne konotacije procesa u kojem će nastupiti postupno „odumiranje“ te države27. Ali svejedno, „država“ je nameravana forma uređenja u prelaznom periodu. Srpski i jugoslovenski marksista i jedan od osnivača KPJ, Filip Filipović, je u opširnoj istorijskoj studiji koja je nastala 1923/1924 uglavnom ponovio ove ocene klasika marksizma. On još i dodatno pojačava Marksovo predviđanje iz 1875. pripisujući, bez navođenja izvora, da je (Marks) tvrdio da su „ove mane [...] neotklonjive [...] u prvoj fazi komunističkog društva“28. U redovima KPJ, dakle, tranzicioni socijalistički period bio je svakako zamišljen kao država, bez iluzija o njenim unutrašnjim protivrečnostima koje su bile ne samo očekivane, već i „neotklonjive“ u tom periodu razvoja.

Unutrašnje kontradikcije sadržane u socijalističkim ustavno-pravnim proklamacijama o kojima Đinđić piše, treba sagledavati i u istorijskom kontekstu njihovog nastajanja. Najmanje tih protivrečnosti, t.j. najmanje primesa društvenih i državnih koncepcija „pozajmljenih“ iz liberalnog miljea nalazimo u ruskom i sovjetskom ustavu iz 1918 i 1924, najviše u ustavnim rešenjima istočnoevropskih država tzv. narodne demokratije u periodu posle Drugog svetskog rata. Sovjetske vlasti koje su od 1917. bile u otvorenom ideološkom, a nekoliko godina i u vojnom sukobu sa gotovo svim evropskim državama i svetskim silama, nisu morale da prilagođavaju svoju politiku očekivanjima tzv. svetskog javnog mnenja ili spoljne politike tih sila. To, međutim, nije bio slučaj sa sovjetskim istočno-evropskim satelitskim režimima čije državne formacije nastaju u složenim spoljno-političkim okolnostima i u kojima je tranzicija od liberalnog ka socijalističkom uređenju morala da bude postupnija jer se odigravala pred zainteresovanom svetskom javnošću nominalno još uvek savezničkih zemalja.

Đinđićevo viđenje da se donošenje najznačajnijih odluka i kompromisa u socijalističkoj Jugoslaviji odigravalo u „meta-ustavnom“ prostoru svakako stoji, ali mislim da ovu tvrdnju treba donekle relativizovati. Naime, u svakom realnom političkom sistemu se do najvažnijih odluka dolazi putem neformalnih dogovora ili kompromisa koji se postižu između nosioca realne vlasti, moći i uticaja. Takav neformalni kompromis se tek naknadno uvodi u institucionalni kontekst datog političkog sistema. U socijalističkim državama ovaj meta-ustavni prostor real-politike odigravao se unutar rukovodstva vladajuće partije i države, dok u liberalnim režimima on često obuhvata i mnogo složeniji kontekst koalicionih pregovora i usaglašavanja stavova među brojnim političkim subjektima. Kada u političkom sistemu nema mogućnosti za dogovor u meta-ustavnom prostoru, verovatno ga neće biti ni u okvirima ustavom propisanih procedura, kao što je to pokazao slučaj socijalističke Jugoslavije tokom 80-ih godina, ali i svih drugih neuspešnih država.

Đinđićevo osporavanje modela zastupanja interesa u socijalizmu sadrži u sebi niz naknadnih ideoloških učitavanja koja proizilaze iz njegovog polazišnog neoliberalnog i anti-socijalističkog stava. Tvrdnja da radni ljudi i radnička klasa sociološki i empirijski ne postoje i da njihovi predočeni interesi u socijalističkom društvu ne postoje nezavisno od poltičke vlasti, već samo kao njena proizvoljna interpretacija može se upravo tako razumeti. Naime, da li se u liberalnim političkim sistemima koje Đinđić ideološki suprotstavlja socijalističkoj svakodnevici, uspostavlja svaki put idealno-tipsko reprezentovanje interesa određenih društvenih grupa? Da li su interesi koje danas zastupaju američki republikanci, britanski laburisti ili nemački SPD zaista formulisani „pre i nezavisno“ od političke vlasti ili se zapravo i ovde radi o višesmernom procesu, a u određenoj meri svakako i o „interpretaciji“ tj. učitavanju tih interesa odozgo? Naime, nije pravo da se idealno-tipski standardi kao kriterijum uspostavljaju samo za socijalistički model društvenog uređenja. Ako radni ljudi i radnička klasa socijalističke Jugoslavije sociološki i empirijski nisu postojali po ovim idealnim standardima, tada verovatno treba sporiti i formu zastupanja interesa, a zatim i postojanje bilo koje društvene ili profesionalne grupe u liberalnim društvima tadašnje zapadne Evrope.

U širim razmerama, Đinđićeva isključivost u kritici sistema reprezentacije u socijalističkim zemljama, uz istovremeno zanemarivanje analognih problema u liberalnim sistemima može se posmatrati kao deo prevladajućih koncepcija u društvenim naukama i političkim krugovima na Zapadu tokom hladnoratovskog razdoblja. O tim koncepcijama je pisao profesor Dejvid Plotke sa Univerziteta Berkli u uticajnom radu objavljenom 199729. U tom radu, Plotke tvrdi da se suštinski problemi političke reprezentacije na Zapadu nisu uzimali za ozbiljno sve dok je na Istoku postojao model autoritarnih nedemokratskih režima. Sistem političkog zastupanja interesa u zemljama tzv. narodne demokratije, naime, bio je tako manjkav da ga je bilo koji model reprezentacije na Zapadu prevazilazio u svakom smislu. Plotke tvrdi da su se delimično i zbog toga, na Zapadu zadovoljavali standardima političke participacije i reprezentacije u okviru Šumpeterovog koncepta tzv. minimalne demokratije. Kriterijumi „minimalne demokratije“ odnosili su se manje-više samo na slobodu izbornog procesa; participacija u političkom procesu i uloga koju pojedinci i grupe igraju u društvu se u tom smislu ograničavala na kratkotrajne epizode odlučivanja – od jednih, do drugih izbora. Tek sa padom Berlinskog zida, na Zapadu se problematizuju do tada zanemarivana suštinska pitanja reprezentacije društvenih grupa, interpretacije njihovih interesa i njihove značajnije političke participacije u liberalnim sistemima. Đinđić je dakle po ovom pitanju, nastupao kao tipični predstavnik zapadnog hladnoratovskog svetonazora.

Đinđićevu tvrdnju o socijalističkoj državi kao „otvorenoj protivrečnosti“ trebalo bi dakle postaviti u širi kontekst kritike protivrečnosti države po sebi u njenim različitim istorijskim, institucionalnim i društvenim okvirima. Pojmovne i ustavne kontradikcije nisu svojstvene samo socijalističkom državnom aparatu, mada su tu verovatno izraženije zbog pomenute kompleksnosti problematike predočenog tranzicionog perioda. S druge strane, Đinđićeva upozorenja o nepostojanju izvorne političke zajednice i o formiranju etničko-regionalnih identiteta u njenom vakuumu bila su svakako anticipacija događaja koji će uslediti.

Jugoslavija nije nikada bila federacija?

Pojmovna i konstitucionalna zbrka socijalističke državnosti se, po Đinđiću, nalazi i u materiji koja određuje jugoslovenski federalizam. Kao što jugoslovenska država i pored priznanja spolja, u mnogo čemu iznutra nije bila država, tako ni njen nominalni federalizam nije zadovoljavao minimum kriterijuma definicije federalizma iz domena političke teorije. Đinđić smatra da politički sistem u Jugoslaviji nikada nije uspostavio balans moći između republičkih i federalnih vlasti, kao ni delatne mehanizme njihove međusobne kontrole. S druge strane, u njemu nikad nije profunkcionisao mehanizam koji omogućuje autonomiju i istovremeno efikasno dejstvo vlasti na lokalnom (republičkom) i saveznom nivou. U prvom ustavno-pravnom periodu jugoslovenskog socijalizma (1943-1966) efikasna je bila samo centralna vlast. Đinđić na nekoliko mesta ističe paradoksalnost ovog vremena u kojem je do kraja bio afirmisan princip federalnog uređenja zemlje, a Jugoslavija je bila „najunitarističkija u celokupnoj svojoj istoriji“. Uzurpacija monopola vlasti tada nije bila izvedena u ime neke etničke grupe, već u ime vladajuće partije.30

U obrazlaganju manjkavosti jugoslovenskog federalizma Đinđić često ukazuje na odsustvo institucionalnog mehanizma kontrole između različitih grana i nivoa vlasti. Pozivajući se na članak nemačkog istoričara i politikologa Gerharda A. Ritera „Kontrola državne vlasti u modernoj državi“ on tvrdi da se bez takve kontrole ne može ni govoriti o federalnom uređenju; ona je dakle imanentna toj formi državnog uređenja. Pošto u socijalističkoj Jugoslaviji suštinski nije bilo međusobne kontrole vlasti ni na horizontalnoj (između različitih grana) ni na vertikalnoj (između federalnog i republičkog nivoa vlasti) ravni političkog sistema, Đinđić zaključuje da u Jugoslaviji nije ni moglo biti pravog federativnog uređenja.31

Po Đinđiću, narativ o AVNOJ-u kao utemeljivaču jugoslovenskog federalizma u ovom periodu „samo je prazni mit, jedan od najpraznijih u našoj istoriji prepunoj mitova“. Njegova metaforička predstava strukture vlasti u ovom periodu (1943-1966) odgovara piramidi, koja se posle Brionskog plenuma preobražava u krug moći koji se obrazuje oko vrhova republičkih vlasti. Krug simbolizuje protok, tj. komunikaciju, koja se obustavlja kada „neko od učesnika odbije da učestvuje“. Piramidalna struktura moći se pri tom iz državne centrale premeštala u republičke centre moći.32 Ono što se u jugoslovenskoj državno-pravnoj stvarnosti obrazovalo od kraja 60-ih godina prošlog veka, kroz ustavne amandmane i donošenje novog ustava, Đinđić metaforički određuje kao „slobodni pad u konfederalizam“. Federalne jedinice dobile su tada pseudo-državni karakter, a vlast na federalnom nivou je gotovo u potpunosti prestala da postoji. Umesto uspostavljanja efikasne kontrole vlasti koja bi omogućila funkcionisanje federacije došlo je do njene „disperzije“.33

Unutrašnje uređenje u Jugoslaviji u ovom periodu izmiče strukturnom određivanju jer se ispoljava kroz dinamiku onoga što Đinđić naziva „projekat večitog dogovaranja“ i stalnog konfederalizovanja ― „konfederalizovanja koje se nikada neće i ne može završiti.“ Otud Đinđićevo određenje Jugoslavije kao „nedovršene države“34. Sumirajući prethodne zaključke, on tvrdi da Jugoslavija nikada u svom trajanju zapravo nije bila federacija. Rigidni partijski unitarizam je posle Brionskog plenuma smenila forma nedovršene konfederacije. Đinđić zato smatra neprimerenim kvalifikacije iz 1980-ih godina o „razgradnji federacije“, koje impliciraju da je nekada u Jugoslaviji bilo federalizma35. Nominalno i „retorsko isticanje federalizma“ bilo je potrebno, po Đinđiću, s obzirom na užasno iskustvo Drugog svetskog rata, više kao „emocionalni simbol“ nego kao delatni sistem vlasti36.

Po Đinđiću, Jugoslavija osamdesetih godina nije bila nedovršena samo u velikoj perspektivi ustavno-pravnih odnosa već se ta nedovršenost ispoljavala u svakom pojedinačnom aktu vlasti koji je iziskivao saglasnost republičkih vlasti. Suverenost na saveznom nivou ne može postojati u sistemu koji nije predvideo mehanizme donošenja odluka za koje nema međurepubličke saglasnosti:

Jer, tu ne samo što nema saglasnosti u konkretnim problemima (što je sasvim normalno), nego nema saglasnosti oko toga kako se donose odluke kada nema saglasnosti. Dakle nema odgovora na klasično pitanje suverenosti, `ko odlučuje?`. Dugo vremena je taj suštinski deficit radikalnog socijalizma bio kompenziran ad hoc rešenjima. ali njihova probojnost postaje sve manja, čak i u najužim krugovima političkih sledbenika.37

Da li je Đinđić u pravu kada kaže da Jugoslavija nikada za vreme svog trajanja nije bila uređena kao federativna država? Odgovor na ovo pitanje ne može biti jednoznačan s obzirom da ne raspolažemo samo jednom definicijom federativnog uređenja, takođe, nema ni opšteprihvaćenih kriterijuma na osnovu kojih bi se ustanovljavalo da li se neki politički sistem može smatrati federativnim ili ne. Danas se, recimo, ugledni pravni teoretičari potpuno razilaze po pitanju karaktera uređenja Evropske Unije: dok jedni smatraju da se radi o federaciji38, drugi su mišljenja da je reč o konfederaciji39 ili o složenom uređenju koje hibridno uključuje elemente oba uređenja40. Kontroverze postoje i oko vrste društvenog uređenja koje se razvilo u Španiji prema odredbama o autnomnim zajednicama Ustava od 1978. i u Ujedinjenom Kraljevstvu na osnovu zakona o Velsu, Škotskoj i Severnoj Irskoj (1998) do danas. Ta dva politička sistema različiti autori kategorizuju u rasponu od decentralizacije, devolucije i „kvazi-federacije“, pa do „federalne devolucije“, „de facto federacije“ i „federacije u praksi“41. Štaviše, na teorijskom nivou postoje i nesuglasice oko (striktnog) razdvajanja pojmova federalnog i konfederalnog uređenja. Dok neki autori razdvajaju ova dva pojma i čak ih suprotstavljaju međusobno kao antiteze, ima teoretičara koji konfederalno uređenje smatraju za podvrstu federalnog42.

Dakle, autori u pravnoj nauci i politikologiji zastupaju široki raspon različitih interpretacija i definicija fenomena složeno uređenih država, ali svaki od njih ima jasno postavljene kriterijume na osnovu kojih pristupa pomenutim političkim sistemima. Da vidimo na osnovu kojih kriterijuma je Đinđić donosio sud o jugoslovenskom federalizmu i u kojoj meri su njegovi zaključci konzistentni u odnosu na te kriterijume? Analizom njegovih tekstova dolazimo do dva takva kriterijuma. Najpre, kao što je već napred istaknuto, Đinđić jasno ističe princip institucionalne kontrole vlasti, t.j. međusobne kontrole vlasti u vertikalnoj ravni, kao neophodni preduslov za uspostavljanje i održavanje federativnog uređenja. Drugi Đinđićev preduslov postojanja federativnog uređenja se odnosi na „precizni balans moći“ između federalne vlade i republičkih vlada. Ovaj balans treba da bude uspostavljen tako da „ne bi blokirao donošenje značajnih odluka (a one, ako su stvarno odluke, uvek diskriminišu nekog učesnika, tj. ne mogu istovremeno zadovoljiti sve interese), a (...) na drugoj strani stvarao slobodan prostor za regionalne, etničke, konfesionalne i druge manjinske razlike“43.

Prvi Đinđićev kriterijum, koji se odnosi na međusobnu kontrolu moći, nalazi se već u 18-vekovnom štivu osnivača američkog federalizma. Naime, u čuvenom Federalističkom spisu br. 51 koji je pisao Džejms Medison, stoji norma i očekivanje da će se u američkom federalnom sistemu “različite vlade (...) međusobno kontrolisati”44. Kenet Vear, u njegovoj uticajnoj studiji iz 1946. uvodi princip “jednakog statusa” vlada na federalnom i na nivou država članica kao conditio sine qua non federalizma45. U osnovi, taj princip je u saglasju sa (Đinđićevim) principom kontrole, zato što međusobna kontrola može da se uspostavi samo između jednakopravnih subjekata. Federalni sistem vlasti ne može da postoji kada je jedna vlast potčinjena drugoj, bez obzira na domen njihovih ingerencija. Kenet Vear je rezonovao da kada je regionalna vlada podređena federalnoj, radi se o modelu devolucije vlasti; kada je federalna vlada podređena regionalnim vladama, radi se o konfederativnom uređenju46.

U novije vreme kriterijum jednakog statusa, ponovo afirmiše Džon Lou sa Univerziteta Oksford koji smatra da ovaj princip ne treba razvodnjavati koncepcijama o podeljenom suverenitetu. Suverenitet je nedeljiv; on se ne raspoređuje u institucijama sistema već se nalazi u narodu. Različita društvena uređenja podrazumevaju različitu raspodelu moći, ali suverenitet je i dalje celovit i nalazi se u narodu.47 Đinđićevo insistiranje na samo dva kriterijuma, naime na postojanju međusobne kontrole koja implicira jednakopravni status i na balansu moći u vertikalnoj ravni uklapa se u ove koncepcije federalizma. Jedno od spornih pitanja američkog federalizma jeste upravo pitanje o (ne)jednakosti statusa federalne vlade i vlade država članica. Brojni autori smatraju da je balans moći poremećen u korist federalne vlade i da se već dugo vremena unazad više ne može govoriti o njihovom jednakom statusu.

Već smo pomenuli da je Đinđić smatrao da je jugoslovensko opredeljenje za federativni oblik uređenja imalo tek retorski i u značajnoj meri emocionalni karakter. U Sjedinjenim Državama koje su rodno mesto modernog federalizma takođe postoje teoretičari koji američku vezanost za ovu formu državnog uređenja smeštaju u sferu emocionalnog. Predavači sa Berklija Fili i Rubin u njihovom uticajnom radu iz 1994, čak smatraju da se u ovom slučaju američke privrženosti radi o kolektivnoj nacionalnoj neurozi, koja sprečava da se unutrašnje uređenje u SAD nazove pravim imenom, naime modelom decentralizacije. Po njima, trend proširenja ingerencija federalne vlasti nauštrb vlasti i uticaja država-članica prisutan je još od početaka federacije u 18 stoleću, ali naročitu dinamiku ovaj proces dobija u vreme meteža Građanskog rata, državnog intervencionizma u vreme Ruzveltovog Nju dila i konačno pokreta za ostvarenje građanske ravnopravnosti 1960-ih (Civil Rights Movement). Poslednjih nekoliko decenija ingerencije država članica se smanjuju gotovo isključivo odlukama Vrhovnog suda (Supreme Court) koji u slučaju sporenja o ingerencijama gotovo po pravilu pristaje na stranu federalnih vlasti.48

U slučaju jugoslovenske socijalističke države poremećeni balans moći i nejednaki pravni status savezne i republičkih vlasti su bili norma u periodu između 1946. i 1963. To je očigledno već iz odredbi Ustava iz 1946. i Ustavnog zakona iz 1953. koji propisuju da savezni organi (Prezidijum Narodne skupštine, kasnije Savezna narodna skupština, Savezno izvršno veće i njegovi pojedinačni sekretari) mogu da ukinu ili obustave važnost zakona, propisa i naredbi republičkih organa vlasti49 . U SAD, u sličnim situacijama sporenja u vertikalnoj ravni, odluku donosi Vrhovni sud, koji je, iako organ federalne vlasti, barem u načelu nezavistan u donošenju odluka. U jugoslovenskom slučaju takva nezavisna institucija je uvedena tek Ustavom od 1963, koji predviđa da u slučajevima nesaglasnosti ili spora između republičkih i savezne vlasti odluku donosi Ustavni sud50. Uvođenjem Ustavnog suda u pravni sistem socijalističke Jugoslavije republički i savezni organi vlasti bili su statusno izjednačeni, savezni organi više nisu bili „stariji“ od republičkih i nisu više mogli samovlasno poništavati odluke i zakone na republičkom nivou.

Ustavom iz 1963. složena jugoslovenska država je barem u formalnom smislu ispunila oba Đinđićeva kriterijuma (međusobna kontrola, tj. jednakost statusa i balans moći federalne i republičkih vlasti), pa se dakle prema njegovim merilima, a u kontekstu ustavno-pravnog uređenja može smatrati federacijom. U periodu od 1946. do 1963, iako su republički organi vlasti bili zasnovani ustavom i nisu mogli biti raspušteni od strane saveznih vlasti, jugoslovenski model je imao više elemenata države koja je pristala na određeni nivo devolucije (tj. ustavne devolucije) ili dekoncentracije vlasti, nego istinskog federalnog uređenja. U periodu do 1953. elementi federalnog uređenja bili su dodatno potisnuti institucijom tzv. opštesaveznih i savezno-republikanskih ministarstava; prva su u okviru svojih nadležnosti mogla da postavljaju opunomoćenike u republičkim vladama, a druga su rukovodila određenom granom uprave posredno preko republičkih ministarstava čija je subordinacija bila neupitna51.

Kod Đinđića centralističko uređenje tzv. AVNOJ-skog perioda (1943-1966) odmah smenjuje „slobodni pad u konfederalizam“ Brionske Jugoslavije. Da vidimo sada da li doslednom primenom njegovih kriterijuma dolazimo do sličnog zaključka vezano za konfederalizovanje jugoslovenske državne zajednice, koje započinje ustavnim amandmanima 1967. i 1968. godine, a zamah dobija 197152. Dovoljno je samo površno razmotriti da bi se videlo da tzv. treći set ustavnih amandmana iz 1971. suštinski menja odnose na relaciji između saveznih i republičkih organa vlasti. Iako institucija Ustavnog suda i dalje postoji, propisani način donošenja odluka republičkim usaglašavanjem u znatnoj meri je podredio savezne organe vlasti republičkim. Jednakost statusa je dovedena u pitanje, a balans moći je zaista pomeren u korist republičkih i pokrajinskih ingerencija. Od 1971. godine u Jugoslaviji se razvija jedno hibridno uređenje koje sadrži federalne i konfederalne elemente.

Đinđićeva ocena o „slobodnom padu u konfederalizam“ post-Brionske Jugoslavije može se sa izvesnom rezervom u tom metaforičkom kontekstu prihvatiti; takođe, njegovo osporavanje suverenosti savezne vlasti u slučaju nesaglasja predstavnika republičkih vlasti teško se može dovesti u pitanje. Ono je očigledno gotovo pri svakom pokušaju pokretanja ingerencija savezne države kojoj je prethodio dugotrajni proces „usaglašavanja stavova“ republičkih predstavnika, a prvi takav slučaj beležimo već u vreme bolesti i neposredno po smrti vrhovnog arbitra socijalističke Jugoslavije, prilikom procedure donošenja Društvenog plana razvoja SFRJ za period 1981-1985. Donošenju ovog najznačajnijeg akta u domenu planiranja ekonomskog razvoja zemlje trebalo je da prethodi dostavljanje potrebnih „elemenata“ za planiranje od strane republičkih i pokrajinskih vlada. One su bile u obavezi da te informacije dostave SIV-u u zakonskom roku do novembra 1979, međutim do isteka tog roka to nije učinila nijedna. Rok je zatim produžen do maja 1980, kada je traženu informaciju podnela samo jedna republika i to na nepotpun i suviše uopšten način. Rokovi su zatim pomerani još nekoliko puta, bez rezultata i bez propisane odgovornosti za one koji su prekršili zadate obaveze. Za sve to vreme, prestavnici SIV-a su u Saveznoj skupštini bespomoćno apelovali da se zakonske obaveze izvršavaju; i pored tih verbalnih apela oni ništa drugo nisu preduzimali. Savezni Društveni plan za pomenuti period donet je naposletku u Veću republika i pokrajina sa velikim zakašnjenjem tek u martu 1981, dakle u okviru perioda planiranja za koji je namenjen.53

Da li je ustavopisac propisao mehanizam kojim su savezne vlasti mogle da donesu odluku i pored nepostojanja saglasnosti predstavnika republika i pokrajina? Zapravo, Ustav iz 1974 (Čl. 301-3.) predvideo je instituciju privremene mere koja se mogla propisati od strane Predsedništva SFRJ sa ograničenim rokom trajanja od godinu dana54. Međutim, Predsedništvo je, u malom, takođe počivalo na principu usaglašavanja, mada je formalno odluku moglo doneti i preglasavanjem, kada bi to predstavljalo narušavanje osnovnog ustavnog načela o usaglašavanju. To je možda i odgovor na Đinđićevo pitanje o suverenu i oko toga „kako se donose odluke kada nema saglasnosti“. Naime, savezne vlasti su u takvim situacijama mogle da suvereno donose odluke samo kršeći osnovno načelo ustava. Pod drugim okolnostima one nisu imale svoj domen ingerencija koje bi bile nezavisne od volje predstavnika republičkih i pokrajinskih vlasti.

Pitanjima suštinske suverenosti subjekata federacije i (ne)odgovornosti republičkih, pokrajinskih i saveznih vlasti na osnovu Ustava od 1974. poduhvatio se pravnik Slobodan Samardžić u tekstu objavljenom 1990, u kojem se jednim delom osvrće i na problem tada aktuelnog bojkota slovenačke robe od strane Miloševićevog režima. Pošto je tim embargom bio narušen integritet jedinstvenog jugoslovenskog tržišta zagarantovan članom 251. ustava, Samardžić je napravio ustavno-pravnu analizu hipotetičkog postupka zaštite ustavnosti u tom konkretnom slučaju. On se u tom delu poziva na prvi deo svojevrsne preambule Ustava iz 1974. (Osnovna načela) u kome je proklamovano načelo „odgovornosti republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za razvoj socijalističke zajednice kao celine“. Samardžić, ističe da se ova proklamacija ne može upotrebiti u smislu nametanja odgovornosti, jer iz nje nije jasna instanca pred kojom republike i pokrajine odgovaraju za svoje postupke. Republičke administracije su zapravo suverene i samim tim pravno neodgovorne, a Samardžić citiranu ustavnu proklamaciju iz prethodno navedenih razloga određuje kao „nepravnu“.55

Iako je izneta na razložan, originalan i efektan način, ne mogu se u potpunosti složiti sa Samardžićevom kritikom ustavnog određenja odgovornosti po Ustavu iz 1974. Naime, već pomenuti princip jednakog pravnog statusa federacije i (republičkih i pokrajinskih) subjekata federacije kao temeljnog svojstva federativnog uređenja, isključuje potčinjavanje, tj. nametanje odgovornosti republičkih pred federalnim vlastima ili obratno. To nije izvodljivo ni u jednoj vrsti federativnog uređenja, i bez obzira da li je ustavno-pravno zasnovano na konceptu podeljenog suvereniteta ili ne. Međutim, Samardžić ne pominje da je Ustav iz 1974. ovlastio federaciju da preko saveznih organa „uređuje i obezbeđuje sistem mera kojima se sprečava narušavanje jedinstva jugoslovenskog tržišta“ (čl. 281, tačka 5). Dakle, u pomenutom hipotetičkom slučaju, neki od saveznih organa, recimo SIV, mogao je da donosi pojedinačne mere iz svojih nadležnosti protiv mera koje narušavaju jedinstvenost jugoslovenskog tržišta. Takođe, član 251 ustava, u tački 5, svaki akt narušavanja jedinstvenog jugoslovenskog tržišta proglašava protivustavnim, a organ vlasti koji je na osnovu člana 379. ustava mogao da naloži trenutno obustavljanje takvih mera bio je Ustavni sud Jugoslavije (USJ)56.

Period intenziviranja jugoslovenske krize bilo je i vreme velikih izazova za USJ. Naročito tokom prevratne 1989, USJ je na zahtev privatnih lica i saveznih organa vlasti bio pozivan da se izjasni po brojnim pitanjima narušavanja ustavnosti putem republičkih ustavnih amandmana i pojedinačnih zakona koje su donosile republičke i pokrajinske vlasti. U većini slučajeva, sud je konstatovao da se radilo o amandmanima na republičke ustave i zakonima koji su bile protivni ustavnim odredbama SFRJ. To je slučaj sa značajnim brojem amandmana skupština, odnosno sabora SR Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Srbije, BiH i SAP Vojvodine i Kosova57. Iz paketa kontroverznih srpskih amandmana iz 1989. neustavnom je proglašena odredba koja je omogućavala obustavljanje prometa nepokretnosti na jednom delu teritorije SR Srbije (Kosovo). Neustavne su, po mišljenju USJ, bile i odluka o nametanju prvenstva upotrebe ćirilice na prostoru Srbije i SAP Vojvodine koje je bilo propisano odgovarajućim amandmanima. Ipak, na ključno pitanje povrede ustavnih principa o ingerencijama autonomnih pokrajina kao „subjekata federacije“ koja su bila prekršena amandmanima Skupštine SR Srbije, USJ je na sednici od 18. januara 1990. odbio da se izjasni. Tim povodom je Dr Ivan Krstan, sudija ustavnog suda delegiran iz Slovenije, izdvojio mišljenje koje je objavljeno kao sastavni deo odluke suda58. Obrazložena mišljenja USJ upućivana su Skupštini SFRJ koja u uslovima državne krize i nepostojanja konsensuza nije mogla preduzeti mere iz svojih nadležnosti.

Đinđićevo klasično pitanje o tome ko je suveren, t.j. ko donosi odluku u slučaju nepostojanja saglasnosti ostaje, dakle, bez pravog odgovora ili barem tog odgovora nije bilo u trenutku kada sistem ulazi u akutnu krizu. U trenutku kada u „metaustavnom“ prostoru više nije moglo doći do konsenzusa, njega više nije bilo ni u okviru institucija predviđenih ustavom. Uz to, svaki od predviđenih mehanizama donošenja odluka u slučaju međurepubličke nesaglasnosti (privremene mere, obrazložena mišljenja USJ ili odlučne mere SIV-a) nisu spadale u domen regularnog sistema donošenja odluka već u instrumentarij pokretanja državnog sistema koji se nalazi u vanrednom stanju. Jedino je vlast na republičkom (od 1971) i pokrajinskom (od 1971 do 1989) nivou bila zaista suverena, savezna vlast to nije bila; princip međurepubličkog konsenzusa pomerio je jugoslovenski politički sistem sasvim blizu konfederalnog uređenja.

Đinđićevu tvrdnju da socijalistička Jugoslavija nije nikada bila federacija trebalo bi svakako korigovati. Ne ulazeći u specifičnosti socijalističke ustavne prakse, a primenjujući kriterijume koji važe za klasične države liberalnog političkog miljea, koje je Đinđić sam usvojio, usudio bih se da tvrdim da je jugoslovenski model složene države barem u periodu od 1963. do 1971. odgovarao modelu federalnog uređenja. Dakle, ne stoji Đinđićeva tvrdnja da Jugoslavija nikada u svojoj istoriji nije bila federacija. Takođe, smatram da bi trebalo korigovati i njegovu kategorizaciju jugoslovenskog uređenja u periodu od donošenja Ustava 1946. do Brionskog plenuma 1966. za koje on apodiktički tvrdi da je bilo centralističko i to više čak i od centralizma iz vremena međuratne kraljevine. To su preterane tvrdnje za politički sistem koji je i pored dominacije partijskih ingerencija ipak imao razvijene republičke administracije i razgranata ovlašćenja na republičkim nivoima.

Od 1946. do 1963. jugoslovenski politički sistem samo je nominalno federativni, a zapravo je smesa elemenata ustavne devolucije, administrativne decentralizacije i federativnog uređenja. Federativna komponenta bila je u velikoj meri sputana i gotovo nevidljiva do 1953, kada Ustavnim zakonom dobija više prostora i ingerencija. Nominalni federalizam postaje istinski federalizam 1963. i takvo stanje stvari traje negde do 1971. Naime, posle trećeg seta amandmana 1971. pa do kraja postojanja države radilo se o kombinaciji elemenata federalnog i konfederalnog uređenja. Federalni elementi uređenja su odolevali do 1980. zahvaljujući autoritetu doživotnog predsednika. Posle njegove smrti jačaju konfederalni elementi s tim što autoritet saveznih ustanova ponekad prevagne (slučaj „osamostaljivanja“ vlade Ante Markovića) samo zato što u okviru sistema ni u tom periodu nije bilo mehanizama efikasnog sistema kontrole59.

Kritika etničko-teritorijalnog principa

U uvodu svoje zbirke tekstova Jugoslavija kao nedovršena država, Đinđić se sa ironijom odnosi prema državnim atributima koje su republičke i pokrajinske nomenklature prisvojile za sebe: „Teška i sjajna odora državnosti“ pristaje „njihovom stasu“ koliko i široki ogrtač mitološkog Agamemnona njegovom ubici, omalenom Egistu60. Na drugom mestu, on proces etatizacije ovih nomenklatura vezuje za proces „refeudalizacije“. Feudalno leno je republička vlast u kojoj nema državno-činovničkog etosa, već samo poluprivatnog odnosa sledbeništva na relaciji patron-klijent.61 Već iz ove dve slike jasno je da je Đinđić imao ako ne prezriv, onda sigurno kritički odnos prema prerogativima državnosti koje su subjekti federacije imali u vreme „Brionske Jugoslavije“. Prema negativnim aspektima tzv. procesa etatizacije koja se razvijala na republičkom i pokrajinskom nivou, on se odnosi kritički na sličan način kao što u to vreme to čine istaknuti predstavnici tadašnjeg srpskog režima Ivan Stambolić i Dragiša Buca Pavlović. Đinđićeva kritika je, međutim, kompleksnija i obuhvatnija, s obzirom da on nije imao ideološke obzire prema postojećem sistemu društveno-političkih odnosa.

U brojnim tekstovima koji su objavljivani 1989. i 1990. Đinđić neumorno i iznova kritikuje tzv. etničko-teritorijalno načelo, koje je uzeto za osnov jugoslovenskog modela teritorijalne autonomije, t.j. njenog federativnog uređenja. On podvrgava kritici osnovna AVNOJ-ska načela u kojima je percepcija republičke državnosti počivala na jednoj „fikciji“, naime, na pogrešnoj pretpostavci da su jugoslovenske nacije kojima je dodeljena teritorijalna suverenost već u sebi prethodno bile uspostavljene kao „istorijsko-političke nacije“. On pri tom misli na konsolidovane nacije, politički homogenizovane i sa manjinama koje su „integrisane na relativno opštezadovoljavajući način“. Međutim, Đinđićeva poenta je da je takva suverenost dodeljivana etničkim kolektivitetima koji nisu ni približno zadovoljavali predočene kriterijume. Etničko-teritorijalnom i etničko-nacionalnom konceptu autonomije on je u svojim spisima suprotstavljao model autonomije zasnovan na načelima zaštite subjektivno-individualnih, a ne kolektivnih prava.62

Đinđićeva kritika jugoslovenskog etničko-teritorijalnog principa samoodređenja je samo konkretnija forma njegovog načelnog stava da socijalistička Jugoslavija nije bila politička zajednica po sebi. Upravo insistiranje na svakodnevnom usaglašavanju i na neprestanom konsenzusu oko svih pitanja i svih odluka ukazuje na to da Jugoslavija nije počivala na temeljnom konsenzusu. Naime, konstituisana politička zajednica počiva na opštim načelima koji su opšteprihvaćeni i na koje se ne treba stalno i iznova vraćati. U takvoj zajednici propisi i odluke se donose voljom većine, a izvršna vlast ima mandat da donosi odluke u skladu sa trenutnim konstelacijama okolnosti. Insistiranje na jednoglasju postoji samo u okrilju crkvenog prava, pa Đinđić sugeriše da jugoslovensko insistiranje na konsenzusu ima u osnovi religiozni, tj. metafizički, a ne politički karakter.63

Međutim, Đinđić ne smatra samo Jugoslaviju za ne-političku zajednicu, već je u tome konsekventan smatrajući da se ni pojedinačne jugoslovenske republike ne mogu smatrati političkim zajednicama, već u najmanju ruku tek nekom formom etno-nacionalnih kolektiviteta. Marksovo i posledično socijalističko ukidanje politike i suštinska nelegitimnost poretka u obe Jugoslavije iziskivale su vraćanje sistema u pred-ustavno stanje. Tek sa konstituisanjem ovih entiteta kao političkih zajednica moglo bi se pristupiti definisanju ustavnih okvira tih zajednica. Nesklad i neusklađenost postoji i u nivou razvijenosti nacionalnih programa njenih nacija: „Ne samo što je Jugoslavija zakasnela država zakasnelih nacija, nego, uz to, zakasnelost nacija nije simultana“64. Da stvari budu još kompleksnije, unutar ovih zakasnelih nacija nalaze se etničke manjine koje nisu integrisane na zadovoljavajući način. Upravo iz ove manjinske perspektive, Đinđić je veoma kritičan prema jugoslovenskoj formi „teritorijalnog fiksiranja suverenosti“65.

Verovatno aludirajući na socijalističku Sloveniju, Hrvatsku, Kardelja i na Ustav od 1974, Đinđić tvrdi da je Severozapad Jugoslavije rodno mesto etničko-teritorijalnog modela federalnih odnosa. Istorijske korene ovoj pojavi on nalazi u tradiciji borbe za autonomiju koja se odvijala u okvirima habzburške carevine. U Sloveniji, u kojoj taj model nije nikada bio kriminalizovan, kao što je to bio slučaj sa Hrvatskom u vreme Maspok-a, može se pratiti u detaljima i u potpuno razvijenoj formi. Socijalistička Srbija, t.j. Đinđićev Jugoistok, navodno je bila izvan ovih tokova i tek se, pod Miloševićem, priključila već formiranom konceptu koji primat daje etničkoj identifikaciji: „Niko drugi nego Severozapad, nametnuo je Jugoslaviji etnički pojam nacije. Ma koliko danas bila glasna buka koja se (sa Jugoistoka) širi oko ovog pojma, ona ipak predstavlja samo njegov eho. Izvorni zvuk, to je lako pokazati, potiče iz izvora koji se nalazi na drugom kraju zemlje (...) Severozapad Jugoslavije svoje reformske pokušaje utemeljuje prvenstveno na principu etničko-nacionalnog, a ne individualnog samoodređenja“66

Đinđić tvrdi da je počev od 70-ih godina prošlog veka, dakle od uvođenja trećeg seta ustavnih amandmana, „etnički jezik“ postao jedini relevantni jezik jugoslovenske politike. Oni koji ne govore tim jezikom „marginalizovani su u status neravnopravnog učesnika u komunikaciji.“ Miloševićeva etnička retorika, po Đinđiću, označava pristupanje Srbije „reformskom obrascu“ i načinu komunikacije koja je u Jugoslaviji dominantna od 70-ih godina. Tzv. državno-pravno konstituisanje Srbije u 1989. je samo zaokruživanje tog reformskog obrasca koji joj je „nametnut“ od Severozapada. Dinamika i eksplozivnost događaja na Jugoistoku privlači pažnju jer su promene zgusnute u kratkom vremenskom periodu u odnosu na vreme koje je pred sobom imao Severozapad.67

U problematici međuetničkih odnosa u Jugoslaviji, Đinđića ne napušta strepnja oko formalnog i suštinskog statusa manjina, njihovog integrisanja, ali i zaštite manjinskih prava u okvirima osamostaljenih republika i pokrajina. Sugestivnim tonom i na uznemirujući način on piše o „teroru“ nad manjinama koje su predate na milost i nemilost republičkim vlastima:

Izručenost samovolji lokalnih vlasti raste u direktnoj srazmeri sa visinom zida koji tu oblast deli od ostalog sveta. Takvo pervertovanje ideje federalizma nije naš izum. Kada su u drugoj polovini 18. veka američke države raspravljale o obliku ujedinjenja, države sa juga su želele konsekventni federalizam, u smislu potpune suverenosti državnih jedinica. Njihov cilj je bio jasan: u granicama vlastitih (neograničenih) kompetencija bi ostali crnci-robovi. Za njih bi pravo na posebnost bilo identično s pravom na ropstvo.68

Đinđić ove dramatične redove piše u leto 1986. u vremenu pre nego što je Slobodan Milošević otvorio Pandorinu kutiju jugoslovenske krize i pre nego što je postojao jedan nagoveštaj ratnog raspleta jugoslovenske krize. Iako se Đinđić nije nikada otvoreno svrstavao uz srpske partijske (re)centraliste ili uz onaj deo „čaršije“ koji je podupirao memorandumske svetonazore sasvim je jasno da on u ovim redovima saveznu državu vidi kao jedinog kredibilnog jemca zaštite manjinskih prava. U istom tekstu on ukazuje na „pervertiranost“ jugoslovenskog federalizma, koji se zloupotrebljava za „teror nad manjinama“, a iscrpljuje u međusobnoj izolaciji, udaljavanju i podizanju zidova između teritorijalnih jedinica. Sve to uprkos osnovnoj svrsi federalizma da objedini, tj. integriše različite entitete uvažavajući njihove međusobne razlike i specifičnosti.69

Đinđićeva zaokupljenost problemom manjina u jugoslovenskoj federaciji često izlazi u prvi plan njegovih tekstova. Recimo, kada se bavi pitanjem konsenzusa, on se pita na kom nivou bi trebalo obustaviti njegovu primenu, tj. do kog nivoa vlasti vertikalno treba ići u njegovoj primeni. On pita zašto se princip konsenzusa ne bi primenjivao i unutar republika i pokrajina gde bi manjine na taj način takođe dobile pravo da učestvuju u konsenzualnom donošenju odluka.70 U već pomenutoj transformaciji etničkog suvereniteta u republički suverenitet, problem su opet etničke manjine. Već je pomenuto da Đinđić ne smatra da su narodi koji su stvorili Jugoslaviju bili konstituisani kao istorijsko-političke nacije, već samo kao etno-nacionalni individualiteti. Ova politički nezrela forma zajednice pod firmom suverenosti uslovila je dve sukobljene tendencije, jednu koja je pospešivala stvaranje unitarnih republičkih država i drugu koja se očitovala u odvajanju korpusa neintegrisanih etničkih manjina. Zanemarivanje kolektivnih prava ovih manjina produbljuje kod njih osećanje nesigurnosti i straha. Štaviše, u tekstu koji je objavljen marta 1990. Đinđić upozorava da će dalje održavanje postojećeg modela federalizma i zanemarivanje institucionalne zaštite manjina dovesti do iskazivanja netolerancije i etnički motivisanog nasilja usmerenog, u prvom redu, prema tim manjinskim grupama71. Institucionalni model usklađivanja kolektivnih prava manjina i konstitucionalnih prava subjekata federacije Đinđić obrazlaže u okviru svog zalaganja za tzv. Petu Jugoslaviju.

Istorijat postojanja jugoslovenske države Đinđić hronološki deli u četiri razdoblja, razlikujući pri tom četiri Jugoslavije: prva je monarhijska (1918-1941), druga AVNOJ-ska (1943-1966), treća Brionska (1967-1987); četvrta Jugoslavija je bila ona u kojoj je Đinđić pisao ove spise, a formirala se iz tzv. događanja naroda u Srbiji i masovne politike koja se počela razvijati i u drugim jugoslovenskim republikama.72 Peta Jugoslavija je ona koja se mogla razviti na osnovu novog kompromisa njenih građana, njenih konstitutivnih činioca (republika i pokrajina) i njenih etničkih grupa. Upravo izdvajanje ova tri subjekta buduće federacije uslovilo je i institucionalni model trodomne savezne skupštine za koju se zalagao Đinđić u tekstu koji je objavljen januara 1990.

Njegova trodomna savezna skupština trebalo je da se sastoji od: 1) Veća građana, koje bi zastupalo individualna prava i interese građana, 2) Veća republika, koje bi zastupalo konstitutivna prava i interese subjekata federacije (iz kojih Đinđić isključuje autonomne pokrajine) i 3) Veća naroda, koje bi zastupalo kolektivna prava i interese etničkih grupa, većinskih i manjinskih. Uvođenje ovog trećeg predstavničkog doma trebalo je da nadilaženjem republičkih i pokrajinskih domena teritorijalne nadležnosti uvede efikasan sistem zaštite jezičkih, prosvetnih i kulturnih prava i posebnosti etničkih grupa u Jugoslaviji. Manjine bi na taj način bile sjedinjene sa maticama (npr. srpska) ili ujedinjene u izražavanju svojih interesa na čitavoj teritoriji zemlje (npr. albanska). Zaštita kolektivnih prava etničkih zajednica i manjina više ne bi bila dovedena u pitanje zbog političke nezrelosti etatizovanih republičkih i pokrajinskih unitarizama. U svojstvu ustavno-pravnog precedenta, Đinđić se poziva na Veće naroda koje je bilo predviđeno Ustavom iz 1946, a potom je „mađioničarskim trikom pretvoreno u Veće `narodnih republika`“.73

Konačno, u ovom tekstu, Đinđić je u formi “neteritorijalnog priznavanja etničkih prava” pronašao Solomonsko rešenje koje bi postojeću formu jugoslovenske federacije osposobilo u zaštiti kolektivnih etničkih prava njenih građana. Ovde dobijamo najzad i njegovu ponuđenu alternativu tako često kritikovanom etničko-teritorijalnom konceptu jugoslovenskog federalizma u njegovim prethodnim tekstovima. Naime, i pored žestoke kritike jugoslovenskog federalno-konfederalnog uređenja Đinđić se nije otvoreno zalagao za njegovu dekonstrukciju, niti za recentralizaciju Jugoslavije, tako da kroz sve tekstove do ovog traje jedna suštinska nedorečenost u smislu odgovora na pitanje za šta se on zapravo zalaže. Kao da je Đinđiću koji od 1986. u kritici jugoslovenske zbilje nastupa isključivo u formulama subjektivno-individualnog koncepta političkih prava trebalo neko vreme da posezanje za kolektivno-identitetskim pravima prihvati kao opravdano, a institucionalni okvir za njihovo sprovođenje u datim okolnostima kao nešto što je neophodno. On smatra da je predloženi trodomni sistem mogao biti dobra osnova za poslednje preispitivanje opravdanosti daljeg postojanja jugoslovenske države, bio je to Đinđićev (poslednji) pledoaje za Jugoslaviju.

Đinđićevo insistiranje da socijalistička Jugoslavija i njene republike nisu u svom trajanju nikada bile političke zajednice, tj. kvalifikovane istorijsko-političke zajednice zavređuje pažnju. Visoki kriterijumi koji po Đinđiću kvalifikuju određenu zajednicu da bi mogla da ima i teritorijalno određenu suverenost su, po meni, isuviše idealno-tipski postavljeni. Đinđić smatra ona treba da ima svojstva zrele i konstituisane istorijsko-političke zajednice sa relativno zadovoljavajuće integrisanim manjinama i sa jasnim identitetskim oznakama pripadanja celini. Ima li na čitavoj planeti Zemlji barem nekoliko država koje su u trenutku nastanka, pa sve do danas zadovoljavale postavljene Đinđićeve kriterijume? To je, dakle, opet jedan nepošten pristup da se socijalistickoj Jugoslaviji postavljaju kriterijumi koje ni mnoge stare evropske nacije (Belgija, Španija, Ujedinjeno Kraljevstvo) nisu ispunile. U tom smislu, treba gledati i njegovo stalno prebacivanje zbog uspostavljanja etničko-teritorijalnog načela u obrazovanju jugoslovenskih republika. Naime, princip etnosa i teritorija je među elementima koji se nameću u počecima gotovo svih modernih država. Treba li da kažemo da sve one nisu imale pravo da se konstituišu jer nisu na svom početku izabrale subjektivno-individualni koncept relacije građanin-zajednica? Ili, još jedan korak dalje, ako ove nezrele političke formacije nemaju prava da započnu svoju državnost, da li to znači da ih treba staviti pod nečije starateljstvo? Ili, sledeći Đinđićeva promišljanja, treba li otvoriti pred-ustavno, dakle referendumsko stanje nacionalnih plebiscita, koje se zaista i otvorilo ratnim raspletom jugoslovenske krize nekoliko godina kasnije? Dosledna kritika etničko-teritorijalnog principa jugoslovenskog federativnog uređenja u svojoj krajnjoj konsekvenci nije proizvela ništa drugo nego među-etnički rat za teritorije.

Problem postoji i u Đinđićevom kvalifikovanju Miloševićeve retorike i komunikacijskog koda koji je njegov režim pokrenuo unutar Jugoslavije. U ponešto apologetskoj formi, Miloševićev modus operandi je stavljen u potpuno istu ravan sa ponašanjem drugih republičkih rukovodstava. Njegovo etničko rezonovanje i raspirivanje etničkih međusobica predstavljeno je kao svojevrsno srpsko pridruživanje već postojećem jugoslovenskom komunikacijskom kodu koji je u osnovi imao etnički karakter, a koji je nametnuo Severozapad. Ovo je svakako prenategnuta i potpuno proizvoljna konstrukcija. Nijedan komunikolog niti istraživač javnog govora jugoslovenskih republičkih nomenklatura ne bi mogao potvrditi da je taj govor u periodu 1971-1987 bio dominantno etnički intoniran. Tačno je da su etatizovana republička rukovodstva nastupala sa državnog stanovišta, ali pravila političke korektnosti gotovo su u potpunosti isključivala etničku potku u političkom rezonovanju. Miloševićeva retorika i ostrašćeni jezik njegovih medija, a naročito sadržaji Politike i Politike Ekspres su prvi narušili taj komunikacijski kod i dali pravo građanstva etnički motivisanom rečniku uvreda, podela, nacionalne mitomanije i sukoba74. Prevelika je smelost reći da su Srbiji za to bili krivi Kardelj, Slovenci i Hrvati.

Meru proizvoljnosti nalazimo i u Đinđićevom isticanju da je uvođenje u Saveznu skupštinu njegovog Veće naroda zapravo uvođenje „istog onog Veća naroda koje je uspostavljeno već u Ustavu iz 1946“. Poznavaoci ustavnog prava socijalističke Jugoslavije znaju da je Veće naroda po Ustavu iz 1946 (član 54.) birano po republikama i autonomnim pokrajinama i oblastima, znači, po teritorijalnom, a ne po etničkom ključu kao što je Đinđić predlagao u svom pledoajeu. Nije tačno, takođe da je Veće naroda bilo ukinuto 1953. i da je „mađioničarskim trikom pretvoreno u u Veće 'narodnih republika'“. Veće naroda po ustavnom zakonu iz 1953. (članovi 23, 45-49, 51, 62) je i dalje postojalo, ne u stalnom sazivu već u izuzetnim prilikama kada na dnevni red dolaze pitanja od izuzetnog značaja za državnu zajednicu. „Veće narodnih republika“ koje pominje Đinđić, uspostavljeno je tek ustavom iz 1974. kao Veće republika i pokrajina; Veće narodnih republika nije nikada postojalo pod tim imenom.

Ima dakle problematičnih stavova u Đinđićevim koncepcijama, ali ideja o trodomnoj skupštini i njegova naglašena briga za statusne i suštinske garancije prava manjinskih grupa svuda u Jugoslaviji zavređuju pažnju. Jedini približan konstitucionalni model koji je u to vreme u Evropi kombinovao regionalnu autonomiju sa kulturnim, etničkim i jezičkim pravima bio je belgijski federalni sistem u kojem se uz tri regiona (Flamanski, Valonski i Briselski), nalaze i tri (jezičke) zajednice u Belgiji, naime Valonska sa zvaničnim francuskim jezikom, Flamanska, sa zvaničnom varijantom holandskog jezika i Nemačka koja je obrazovana na malom prostoru na istoku zemlje koji naseljava nemačka nacionalna manjina. U teritorijalnom smislu u Belgiji je nakon tri seta ustavnih reformi (1970, 1980. i 1988/1989) ustanovljeno četiri jezičke oblasti sa različitim režimima upotrebe zvaničnog jezika. To su dvojezička oblast Brisela i flamanska, francuska i nemačka jezička oblast.75

Nezadovoljstva u Belgiji, međutim, i dalje traju kao posledica unutrašnjih migracija koje dovode do promena etničke tj. lingvističke strukture mesta. Naime, jednom zadate oblasti primene zvaničnog jezika, u okvirima svojevrsnog belgijskog „jezičkog aparthejda“ ne mogu se menjati pa je, recimo, većinska valonska zajednica unutar flamanske jezičke oblasti prinuđena da organizuje čitav javni život na jeziku koji često uopšte ne razumeju njeni pripadnici. Većnici u opštinskoj kući Linkebeka od kojih je 13 od 15 etničkih Valonaca moraju na sednicama da koriste holandski jezik inače će nadređene vlasti poništiti rad i odluke sednice. Krize vlade i režima koje se smenjuju u Belgiji imaju jezičko, odnosno etičko pitanje u svojoj osnovi.76 Stepen podeljenosti belgijskog društva svakako ukazuje da se po Đinđićevim kriterijumima ovde radi o još uvek nekonstituisanoj političkoj zajednici, iako relativno uspešna belgijska država datira još od 1830. Kada već belgijski model kombinovanja individualnih i kolektivnih prava na nivou teritorijalnih jedinica nije stabilizovao prilike u zemlji ili doprineo da se svi građani osećaju komotno u svojim regionima, jezičkim oblastima i državi da li bi to bio u stanju jugoslovenski model onako kako ga je Đinđić zamislio?

Jedna od teza koju je formulisao Đinđić, a koja se teško može opovrgnuti jeste ona o nepostojanju suštinskog konsenzusa u jugoslovenskoj zajednici. Đinđić ukazuje da upravo insistiranje na svakodnevnom usaglašavanju i na konsenzusu po gotovo svakom pitanju važnom ili manje važnom za interese celine pokazuje da tog osnovnog konsenzusa nije bilo. Pitanje prvobitne legitimnosti sistema nije bilo rešeno pa se čitav sistem morao vraćati ovom prvobitnom deficitu legitimnosti neprestano i prilikom donošenja svake odluke. Pod tim okolnostima, zapravo fascinantno je koliko je dugo sistem usaglašavanja ipak opstojavao i za vreme svog trajanja bio funkcionalan. Ako računamo samo period nakon smrti doživotnog predsednika, on je trajao gotovo jedanaest godina, ako uzmemo od donošenja trećeg seta amandmana (1971) to je okruglo 20 godina.

Đinđić vs recentralisti vs Memorandum vs S. Milošević

U ovom delu članka će Đinđićevi stavovi o još postojećoj SFRJ biti stavljeni u komparativnu ravan sa koncepcijama koje su zastupali autori Memoranduma SANU, srpski recentralisti (od Draže Markovića do Ivana Stambolića i Dragiše Buce Pavlovića) i Miloševićev režim. Upoređivanje njihovih stavova biće izvedeno prema 20 otvorenih pitanja odnosa prema jugoslovenskoj krizi u 6 temata različitog političkog, ekonomskog, etničkog i ideološkog karaktera (A-F). U komparaciji će fokus biti stavljen na prepoznavanje podudaranja ili velike približnosti stavova po tim pitanjima. Podudarni ili približni stavovi mogu ukazivati na ideološku sličnost ili na proces preuzimanja političkih, tj. ideoloških opredeljenja. U grafičkom smislu, Venov dijagram (v. Dijagram br.1) će biti upotrebljen da bi se međusobna preklapanja stavova i opredeljenja mogla sagledati sabrano na jednom mestu. Ovaj rad će samo konstatovati ta preklapanja i istovetnost, a moje (naknadno) preispitivanje oko mogućih puteva primopredaje ideoloških obrazaca ostaje na nivou više ili manje potkrepljenih spekulacija. U nastavku teksta, podudarnost stavova po oblastima (A-F) biće analizirana po pojedninačnim pitanjima (npr B1, B2 ili C3) koja su sa tim oznakama uneta u dijagram.

A Kritika institucija SFRJ

A1 Kritika unutrašnjih protivrečnosti SFRJ uređenja

U ovom domenu upadljiva je značajna sličnost između kritike unutrašnje protivrečnosti socijalističke državnosti na koju ukazuju pisci Memoranduma i Z. Đ. Već smo u prvom delu ovog članka videli da Đinđić socijalizmu zamera što je preuzeo čitav dekor institucija liberalnog političkog sistema, ali im je oduzeo suštinski sadržaj, svrhu i smisao. Neusklađeni elementi liberalnog i socijalističkog uređenja čine sistem institucija protivrečnim po sebi. Na sličan način, autori Memoranduma obrazlažu probleme imanentne karakteru jugoslovenskih institucija: „politički sistem Jugoslavije je mešavina ostataka stare političke države i autoritarne države nasleđene iz istorije tzv. ʼrealnogʼ socijalizma na Istoku. Takva mešovita država nesposobna je za stvaranje, za neophodne promene i za prilagođavanje svojih institucija i ciljeva društvu koje se stalno menja.“77 Na istom mestu u Memorandumu se jugoslovenskom sistemu zamera nepostojanje sistema neposrednog učešća građana u političkom životu, sistema političke reprezentacije, odgovornosti i zastupanja interesa. To su ukratko i Đinđićeve zamerke na unutrašnje protivrečnosti socijalizma.

Poput Đinđića, pisci Memoranduma zameraju političkom sistemu što ne predstavlja čistu formu ni jednog postojećeg sistema: „On nije ni liberalna demokratija, niti demokratija saveta, a nije ni prosvećeni birokratski sistem“.78 Upadljivo je da su oba teksta nastala otprilike u isto vreme: Đinđićev je objavljen u junu 1986, a nacrt Memoranduma je „procurio“ u javnost u septembru iste godine. Nije isključeno da je Đinđićev esej, objavljen u Književnim novinama, uticao na pisce Memoranduma, ili da je u tzv. srpskoj čaršiji već postojao nekakav zajednički komunikacijski kod koji je uključivao opšta mesta u kritici sistema koji je trebalo demontirati. Ideološko utemeljenje druge dve političke grupe, naime, vladajuće nomenklature oko Ivana Stambolića i kasnije Miloševića nisu bile i nisu mogle biti na tragu ovakvog osporavanja kredibiliteta sistema jugoslovenskog socijalizma. Preklapanje postoji samo između Memoranduma i koncepcija Z. Đ.

A2 Kritika vaninstitucionalnog načina donošenja odluka u SFRJ

U tekstu Memoranduma nalazimo i koncepcijski pandan Đinđićevog stanovišta o meta-ustavnom, tj. vaninstitucionalnom prostoru donošenja političkih odluka u jugoslovenskom sistemu. Na tu temu pisci Memoranduma referišu na sledeći način: „Kako stvari danas stoje, oni koji formalno nemaju vlast u stvari odlučuju, a oni koji formalno imaju vlast stvarno ne odlučuju. Društvo neće utemeljiti odgovornost ukoliko se ne oslobodi neformalnog odlučivanja koje je uvek van uvida i kontrole javnosti.“79 Da li se ovde radilo o ideološkom preuzimanju ili o potpuno nezavisnom toku misli za potrebu pisanja ove studije nije od najvećeg značaja. Naime, grafička forma prikaza u Dijagramu br. 1 i zaključci do kojih dolazi ova studija uzimaju u obzir činjenicu (značajne) podudarnosti u stavovima političkih/intelektualnih grupa koja ukazuje na „raspodelu (ideoloških) karata“ u srpskom društvu u vreme koje prethodi raspadu zajedničke države.

B Pitanja etnosa i teritorije

B1 (Načelna) kritika dominacije etničko-teritorijalnog principa

Još jedno od pitanja u kojem postoji neposredna logička i leksička veza između Đinđićevih tekstova i sadržaja Memoranduma odnosi se na načelnu kritiku etničko-teritorijalnog principa na kojem je navodno počivao jugoslovenski federalizam. Analiza Đinđićeve kritike ovog principa koju on razvija u tekstovima tokom 1989. i 1990. izložena je detaljno u prethodnoj deonici teksta. Pisci Memoranduma tu kritiku obrazlažu u veoma približnoj formi: „Da bi se mogle sprovesti neophodne promene, treba se osloboditi one ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost.“80

U hronološkom smislu, Đinđićevo preispitivanje koncepta teritorijalnosti i na kraju „trijumfa teritorijalnosti“ u jugoslovenskom društvu razvija se tri godine posle ideološke preteče u tekstu Memoranduma. Međutim, i pored slične leksike, Đinđićeva i memorandumska kritika teritorijalnosti se razlikuju i principijelno i kontekstualno. Naime, dok Đinđić problem postavlja na jugoslovensku ravan kao generalnu kritiku teritorijalnog koncepta jugoslovenskog federalizma, pisci Memoranduma problematiku svode isklučivo na partikularno pitanje razjedinjenosti srpskog naroda u okviru Jugoslavije. Na potpuno istovetan način će ovo pitanje kasnije percepirati Miloševićev režim tako da ovaj specifično srpski stav izdvajam kao posebnu koncepciju (B2) koja je obrazložena u produžetku teksta. Predstavnici grupe recentralista nisu na partijskim forumima niti na javnim istupanjima dovodili u pitanje unutrašnje granice niti sam koncept federalnih jedinica zasnovan na etničko-teritorijalnom principu.

B2 (Partikularna) kritika teritorijalnog rešenja za
srpski narod u Jugoslaviji

Kritika sistema federalnih jedinica koje su zasnovane na principu „nacionalnosti i teritorijalnosti“ autori Memoranduma nisu ostavili bez konkretizacije. Teritorijalnost jugoslovenskih federalnih jedinica za njih je problematična jer približno jednu četvrtinu (24 procenata prema popisu 1981) etničkih Srba ostavlja izvan granica Srbije, a oko 40 procenata izvan prostora tzv. Uže Srbije: „U opštem dezintegracionom procesu koji je zahvatio Jugoslaviju, najtežom dezintegracijom pogođeni su Srbi. Sadašnji tok kojim se kreće naše društvo u Jugoslaviji potpuno je obrnut od onog kojim se ono decenijama i vekovima kretalo dok nije stvorilo zajedničku domovinu. Taj proces usmeren je ka potpunom razbijanju nacionalnog jedinstva srpskog naroda.“81

Politiku Memoranduma u celosti su preuzeli nosioci i pristalice Miloševićevog režima posle Osme sednice. U njihovim sloganima priča o proizvoljno postavljenim granicama dobija svoju zlokobnu intonaciju i operacionalizuje se u vidu „oslobodilačkih“ ratova 1990-ih.

B3 (Načelna) kritika statusa i zahtev za
zaštitu kolektivnih prava manjina

Kao što je već u prethodnoj deonici teksta naznačeno, Đinđićeva zabrinutost za status i položaj manjina obeležila je značajan deo njegovih tekstova o jugoslovenskoj problematici u čitavom periodu 1986-1990. On strahuje nad prevelikim ingerencijama koje osamostaljene vlasti u republikama i pokrajinama dobijaju nad manjinskim grupama. Njihova kolektivna prava Đinđić želi da zaštiti mehanizmom predstavljanja u jednom domu („Veću naroda“) u zamišljenoj trodomnoj saveznoj skupštini. Đinđićevo Veće naroda bilo bi zapravo Veće etničkih zajednica koje bi okupljalo i pripadnike „većinskih“ grupa (jugoslovenskih naroda) i etničkih manjina (narodnosti). U tom veću bila bi zastupana kolektivna kulturna, jezička i prosvetna prava i interesi svih Srba, i svih Hrvata i Muslimana, ali i svih Albanaca u Jugoslaviji, bez obzira na međurepubličke granice. Predlog kolektivne zaštite prava i interesa (svih) etničkih grupa koji Đinđić izlaže u svom Pledoajeu za Jugoslaviju potpuno je osobena ustavno-pravna koncepcija u srpskim i jugoslovenskim okvirima. Takođe, ništa slično na nivou zaštite kolektivnih prava nije bilo predlagano od predstavnika ostale tri referentne grupe.

Recentralisti se, izuzev pitanja pokrajina i delimičnog jačanja ingerencija saveznih institucija, nisu nikada mešali u ustavno preuređenje čitavog političkog sistema SFRJ, pogotovo ne u pogledu statusa i položaja srpskog naroda u drugim republikama. Autori Memoranduma i Miloševićevog režima su zaštitu kolektivnih prava manjina posmatrali isključivo u kontekstu rešavanja statusa srpskog naroda izvan Srbije što će biti analizirano kao sledeće (B4) pitanje.

B4 (Partikularna) kritika statusa i zahtev za
kolektivna prava srpskog naroda

Kao što je već pomenuto, na javnom prostoru SFRJ ovo pitanje otvara memorandum, a operacionalizuje Miloševićev režim. Pisci memoranduma na neskriven način traže rešavanje srpskog pitanja unutar Jugoslavije: „Sve nacije nisu ravnopravne: srpska nacija, na primer, nije dobila pravo na vlastitu državu.“82 Implicitno, iz ove zamerke proizilazi da pisci memoranduma traže državni okvir zaštite, iako se u produžetku teksta i obrazloženju govori o povredi kulturnih i političkih prava delova srpskog naroda „koji u znatnom broju žive u drugim republikama“. S obzirom da se pominju prava na jezik i pismo, stiče se utisak da se radi o problematici zaštite kolektivnih kulturnih prava Srba u Jugoslaviji. Međutim, kao što je već naglašeno, jedini okvir za zaštitu tih kolektivnih prava koji sugerišu pisci Memoranduma je „vlastita država“ za „srpsku naciju“. Pojam nacije, koja implicira državu se pri tom koristi onde gde bi trebalo da stoji etnos ili etnička grupa. Kolektivna prava u domenu jezika i kulture autori Memoranduma kvalifikuju odmah kao nacionalna i državna pitanja.

Potpuno istovetnu logiku rezonovanja preuzeo je kasnije Miloševićev režim u rešavanju srpskog pitanja u SFRJ. Grupa recentralista nije nikada javno zastupala ideju o zaštiti kolektivnih etničkih prava srpskog naroda u SFRJ. Đinđićev načelni odnos prema ovom pitanju rehabilituje ga od odgovornosti da je imao nešto principijelno slično sa piscima Memoranduma. Preklapanje po ovom pitanju postoji samo između memorandumske grupe i Miloševićevog režima.

B5 Kritika statusa i zahtev za
ostvarenje nacionalnih prava srpskog naroda

Preklapanje stavova po ovom pitanju je isto kao pod B4. Memorandum sadrži kritiku statusa i zahtev za zaštitu kolektivnih prava i nacionalnih prava u formi stvaranja države srpskog naroda. Miloševićev režim preuzima sve elemente Memoranduma koje kasnije jedan za drugim pokreće u dinamici razvoja jugoslovenske krize. Zoran Đinđić u periodu kojim se bavi ova studija i recentralisti nisu nikada otvarali ovo pitanje.

B6 Kritika statusa i zahtev za političkim objedinjavanjem
srpskog naroda na prostoru SFRJ

Preklapanje koncepcija i obrazloženje je isto kao pod B5 i B4.

C Pitanja o odnosima na relaciji SR Srbija-autonomne pokrajine

C1 Kritika statusa i zahtev za obnavljanje okrnjene državnosti SR Srbije

Hronološki, u srpskoj i jugoslovenskoj javnosti ovo pitanje najduže zastupaju recentralisti i to od Draže Markovića i Petra Stambolića, pa do Ivana Stambolića i Dragiše Buce Pavlovića. Treba napomenuti da Slobodan Milošević kao recentralista sve do odlaska na Kosovo Polje aprila 1987. ne pokazuje gotovo nikakvo interesovanje za pitanje pokrajinskih autonomija. Od tada, pa nadalje Milošević postaje glavni protagonista razračunavanja sa ingerencijama autonomnih pokrajina. Đinđić se u svojim tekstovima u periodu koji razmatra ova studija gotovo nigde ne opredeljuje po pitanju autonomija. Kritika etatizma i teritorijalnosti pokrajina je deo Đinđićeve načelne kritike tih pojava na jugoslovenskom nivou. Akademici okupljeni oko Memoranduma su po ovom pitanju gotovo u potpunom saglasju sa tadašnjom retorikom Ivana Stambolića i Dragiše Buce Pavlovića83. Naime, već višedecenijska kritika statusa autonomnih pokrajina inkorporirala je ovo pitanje u oficijelni sistem političkog govora u Srbiji. Stambolić i Pavlović u kasnijoj kritici memorandumskog pisanja ne potežu pitanje pokrajina, jer je o ovom pitanju postojao dugoročni konsenzus u srpskim partijskim vrhovima.84

Po ovom pitanju dakle imamo preklapanje stavova svih grupa izuzev Đinđića, koji se u svojim tekstovima nije nikada neposredno izjašnjavao po pitanju pokrajinskih autonomija.

C2 Ukazivanje na nelogičnost i neodrživost političkog i
pravnog statusa tzv. Uže Srbije

Političko-pravni status Uže Srbije bio je izvor neprestanih frustracija svih predstavnika generacija srpskih recentralista od 60-ih godina pa do Miloševićevog vremena. U pogledu ideoloških preklapanja treba pomenuti da iz delova teksta Memoranduma koji se bave ovom problematikom izbija gotovo jednodušnost sa oficijelnim stavovima koje u to vreme zastupaju Stambolić i Pavlović. Milošević, kako je već spomenuto, se sve do aprila 1987. gotovo uopšte nije zanimao za „problem“ autonomnih pokrajina.

Pitanja koja u ovoj oblasti pretresa Memorandum ujedno su i najvažnije teme koje su se nalazile na dnevnom redu srpskih političkih foruma. Logika, retorika, a često i leksika pisaca Memoranduma i recentralista na vlasti su gotovo identični. To se odnosi na često isticanu nelogičnost da delegati iz autonomnih pokrajina u republičkoj skupštini utiču na odluke koje se tiču Uže Srbije, a da ovaj deo Srbije ni na kakav način ne utiče na donošenje odluka u pokrajinskim vlastima. Zatim na podvlačenje paradoksa da Uža Srbija, iako je predstavljala jedini prostor efektivne vlasti republičkih organa (republičko Izvršno veće „je u stvari Izvršno veće Uže Srbije“ itd) nije u ustavnom sistemu 1974. definisana kao posebna društveno-politička zajednica. To se odnosi i na frustracije oko nemogućnosti donošenja zajedničkih zakona i Društvenog plana SR Srbije za čitavu teritoriju republike.85

Već je pomenuto da Đinđić, u periodu koji pokriva ova studija, ne pokazuje poseban interes za pitanja pokrajinskih autonomija. Dakle, po ovom pitanju imamo preklapanje Stambolićeve i memorandumske grupe i kasnije Miloševićevog režima koji je njihova programska opredeljenja realizovao posle Osme sednice.

C3 Kritika i zahtev za ukidanje statusa pokrajina
kao „subjekta federacije“

Pisci Memoranduma ne samo što kritikuju ustavna rešenja koja predviđaju status pokrajina kao subjekata federacije, već smatraju da iza tih ustavnih rešenja stoji antisrpska zavera: „Pokrajine su uz svesrdnu pomoć drugih postale ‘konstitutivni elemenat federacije’, što im je dalo povoda da se osećaju i ponašaju kao federalne jedinice, zanemarujuci činjenicu da su sastavni deo Republike Srbije. (...) Republici Srbiji je onemogućeno da u vitalnim pitanjima nastupa jedinstveno u interesu naroda kome pripada.“86 Njegovi pisci predlažu ustavne promene kojima bi bile smanjene ingerencije pokrajina u poslovima federacije: „Srbija mora otvoreno reći da joj je to uređenje nametnuto. To se naročito odnosi na položaj pokrajina, realno promovisanih u republike koje se osećaju neuporedivo više kao konstitutivni elemenat federacije nego kao deo Republike Srbije. [...] Radi zadovoljenja legitimnih interesa Srbije, neizbežno se nameće revizija tog ustava. Autonomne pokrajine bi morale postati pravi sastavni delovi Republike Srbije, tako što bi im se dao onaj stepen autonomije koji ne narušava integritet Republike i obezbeñuje ostvarivanje opštih interesa šire zajednice.“87

Grupa recentralista je svoju kritiku statusa pokrajina ograničavala na isticanje neodrživosti unutrašnjeg statusa Srbije. Očigledno je iz taktičkih razloga bilo bitnije prvo usredsrediti energiju na rešavanje problema unutar SR Srbije. Recentralisti nisu napravili iskorak dalje i nisu se bavili ulogom pokrajina kao elemenata federacije. S druge strane, ekipa oko Slobodana Miloševića je ubrzo po konsolidovanju vlasti pristupila donošenju amandmana, koji su u znatnoj meri suzili status pokrajina kao konstitutivnih elemenata federacije. Đinđić se, izuzev načelne kritike sistema jugoslovenske federacije nije posebno bavio ovom problematikom. Dakle preklapanje po ovom pitanju imamo između Memoranduma i Miloševićevog režima.

D Funkcionisanje federacije

D1 Načelna kritika „etatizma“ na republičkom i pokrajinskom nivou

Ovo je jedno od retkih pitanja u kojima postoji očigledna saglasnost između koncepcija Zorana Đinđića i onih koje su zastupali predstavnici ostale tri uporedne grupe. Ova saglasnost ukazuje i na šire srpsko opredeljenje protiv karaktera federalnog uređenja kakvo se razvilo nakon ustavnih amandmana i Ustava iz 1974. Načelna kritika intonirana je i argumentovana sa različitih osnova, ali generalni negativni odnos i čak animozitet ispoljen prema osamostaljenom birokratskom aparatu na republičko-pokrajinskim nivoima je opšte mesto političkog rezonovanja u svim ovim grupama.

D2 Etatizam na republičkom i pokrajinskom nivou kao
smetnja razvoju samoupravljanja

Grupa recentralista je u vreme Draže Markovića obrazlagala da se određene ingerencije moraju vratiti saveznim organima da bi sistem postao efikasniji. U vreme Stambolića i Pavlovića ta argumentacija je sofisticiranija i uključuje kompleksnije ideološko sagledavanje ostvarivanja funkcija samoupravljanja u jugoslovenskom društvu. Stambolić tvrdi da je tek sa razmahom proklamovanog pluralizma samoupravnih interesa moglo doći do istinskog integrisanja jugoslovenskog prostora. Međutim, autarkični sklop republičko-pokrajinskih zabrana u njihovim „nacionalnim ekonomijama“ sprečio je ovo samoupravljačko prožimanje interesa na nivou čitave zemlje.88

Tezu o republičko-pokrajinskom etatizmu kao glavnoj smetnji razvoju izvornog samoupravljanja ponavljaju i pisci Memoranduma89. Ovde je opet logika, retorika i leksika veoma slična sa grupom recentralista, tako da se ovo može smatrati kao jedna vrsta službenog programa srpskog režima do Osme sednice. Milošević, kao recentralista unutar Stambolićeve grupe bio je jedan od glavnih zastupnika ideje o slobodi trgovine na jugoslovenskom području koja bi poništila separatistička zatvaranja republičkih i pokrajinskih “nacionalnih ekonomija”. Paradoksalno je da je upravo Milošević, koji nekoliko godina neprestano ponavlja ovaj isti argument o potrebi ostvarivanja slobodnog tržišta u Jugoslaviji bio prvi koji je 1989. uveo sistem ekonomskog embarga, bojkota i blokade na tom tržištu.90

Inače, među koncepcijama Memoranduma koje do krajnjih konsekvenci izvode princip svesaveznog samoupravljanja stoji zahtev za uvođenje Veća udruženog rada. Osnovne jedinice delegiranja za ovo veće bile bi privredne grane, a ne republike i pokrajine. Sistem integrisanja jugoslovenskog prostora putem jednog takoreći korporativističkog tela doprineo bi integraciji i nadilaženju republičko-pokrajinskih granica91. U ovom domenu, i Đinđićev predlog o trodomnoj saveznoj skupštini i ovaj predlog o Veću udruženog rada imaju istu funkciju, naime da svojim ingerencijama omoguće pristup savezne države u zabran osamostaljenih federalnih jedinica.

U ovom pitanju imamo preklapanje stavova grupe recentralista i memorandumske grupe. Grupa oko Slobodana Miloševića od 1989. teško se može uopšte smatrati programskom levicom da bi za njih bilo kakav praktični značaj moglo imati pozivanje na principe samoupravljanja. Đinđić je kategorije samoupravljanja, radnog naroda i radničke klase stavljao u domen metafizičkog tako da se ovim povodom svakako nije opredeljivao.

D3 Insistiranje na jačanju integrativnih i
koordinirajućih funkcija federacije

Đinđić se u tekstu objavljenom još 1986. zalagao za afirmisanje integrativnih funkcija unutar jugoslovenskog federalnog sistema koji po njemu izgleda kao da je zamišljen sa jedinom namerom da razjedinjuje, a ne i da povezuje različite delove celine. U istom tekstu, proizilazi da Đinđić veruje da samo savezne institucije mogu da zaštite etničke manjine unutar zabrana osamostaljenih republika i pokrajina. On smatra (1986) da se unutar republičko-pokrajinskih granica odigravao ni manje, ni više, nego „teror“ nad manjinskim grupama92 . Međutim, i pored radikalne kritike republičko-pokrajinske teritorijalnosti on se ne izjašnjava za centralizaciju države. Kada konačno osmišljava sistem zaštite etničkih tj. kolektivnih prava institucijom Veća naroda to je bio pokušaj da se sa saveznog nivoa deluje nadilaženjem republičko-pokrajinskih granica. Dakle, iako nije bio za demontiranje federacije, Đinđić je svakako želeo da savezne ustanove dobiju značajniju rolu unutar jugoslovenskog federativnog sistema.

Recentralisti su od početka do kraja radili na projektu jačanja ingerencija savezne vlasti, a istim duhom je prožet Memorandum93. Iako je čitava Miloševićeva retorika i smer njegovog političkog angažmana pre Osme sednice bila u pravcu jačanja saveznih institucija, posle njegovog ustoličenja na vlasti usledilo je dijametralno suprotno postavljanje prema tim institucijama. Samovoljna promena republičkog ustava protivno odredbama saveznog ustava, upad u platni sistem savezne države, konstituisanje “nezavisne” srpske države Ustavom iz 1990 i odnos prema SIV-u kvalifikuju Miloševićev režim kao separatistički režim u odnosu na SFRJ94. U tom smislu u ovom pitanju imamo preklapanje stavova Zorana Đinđića, grupe recentralista i grupe oko Memoranduma SANU.

D4 Kritika konsenzusa/principa usaglašavanja na nivou Federacije

U prvom delu ovog rada ukazano je na nekoliko nivoa kritike koju je Zoran Đinđić upravljao na princip konsenzualnog načina donošenja odluka u jugoslovenskoj federaciji. Konsenzus u federaciji žestoko kritikuju i pisci Memoranduma, ističući, da njegova primena dovodi do toga da sistem odlučivanja bude neefikasan i da odluke kasne. Takođe, u memorandumu stoji i argument Draže Markovića iz 1984. da je princip konsenzusa izašao izvan granica koje propisuje Ustav iz 1974, tj. da u praksi funkcionisanja sistema, konsenzusa ima više nego u samim ustavnim osnovama tog sistema95. Argument je kasnije nastavio i nadogradio Ivan Stambolić tako da je i ovaj memorandumski stav zapravo deo zvanične srppske politike prema centralnim institucijama u Jugoslaviji. Zanimljivo, ali i separatistički režim Slobodana Miloševića je bio podjednako kritičan prema principu konsenzusa. Kao što je poznato, Milošević je u svim prilikama i na svaki način pokušavao da preglasavanjem u jugoslovenskim institucijama prenebregne instituciju usaglašavanja. Dakle, po ovom pitanju imamo još jedno srpsko saglasje u stavovima o odnosu prema SFRJ.

E Otvaranje srpskog pitanja u Hrvatskoj

E1 Kritika statusa i zahtev za ostvarivanje kolektivnih
kulturnih prava Srba u Hrvatskoj

Već je pomenuto da recentralisti nisu nikada pokretali statusna pitanja kolektivnih, kulturnih ili etničkih prava Srba izvan SR Srbije. To je bilo deo „pravila igre“ i sistema oficijelne retorike i proklamovane političke korektnosti unutar SFRJ. Srpski narod imao je konstitutivna prava u BiH, dok je u Hrvatskom ustavu bio pomenut kao narod što se smatralo dovoljnom merom ustavno-pravnih garancija. Do Miloševićevog dolaska na vlast, srpska rukovodstva nisu se mešala u unutrašnje odnose u drugim jugoslovenskim republikama.

Na javnom prostoru SR Srbije, pitanje zaštite prava Srba u Hrvatskoj je prvi put otvorio tekst Memoranduma. Memorandum govori o ekonomskom zapostavljanju srpskih krajeva u Hrvatskoj, o etničkoj asimilaciji Srba, o njihovom iseljavanju, o zabrani rada kulturnih udruženja Srba i upotrebe srpskog jezika i pisma. „Nacionalistički nastrojeni hrvatski jezikoslovci“ Srbima u Hrvatskoj nameću hrvatsku varijantu jezika koji ga udaljava od jezika kojim govori ostatak srpskog naroda u Jugoslaviji, itd.96

Memorandumske stavove o ugroženosti jezika, pisma i kulture Srba u Hrvatskoj Miloševićev režim je u celosti prihvatio i samo nadograđivao u politici koja je vodila ratnom razrešenju jugoslovenske krize. Đinđić se ovim pitanjima nije bavio, izuzev u načelnom kontekstu ugroženosti (svih) jugoslovenskih manjina koje su se našle unutar granica osamostaljenih republika i pokrajina. Dakle, po ovom pitanju imamo preklapanje stavova pisaca Memoranduma i Miloševićevog režima.

E2 Poziv na političko rešavanje nacionalnog položaja Srba u Hrvatskoj

Pored dramatične i sugestivne analize položaja etničkih i kulturnih prava Srba u Hrvatskoj, pisci Memoranduma prelaze i u oblast zahteva za političko delovanje i za političko rešavanje njihovih statusnih pitanja: „Izuzimajući period postojanja NDH, Srbi u Hrvatskoj nikada u prošlosti nisu bili toliko ugroženi koliko su danas. Rešenje njihovog nacionalnog položaja nameće se kao prvorazredno političko pitanje.“97 Na ovom mestu se ne pominje način političkog rešavanja ovog problema, ali ako se problem Srba u Hrvatskoj posmatra u kontekstu memorandumskog šireg svetonazora o srpskoj naciji koja ima pravo na „vlastitu državu“ odgovor se sam nameće. U kontekstu objašnjenja koje je izneto za prethodno pitanje (E1) po ovom pitanju imamo preklapanje stavova Miloševićevog režima i Memoranduma.

F Antisrpski karakter Jugoslavije

F1 Principijelno ukazivanje na problem ekonomskog zaostajanja Srbije

Stambolić je još od 1979. na jugoslovenskim partijskim forumima ukazivao na statističke podatke o relativnom zaostajanju tj. nazadovanju privrede na prostoru tzv. Uže Srbije u odnosu na ekonomije drugih republika. Po njemu, osnovni razlog ovom nazadovanju bio je smanjeni obim investicija po glavi stanovnika na prostoru Srbije bez pokrajina, kao posledica nerealno postavljene strukture učešća srpskog doprinosa u sredstvima Fonda za nerazvijene.98 Ovaj argument se nalazi i u tekstu Memoranduma, s tim što u interpretaciji akademika problem poprima kontekst šire antisrpske zavere uz predlaganje jednostranih mera i uvođenje etničkog rezonovanja i personifikovanja negativne uloge antisrpski nastrojenih naroda, republika i visokih zvaničnika SFRJ. Upravo iz ovih razloga treba razdvojiti Stambolićevo principijelno ukazivanje na unutrašnje kontradikcije sistema od nastojanja da se čitav taj sistem demontira. Miloševićevi jastrebovi išli su po ovom pitanju ruku uz ruku sa memorandumskim akademicima. Đinđić se ovom problematikom nije bavio u svojim tekstovima. Dakle, ovaj principijelni stav zastupala je samo grupa oko Stambolića.

F2 Ukazivanje na antisrpsku koaliciju i ekonomsku
diskriminaciju Srbije u SFRJ.

Pisci Memoranduma su u objašnjavanju SFRJ-konteksta u kojem dolazi do stagniranja srpske ekonomije iznosili nekoliko nivoa argumentacije. Naime, u njihovom tekstu ima i racionalnog i razložnog sagledavanja situacije, ali i potpuno iracionalnih teorija zavere i etnički i čak religijski motivisanih strahova od „antisrpske koalicije“ koju predvode Slovenija i Hrvatska.

U okvirima racionalnog, nalaze se rezonovanja o disparitetu u izdvajanjima za Fond za nerazvijene, kao i kritika obustavljanja sprovođenja Petogodišnjeg Društvenog plana za 1961-1965. Reforma predviđena u ovom petogodišnjem planu favorizovala je proizvodnju sirovina i energenata što je išlo u prilog manje razvijenim republikama, među njima i Srbiji, a nije išlo u prilog visoko razvijenim prerađivačkim ekonomijama Hrvatske i Slovenije, pa je program obustavljen 1964. Pisci Memoranduma, ove unutrašnje neusklađenosti posmatraju kao dugoročni projekat ekonomske diskriminacije kojoj je izložena Srbija. Antisrpska koalicija je u osnovi „revanšistička“ jer se povodi za pogrešnom predstavom da je Srbija u vreme međuratne Kraljevine eksploatisala ostatak Jugoslavije. Ovu koaliciju inspirisali su jedan Hrvat i jedan Slovenac, koji su se nalazili na čelu partije i države, a za račun dve katoličke jugoslovenske republike nadahnute zajedničkim habsburškim tradicijama: „Ove dve susedne republike delile su sličnu istorijsku sudbinu, imale su istu religiju i težnju za što većom samostalnošću, a kao najrazvijenije, i zajedničke ekonomske interese, što su bili dovoljni razlozi za trajnu koaliciju u nastojanju da ostvare političku dominaciju. Tu koaliciju je učvrstila dugogodišnja saradnja Tita i Kardelja, dve najistaknutije političke ličnosti posleratne Jugoslavije, koje su uživale neprikosnoven autoritet u centrima moći.“99

Retorika pisaca Memoranduma je oštra, dramatična i gotovo neprijateljski nastrojena prema ove dve republike. Upravo na taj način, sa još manje racionalnog, a sve više iracionalnog i neprijateljskog ovu „naučnu“ argumentaciju preuzeo je i nastavio režim Slobodana Miloševića. Đinđić u svojim radovima nije nigde referisao na postojanje nekakve antisrpske koalicije odgovorne za ekonomsko izrabljivanje srpskog naroda ili SR Srbije. Znači, po ovom pitanju imamo gotovo idealno preklapanje stavova Miloševićevog režima i teksta Memoranduma.

F3 Ukazivanje na antisrpsku koaliciju i političku
diskriminaciju Srbije unutar SFRJ.

Linija argumentacije i preklapanje stavova akademika i Miloševićevog režima ovde je principijelno slična kao kod prethodnog (F2) pitanja. Memorandum prvi ukazuje na postojanje političke zavere protiv SR Srbije koja se ogledala u ustavnom statusu pokrajina kao subjekta federacije, podeljenosti srpskog naroda u više republika itd. Protagonisti ove antisrpske politike su opet Slovenija i Hrvatska, Tito i Kardelj. Istorijski koren ovakvog odnosa prema Srbiji (slaba Srbija - jaka Jugoslavija) datira još iz vremena Kominterne i njenog suštinski antisrpskog i antijugoslovenskog opredeljenja.100 Miloševićev režim, naravno preuzima sve ove stavove, tako da po ovom pitanju imamo preklapanje stavova ove dve grupe.

F4 Genocid nad Srbima na Kosovu

Teška pravna kvalifikacija „genocid“ prema srpskom narodu na Kosovu, pomenuta je 5 puta u tekstu Memoranduma gde akademici upotrebljavaju taj termin u metaforičkom, pre nego u pravnom smislu značenja. Uz tako intonirani „genocid“ ide i „proterivanje sa vekovnih ognjišta“ koje će postati stalno prisutni sadržaj propagandne patetike Miloševićevog režima.101 Štaviše, zloupotreba pravnog termina genocid biće u tolikoj meri prosutna u javnosti da će vremenom potpuno izgubiti svoje izvorno značenje. Predstavnici recentralista, kao ni Đinđić, nisu nikada koristili ovaj termin da bi njime obeležili bilo koji proces koji se odigravao unutar SFRJ. Po ovom pitanju imamo preklapanje stavova grupe oko Memoranduma i režima Slobodana Miloševića.

Dijagram 1:
Podudarnost političkih i ideoloških stavova u odnosu na SFRJ u SR Srbiji, 1986-1990

Kakve zaključke možemo izvesti iz preseka skupova u Dijagramu 1? Najpre, očigledno je da najveće podudaranje stavova o SFRJ (13 od 20) postoji između Miloševićevog režima i grupe oko Memoranduma. Ako se pogleda koji su to stavovi pojedinačno, postaje jasno da je gotovo čitav politički program s kojim je Milošević otvorio srpsko pitanje u Jugoslaviji bio već napisan u tekstu Memoranduma102. Iz programa recentralista, Milošević je preuzeo svega dva koncepcijska opredeljenja (C1 i C2), oba u domenu rešavanja problema statusa pokrajina i „okrnjene državnosti“ Srbije. To je i jedini kontinuitet zvanične srpske politike pre i posle Osme sednice. Da vidimo sada kakva je relacija podudaranja stavova Zorana Đinđića sa tri preostale uporedne grupe?

Đinđić u svojim tekstovima referiše na svega 6 od 20 istaknutih pitanja koja su došla u prvi plan srpske politike u predvečerje jugoslovenske krize. Dva od ovih 6 Đinđićevih stavova (B1 i B3) se ne preklapaju ni sa jednom drugom grupom, to su dakle originalne Đinđićeve koncepcije. Obe se odnose na načelnu kritiku etničko-teritorijalnog modela federacije i statusa manjinskih grupa unutar većinskih kolektiva u republikama i pokrajinama SFRJ. Đinđić kritikuje sistem sa načelnih osnova, tražeći sistem zaštite za sve manjinske grupe bez obzira na etničke, statusne ili religijske razlike. Izuzetnost pojave Đinđića u ovom istorijskom trenutku je njegovo odbijanje da progovori jezikom etničkih kriterijuma i etničkih podela, a da se opet poduhvati najtežih pitanja jugoslovenske krize. Etnički se u svojim koncepcijama ne svrstavaju ni recentralisti, ali oni su izbegavali izjašnjavanje po čitavom korpusu bitnih pitanja vezanih za zaštitu manjinskih prava grupa izvan SR Srbije. Njihov delokrug aktivnosti i politički program ostaju u granicama političke korektnosti proklamovanog sistema bratstva-jedinstva i u ostvarivanju određenih državnih (ne etničkih) interesa vezanih za status SR Srbije.

Đinđićevo ideološko preklapanje sa grupom oko Memoranduma odnosi se na načelna, gotovo akademska pitanja kritike sistema socijalističkog samoupravljanja i protivrečnosti socijalističke države po sebi (A1 i A2). Upadljiva sličnost u argumentaciji privlači pažnju i ukazuje na značajnu meru ideološke bliskosti u domenu načelne kritike sistema jugoslovenskog socijalizma. U ideološkom smislu, stavovi koje Đinđić deli sa grupom akademika predstavljaju konsekventnu kritiku socijalizma sa pozicija političkog liberalizma. Zalaganje za više ingerencija u domenu integrativnih i koordinirajućih funkcija federacije (D3) dovodi Đinđića u neposrednu vezu sa jednom od izvornih koncepcija recentralista i jednim od glavnih zahteva memorandumske grupe.

Zahtev za (malo) više prisustva savezne države je jedna tipično srpska refleksija i zvanični pravac srpske politike sve negde do kraja 1989, a u njega se uklopio i filozofski i politički svetonazor Zorana Đinđića. Još dve tipično srpske linije rezonovanja nalazimo u njegovim tekstovima, naime, kritiku „otuđenog“ republičko-pokrajinskog etatizma (D1) i specifično jugoslovenskog sistema konsenzualnog načina donošenja odluka u federaciji (D4). Ove dve koncepcije su jedine koje su zajedničke Zoranu Đinđiću i svim drugim uporednim grupama koje sam uneo u dijagram. U Srbiji je dakle postojao konsenzus protiv konsenzualnog donošenja odluka, takođe, konsenzus u animozitetu prema državnim atributima koje su preuzele republičko-pokrajinske vlasti.

Zaključci

Humanističke nauke u Srbiji, a posebno ustavno-pravna struka, istoričari i politikolozi trebalo bi sa velikom pažnjom da (iznova) čitaju tekstove Zorana Đinđića o Jugoslaviji. Naime, temeljno obrazovan na strani, Đinđić je u našu sredinu doneo striktno prepoznavanje linija demarkacije između pojmova etničkog i nacionalnog, državnog i narodnog, između individualno-subjektivnih i kolektivnih prava. Za studije o nastanku i razvoju jugoslovenske države od velikog značaja su njegove koncepcije u kojima razlikuje pojmove i formacije „izvorne političke zajednice“, „etničko-nacionalnih individualiteta“ i „istorijsko-političkih nacija“. Iako je u njegovim tekstovima o SFRJ isuviše idealno-tipski postavljeno, ovo razdvajanje pojmova i koncepcija je od naročitog značaja za našu sredinu u kojoj etnička pripadnost potiskuje ili se koncepcijski preklapa sa drugim vidovima identifikacije.

S druge strane, Đinđićeva otmena rečenica, erudicija, vanredna poređenja i slojevi refleksija zgusnuti u moćne metafore svakako čine čast esejistici i naučnoj publicistici njegovog i našeg vremena. U tom smislu, a bez obzira na njegovu evidentnu ideološku pristrasnost ili suštinsko neslaganje čitaoca sa nekim njegovim koncepcijama ne može se sporiti autentična snaga i sugestivnost njegovog pisanja. Đinđić, recimo, socijalističku doktrinu o samoopredeljenju (do otcepljenja) nacija smatra za “prosvetiteljsko-boljševički bastard”, etatizaciju na republičkom i pokrajinskom nivou naziva procesom “refeudalizacije”, za njega je Jugoslavija “ zakasnela država zakasnelih nacija”, za mehanizam konsenzualnog donošenja odluka kaže da u osnovi ima metafizički ili religijski karakter, itd.

U nagoveštaju promena koje će zahvatiti prostor bivše istočne Evrope, Đinđić je institucije i poredak u SFRJ kritikovao sa neoliberalnih i u osnovi antisocijalističkih pozicija. U takvoj kritici jugoslovenske varijante socijalizma, on pronalazi suštinske unutrašnje protivrečnosti sistema, ali neretko zna da bude i tendenciozan i nepravedan u analizi. Naime, u vrednovanju karaktera socijalističke države i njenih institucija, Đinđić često postavlja tako visoke kriterijume koje ne bi zadovoljile ni mnoge razvijene zapadnoevropske države njegovog ili našeg vremena. Na primer, sistem političke reprezentacije ili karakter političke zajednice i nacionalnog identiteta u liberalnim političkim sistemima navodno imaju a priori izvorni, autentični i empirijski potvrđeni karakter, dok su u socijalističkoj Jugoslaviji sve ove kategorije bile prosto učitane odozgo, neautentične i nepotvrđene. Izvan ovih velikih obrisa i generalizacija i uzimajući u obzir konkretne političke sisteme u Evropi, objektivan istraživač će i u njima prepoznati i pronaći određeni deficit legitimnosti, probleme na identitetskom nivou ili u domenu autentičnosti reprezentacije interesa različitih društvenih grupa. Đinđićeva kritika socijalističke države mogla bi se zato uzeti ne u svojoj isključivosti već kao deo obuhvatnije kritike države po sebi.

Poseban tematski krug u okviru Đinđićevog bavljenja ustavno-pravnim sistemom socijalističke Jugoslavije zauzima njegova kritika jugoslovenskog modela federalnog uređenja. On, štaviše, smatra da je taj federalizam bio samo nominalan, tj. da Jugoslavija nikada u svom trajanju nije zaista imala federativno uređenje. Ja sam u ovom radu primenom kriterijuma koje je sam Đinđić predložio kao minimalne uslove koje jedna federacija treba da ispunjava, pokazao da ta njegova tvrdnja nije bila do kraja konzistentna sa tako postavljenim kriterijumima. Njegov stav da Jugoslavija nije nikada imala federativno uređenje treba delimično korigovati, ali velika izgovorena istina jeste da tokom značajnog perioda socijalističke istorije, jugoslovenska država nije imala čistu federalnu formu uređenja ni nesporni federativni karakter odnosa na relaciji savezna država i republike i pokrajine. Utemeljenost Đinđićeve teze o Jugoslaviji kao nedovršenoj državi dobija svoj metaforički, ali i funkcionalni produžetak u naizgled trajnoj nedovršenosti političkog sistema Republike Srbije103. Ako se saberu godine provedene u ovom stanju nedovršene državnosti, srpsko društvo već pola stoleća živi u jednom svojevrsnom državno-pravnom provizorijumu.

Đinđićev dugotrajni protest protiv „trijumfa etničko-teritorijalnog načela“ u konceptu jugoslovenskog federalnog sistema bio je u prvom redu motivisan njegovom zabrinutošću za zaštitu statusnih i suštinskih prava i interesa manjinskih grupa u SFRJ. On u ovom pitanju nije nikada partikularan ili etno-centričan, on traži zaštitu svih manjina: srpske u drugim republikama, ali i albanske manjine na prostoru Crne Gore i Makedonije. Pitanje zaštite manjinskih prava je nešto što dugotrajno uznemirava Đinđića. Etničko-teritorijalnom modelu etatizma on suprotstavlja dosta maglovitu koncepciju autonomije zasnovane na individualno-subjektivnim načelima prava i interesa pojedinaca. Đinđić je zatočnik ove koncepcije kontinuirano od juna 1986, pa sve do januara 1990, kada u čuvenom Pledoajeu za Jugoslaviju tim načelima dodaje i koncept zaštite kolektivnih etničkih prava. On je u ovom tekstu predlagao uvođenje trodomnog skupštinskog sistema koji bi u okvirima sistema federacije omogućio istovremeno zastupanje individualnih prava građana, konstitutivnih prava subjekata federacije i kolektivnih prava etničkih grupa. Jugoslovenska zajednica je tako u jednom beznadežnom vremenu i na samom izmaku svog postojanja, u formi pledoajea dobila jedan od poslednjih programa svog državnog preustrojstva.

Dakle, tek u četvrtoj godini bavljenja jugoslovenskim ustavno-pravnim pitanjima i u pretposlednjoj godini postojanja zajedničke države, Đinđić pronalazi optimalni model zaštite etničke i kulturne posebnosti kolektiviteta u Jugoslaviji. Kompromis kome Đinđić pristupa na intelektualnom nivou, promovisanjem sistema zaštite kolektivnih prava kao legitimnih prava građana Jugoslavije, nije, međutim, bio i poslednji kompromis kome pribegava na principijelnom nivou. Naime, nakon prihvatanja legitimnosti kolektivnih prava etničkih grupa u Jugoslaviji, Đinđić je sa produbljivanjem jugoslovenske krize, a u kontekstu političkog pragmatizma stranke u kojoj je delovao počeo da zaštitu tih prava i interesa posmatra i kroz partikularnu srpsku etničku dioptriju. Na tom mestu se vremenski zaustavlja ova studija.

Moja analiza Đinđićevih tekstova simbolički i hronološki se završava njegovim Pledoajeom iz januara 1990 i tekstom Sjedinjene jugoslovenske države iz marta 1990. u kojem ponavlja i detaljnije obrazlaže stavove iz Pledoajea. Analizu prekidam na tom mestu da bih zaokružio Đinđićev misaoni sistem u kojem etnička logika rezonovanja i pragmatično prilagođavanje preferencijama biračkog tela u Srbiji još uvek nisu uzeli maha. Đinđićevo nacionalističko istupanje u srpskom parlamentu u maju 1991. o kojem piše Dubravka Stojanović hronološki i tematski ne pripada ideološkom sistemu koji je obeležio njegova promišljanja o jugoslovenskoj državi u periodu jun 1986 - mart 1990. U ovom radu nisam želeo da referišem na period Đinđićevog pragmatskog, a veoma često i programskog nacionalizma u prvoj polovini 1990-ih. Na kraju krajeva, ova hronološka granica poklapa se i sa trenutkom osnivanja Demokratske stranke u februaru 1990. tako da biografski možemo razlikovati period pre i posle njegovog aktivnog bavljenja politikom.

Dubravka Stojanović je dakle u pravu kada kaže da u trenutku akutne jugoslovenske krize u iole relevantnim opozicionim krugovima u Beogradu nije postojala alternativa nacionalističkom okupljanju na koje je pozvao Milošević i ta se ocena odnosi i na Zorana Đinđića i na Demokratsku stranku. Treba istaći, ipak, da Đinđić veoma dugo ostaje izvan tog jednoumlja nastalog usled nacionalne mobilizacije. Od sredine 1986. do sredine 1990. on je osobena pojava na intelektualnoj i političkoj pozornici Srbije. Njegov konsekventni neoliberalni nazor navodio ga je na kritiku socijalističkog poretka u Jugoslaviji, njegova privrženost subjektivističko-individualnom konceptu ostvarivanja političkih prava udaljavao ga je od kolektivističkih koncepcija i nacionalizma. Upravo zato, ideološka bliskost njegovih tekstova sa nacrtom memoranduma SANU ide samo do granica načelne kritike socijalističkog poretka. Memorandumsko etnocentrično rezonovanje o jugoslovenskoj krizi nije se nikada ni u jednom pitanju preklapalo sa Đinđićevim koncepcijama u ovom periodu (v. Dijagram 1). Đinđićevi stavovi se, takođe, nigde ne preklapaju sa memorandumsko-Miloševićevskim koncepcijama za rešavanje srpskog pitanja u SFRJ. Podudaranje i jednodušje, međutim, postoji u tipično srpskoj kritici etatizovanih republičkih rukovodstava i konsenzualnog odlučivanja na saveznom nivou i u zahtevu za više ingerencija saveznim organima vlasti (v. Dijagram 1.). Ako se uzme u obzir da su državnost jugoslovenskih republika i princip usaglašavanja na saveznom nivou bili temeljni principi na kojima je počivala struktura SFRJ, njihovo negiranje je svakako ugrožavalo opstanak države onako kako je bila zasnovana Ustavom iz 1974.