Uvodni tekst

Sažetak:

Ovaj članak se sastoji iz dva dijela: u prvom se ukratko skicira put socijalističke Jugoslavije od centralizma, uspostavljenog neposredno nakon Drugog svjetskog rata do dosta široke federalizacije tokom sedamdesetih godina. Drugi dio pokazuje kako se socijalizam odnosio prema nacionalnim identitetima. Osnovna teza članka je da je socijalizam afirmirao nacionalne identitete, da jugoslavenski komunisti nisu bili anacionalni, ali su bili protivnici tradicionalnog nacionalizma, te da su promjene u organizaciji jugoslavenske države, koje su provođene od 1946, bile u funkciji traganja za modelima realizacije nacionalnih interesa i očuvanja jugoslavenske države. Tradicionalni nacionalizam je, ipak, odnio prevagu i uništio jugoslavensku državu početkom devedesetih godina.

1. Socijalistička Jugoslavija: od centralizma do raspada

a. Federalizam i centralizam − izgradnja centralističkog sistema vlasti

Antifašistička vijeća koja su od 1943. do 1945. formirana za pojedine jugoslavenske historijsko-političke zemlje, anticipirala su izgled jugoslavenskog federalizma, ali taj federalizam je u osnovi davao prednost centru nad federalnim jedinicama. Takav model, uspostavljen u vrijeme rata, dograđivan je nekoliko godina poslije uspješno izvojevane ratne pobjede. Zemaljska antifašistička vijeća su uspostavljena za Hrvatsku, Sloveniju, Crnu Goru i Bokokotorski zaljev, Sandžak, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju i Srbiju, dok je u Vojvodini uspostavljen Pokrajinski narodnooslobodilački odbor, a na Kosovu je formiran Oblasni narodooslobodilački odbor za Kosovo i Metohiju. Na drugom zasjedanju AVNOJ, u Jajcu 29. i 30. novembra 1943. u Odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu jasno je navedeno da će jugoslavenski federalizam obezbijediti „punu ravnopravnost naroda (...) Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine“, iz čega se može zaključiti da je na taj način faktički definirano da će se jugoslavenska federacija sastojati od šest jedinica. U ovoj odluci nije bilo govora o autonomnim pokrajinama ili oblastima, ali je spomenuto da će se „nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbijediti sva nacionalna prava“. To je značilo da se statusom federalnih jedinica pokušavalo riješiti pitanje ravnopravnosti nacionlanih zajednica u Jugoslaviji, a statusom autonomnih pokrajina ili oblasti se pokušavalo riješiti pitanje položaja nacionalnih manjina (u Vojvodini brojnih nacionalnih manjina, a na Kosovu prvenstveno albanske nacionalne manjine). Zbog toga, Vojvodina, Kosovo i Sandžak nisu dobili status federalnih jedinica, iako je o tome bilo puno debata u vrijeme rata. Naime, u vrijeme Drugog svjetskog rata partizanski pokret i Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu se opredijelio za autonomni položaj Vojvodine u budućoj Jugoslaviji, odbacujući ideje o podjeli između Hrvatske i Srbije. Ipak, CK KPJ je odlučio da Vojvodina dobije status autonomne pokrajine, ali ne izravno u Jugoslaviji nego unutar federalne Srbije. Političku odluku o tome donijela je Pokrajinska konferencija KPJ za Vojvodinu 5. i 6. aprila 1945, a već 7. aprila 1945. na zasjedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije „toplo je pozdravljena“ izjava vojvođanske delegacije o priključenju Vojvodine Srbiji. Na Trećem zasjedanju AVNOJ 10. augusta 1945. prihvaćena je odluka o pripajanju Autonomne pokrajine Vojvodine federalnoj Srbiji, o čemu je Predsjedništvo Narodne skupštine Srbije 1. septembra 1945. donijelo poseban Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine.1

U vezi s Vojvodinom važno je bilo razgraničenje Srbije i Hrvatske, s obzirom da se to izravno ticalo teritorije Vojvodine. U maju 1945, iz Hrvatske su upozoravali da su u sastav Vojvodine uključeni „pojedini dijelovi Hrvatske koji nikada nisu pripadali Vojvodini“. Glavni NOO Vojvodine je prihvatio te primjedbe i donio odluku da se Baranja izuzme iz sastava Vojvodine, dok je razgraničenje u Srijemu rješavala posebna komisija koju je imenovalo Predsjedništvo AVNOJ, a kojom je predsjedavao Milovan Đilas.2 Komisija je predložila, a Predsjedništvo AVNOJ prihvatilo granice koje su se najznačajnijim dijelom temeljile na etničkom načelu.3

Položaj Kosova je bio sličan položaju Vojvodine. U vrhu KPJ Sreten Žujović-Crni je bio usamljen u ideji da se Kosovo podijeli između Srbije i Albanije,4 ali je većina bila za određeni autonomni status u okvirima Jugoslavije. Na Kosovu je početkom 1945, uvedena vojna urava, a na zasjedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije 7. aprila 1945, prihvaćena je Izjava predstavnika Oblasnog NOO Kosova i Metohije „da se prisajedine federalnoj bratskoj Srbiji“ i donesena odluka „da se Kosovo i Metohija smatraju sastavnim delom federalne Srbije“. Oblasna narodna skupština Kosovsko-metohijske oblasti je 10. jula 1945, usvojila Rezoluciju u kojoj je izražena želja „celokupnog stanovništva oblasti da ova bude priključena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo“, što je potvrđeno na Trećem zasjedanju AVNOJ, 7. avgusta 1945. godine.5 Ubrzo, već 1. septembra 1945, donesen je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti u kojem je još jedanput potvrđeno da je ova oblast „sastavni dio Srbije“. Time je, dakle, Kosovo i Metohija, za razliku od Vojvodine, koja je dobila status autonomne pokrajine, dobila status autonomne oblasti.

Položaj Sandžaka također je izazivao razne dvojbe. U ratu je Sandžak, koji je kao cjelina imao određene historijske pretpostavke, uobličio svoje jedinstvo stvaranjem Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja u Pljevljima 20. novembra 1943. godine. Ideje koje su dolazile iz Crne Gore da se cjeloviti Sandžak priključi Crnoj Gori odbijene su najprije u samom Sandžaku, a potom i u najvišem vrhu KP Jugoslavije. Ideja da se Sandžak ujedini sa Kosovom i Metohijom, te nakon toga čitava ta zajednička teritorija ujedini sa Crnom Gorom, također je odbijena, a ni ideje o podjeli nisu bile dobro prihvaćane u Sandžaku. Oblasni komitet KPJ za Sandžak je početkom 1945, pisao da je raspoloženje osporavanja takvo da ni Srbi ni muslimani ne bi rado prihvatili „cepanje Sandžaka“. Ipak je do ovog „cepanja“ došlo, jer je uvjerenje o podjeli preovladalo u vrhu KPJ, a glavni zagovornici ove podjele, odnosno osporavanja bilo kakvih političkih, ekonomskih i demografskih pretpostavki za autonomiju Sandžaku, bili su Edvard Kardelj i Sreten Žujović. Zbog toga je u vrhu KPJ donesena odluka da se autonomnost Sandžaka ukine, a teritorija podijeli između Srbije i Crne Gore.6 Od dijela Sandžaka koji je priključen federalnoj Srbiji formiran je Novopazarski okrug, ali 1947, biva ukinut, a taj prostor je dalje podijeljen u dvije oblasti čija su sredita bila u Užicu i Kragujevcu.7

Prvi jugoslavenski ustav iz 1946, definirao je Jugoslaviju kao federativnu državu sastavljenu od šest federalnih jedinica (Narodna Republika Srbija, Narodna Republika Hrvatska, Narodna Republika Slovenija, Narodna Republika Bosna i Hercegovina, Narodna Republika Makedonija i Narodna Republika Crna Gora), a u okviru Srbije nalazile su se Autonomna pokrajina Vojvodina i Autonomna kosovsko-metohijska oblast.8 Dakle, jugoslavenska federacija je građena kao federacija republika, a ne kao federacija naroda,9 pri čemu je model po kojem je izgrađivan jugoslavenski federalizam bio kopija sovjetskog modela, prema kojem su povijesne regije koje su imale većinu jedne nacije dobivale status federalnih jedinica (republika), dok su etnički mješovite regije dobile status pokrajine ili oblasti. Zbog toga Vojvodina i Kosovo nisu mogle dobiti status federalne jedinice, a tokom rata dugo se dvojilo i o statusu Bosne i Hercegovine upravo zbog dosljednog slijeđenja sovjetskog modela izgradnje federacije.10

Ipak, jugoslavenski federalizam, sa šest federalnih jedinica, u prvim poslijeratnim godinama razvijao se uz strogu centralizaciju uprave u državi. Riječ je o državno-centralističkom sistemu, koji je u određenoj mjeri bio u suprotsnosti s koncepcijom rješavanja nacionalnog pitanja, kako su ga jugoslaveski komunisti postavili u vrijeme rata.11 Državno-centralističko uređenje bilo je posljedica ne samo utjecaja sovjetskog modela izgradnje države i međunarodnih okolnosti stvorenih nakon Drugog svjetskog rata, nego i određenih unutarnjih odnosa, posebno borbe za stabilizaciju nove vlasti i novih društvenih odnosa. Osim toga, „i opća privredna struktura zemlje pogodovala je formiranju centralizma. Smatralo se da su državno vlasništvo i centralizam u upravljanju društvenim poslovima uspješan put i metoda, kako bi se u prvim poslijeratnim godinama izbjegao privredni slom koji bi mogao nastupiti zbog golemih ratnih razaranja i opće nestašice sredstava potrebnih za život. Jednako tako polazilo se od uvjerenja da je bez državnog vlasništva i administrativnog upravljanja nemoguće akumulirati golema sredstva − materijalne i ljudske snage − za privrednu izgradnju, što je bio prvi uvjet brzog privrednog razvoja“.12 U ovom prvom, centralističkom razdoblju historije socijalističke Jugoslavije, središnju ulogu u odlučivanju imao je Politbiro KPJ i gotovo sve odluke na svim razinama vlasti su bile pod kontrolom partijskih organa, što je s obzirom na strogo centraliziranu strukturu i partijsku hijerarhiju u odlučivanju, samo po sebi bilo najjasniji pokazatelj centralizma.13 Federalne jedinice su svoju komunikaciju sa saveznom vladom obavljale preko Politbiroa KPJ u Beogradu, a predsjednici svi republičkih vlada su bili sekretari pokrajinskih partijskih politbiroa. Jedini izuzetak je bila Bosna i Hercegovina u kojoj je predsjednik republičke vlade postao Rodoljub Čolaković, a ne sekretar Politbiroa Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH Đuro Pucar. Osim toga, savezna vlada je mogla ukinuti sve odredbe koje su donosile republičke vlade, ukoliko bi ocijenila da te odredbe nisu u skladu sa saveznim zakonima.14

Prema odredbama ustava 1946, Jugoslavija je bila ustrojena kao centralizirana federacija, u kojoj su republike imale određenu suverenost, koju je štitila država, ali su odnosi u federaciji bili takvi da je gotovo sva vlast bila koncetrirana na razini savezne države uz presudnu ulogu Politibiroa Komunističe partije u svim sferama života.15 Ustavom iz 1946, jasno je istaknuto da su republike suverene „u sastavu Federativne Narodne Republike Jugoslavije“, te da je ta suverenost ograničena samo pravima koja su tim ustavom data Jugoslaviji. Republike su samostalno donosile svoje ustave, ali su ti ustavi morali biti u skladu sa saveznim ustavom. Dakle, republike su imale formalni suverenitet, ali ne i stvarni, jednako kao što ni suverenitet naroda nije davao nikakvo ekskluzivno pravo suvereniteta tog naroda u jednoj republici. Suverenitet republika bio je i na niz drugih načina ograničen. Posebno je to bilo vidljivo u privredi, kulturi, prosvjeti, pa čak i kada bi se činilo da u nekim aspektima republike imaju veću samostalnost, na saveznom vrhu je to odmah najoštrije osuđivano. „Federalizam je trebao služiti kao gromobran za nacionalna osjećanja, ne ograničavajući vlast i jurisdikciju centralizirane administracije“.16 Primjer Andrija Hebranga u Hrvatskoj može djelimično baciti dodatno svjetlo na odnos saveznog centra moći prema snagama koje su važile kao zašitnici većih republičkih prava. Odnos prema nositeljima takvih ideja u počecima socijalističke Jugoslavije mogao je biti ili potpuna marginalizacija s političke scene, ili pak izvlačenje iz republičke strukture vlasti i pomjeranje na saveznu razinu. Tako je Hebrang povučen iz Hrvatske u Beograd i povjerena mu je dužnost predsjednika saveznog Privrednog savjeta te je postao i ministar industrije u saveznoj vladi.17

Savezna Narodna skupština ja bila sastavljena od dva doma: Savezno vijeće i Vijeće naroda. U Savezno vijeće su ulazili zastupnici birani na prostoru čitave Jugoslavije i to tako da je na svakih 50.000 stanovnika dolazio po jedan zastupnik, dok su u Vijeće naroda ulazili zastupnici iz republika (po 20 zastupnika iz svake republike), Autonomne pokrajine Vojvodine (10 sastupnika) i Kosovsko-metohijske oblasti (15 zastupnika). Najviši izvršni i upravni organ u Jugoslaviji bila je vlada, koja se sastojala od svesaveznih i savezno-republičkih ministarstava. Svezaveznih ministarstava je bilo šest (Ministarstvo inozemnih poslova, Ministarstvo narodne odbrane, Ministarstvo saobraćaja, Ministarstvo pomorstva, Ministarstvo pošta i Ministarstvo vanjske trgovine), dok je savezno-republičkih ministarstava bilo devet (Ministarstvo funansija, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Ministarstvo pravosuđa, Ministarstvo industrije, Ministarstvo rudarstva, Ministarstvo trgovine i snabdjevanja, Ministarstvo poljoprivrede i šumarstva, Ministarstvo rada i Ministarstvo građevina). Svezavezna ministarstva su svoje zadatke izvršavala izravno na čitavom teritoriju Jugoslavije, pri čemu su ponekad mogla postavljati i svoje opunomoćenike pri republičkim vladama, dok su savezno-republička ministarstva to činila posredstvom odgovarajućih republičkih ministarstava, a u nekim slučajevima su mogla i izravno upravljati pojedinim poslovima bez posredništva republičkih vlada. Sve ovo ukazuje na krutu centralizaciju i velike ovlasti saveznih institucija.

Republike su, barem formalno, prema ustavu 1946, zadržale nadlažnosti na polju kulture, prosvjete, zdravstva socijalne zaštite i komunalnih poslova, ali je suštinski i u ovim oblastima bila presudna uloga saveznih institucija. Iako su vrlo brzo na saveznoj razini umjesto Ministarstva prosvjete (školstva), koje je postojalo u vladi DFJ, ustanovljeni savezni komiteti, i dalje se u prosvjeti težilo većoj centralizaciji, dok su republike imale nešto veću kulturnu autonomiju, što je značilo da nije postojala ideja da se preko kulture i prosvjete gradi jedinstvena jugoslavenska kultura nego su se afirmirale nacionalne kulture.

Nakon saveznog, tokom 1946. i 1947. doneseni su republički ustavi, a svi ti ustavi su definirali da su republike „narodne države republikanskog oblika“, te su se sve „na temelju prava na samoodređenje, uključujući pravo na odcjepljenje i ujedinjenje s drugim narodima“, ujedinili s drugim narodima i njihovim republikama u jugoslavensku saveznu državu.18 Ova odredba o odcjepljenju i ujedinjenju s drugim narodima će kasnije izazivati kontroverzne interpretacije u vezi s pitanjem, da li je pravo na odcjepljenje iskorišteno 1945, godine ili je ono kao trajna mogućnost i dalje postojala, što bi značilo da je ostavljena i mogućnost odcjepljenja iz Jugoslavije.

Dakle, prema odredbama prvoga jugoslavenskog ustava, federalizam je bio kruti centralizam, a od šest federalnih jedinica samo je Srbija imala složenu unutarnju strukturu, jer se sastojala od jedne autonomne pokrajine (Vojvodina) i jedne autonomne oblasti (Kosovsko-metohijska oblast). U ostalim federalnim jedinicama slične administrativne cjeline nisu bile ustanovljene. Istra, Dalmacija, Hercegovina i slično, kao povijesno utemeljene regije, nisu dobile nikakav poseban status. Tokom Drugog svjetskog rata postojale su ideje da se u Hrvatskoj uspostavi srpska autonomna oblast. Koliko se zna, tu je ideju iznio Moša Pijade, ali ju je Tito odbacio. Kasnije je, ipak, ustanovljen Srpski klub vijećnika ZAVNOH, o čijem djelovanju još nemamo ozbiljne radove,19 kao ni o Glavnom odboru Srba u Hrvatskoj,20 koji je ustanovljen na Prvom kongresu Srba u Hrvatskoj krajem septembra 1945. godine. Slično je i u Bosni i Hercegovini formiran Glavni odbor Muslimana.21 U oba slučaja riječ je o tijelima koja nisu imala širu infrastrukturu, nego su trebala samo poslužiti kao pokazatelj odnosa vladajuće Komunističke partije prema Srbima u Hrvatskoj, odnosno Muslimanima u Bosni i Hercegovini. U slučaju Glavnog odbora Srba u Hrvatskoj, koji je imao zadatak „poticati ekonomski, politički i socijalni napredak Srba u Hrvatskoj“, trebalo je pokazati važnost nacionalnog pitanja i izbjeći optužbe da su komunisti anacionalni ili protusrpski,22 a Glavni odbor muslimana Bosne i Hercegovine je trebao postati „tumač programa Narodnog fronta u redovima Muslimana” u Bosni i Hercegovni.23

Jugoslavenski centralizam je bio najuočljivi u strukturi i funkcioniranju KP Jugoslavije. Prije rata postojale su već KP Slovenije i KP Hrvatske, a poslije rata su ustanovljene i KP Srbije (1945), te Crne Gore, Makedonije i Bosne i Hercegovine (1948-1949).24 Uprkos postojanju tih komunističkih partija, vodeća uloga i glavna moć odlučivanja bila je koncentrirana u vrhu KPJ, odnosno u Politbirou i Centralnom komitetu KP Jugoslavije.25 Dok se gradio centralizam, federalizam je ostavljao psihološki dojam da su sve nacionalne zajednice ravnopravne u Jugoslaviji. Ta se ravnopravnost pokušavala graditi i kroz zastupljenost pripadnika svih nacionalnih zajednica u rukovodećim stukturama. Mađutim, ravnopravna zastupljenost kadrova nije se mogla u cijelosti postići u svim dijelovima zemlje. U Bosni i Hercegovini, na primjer, preovlađivanje srpskih kadrova i u redovima Komunističke partije i u vodećim strukturama vlasti bilo je očito.26

b. Decentralizacija Jugoslavije i jačanje republičkih identiteta

Tokom trajanja socijalizma u Jugoslaviji su stalno preispitivani nacionalni odnosi, što je vodilo jačanju kritičkih stavova prema tom pitanju. U isto je vrijeme decentralizacija davala nove odgovornosti lokalnim i regionalnim organima vlasti, što je poticalo pojavljivanje nacionalnih osjećanja na raznim razinama, koji su bili kombinacija starih nacionalnih osjaćanja i novog nacionalizma stvorenog u novom sistemu vrijednosti.27

Decentralizacija jugoslavenske države je značila, prije svega, redukciju državnog miješanja u ekonomiji i društvo, te jačanje uloge pojedinih republika, ali ne i za veće slobode ili veća prava za pojedine nacionalne zajednice. Ali, nacionalni odnosi su stalno bili propitivani, a vladalo je uvjerenje da se razvoj nacionalnih odnosa odvija više pod utjecajem novih socijalnih snaga nego pod utjecajem djelovanja same države.28 Drugim riječima, u Jugoslaviji je postojalo uvjerenje da će socijalne promjene i ekonomski razvoj dovesti do približavanja pojedinih nacionalnih zajednica i smanjivanja njihovih „parohijalnih pogleda“ na nacionalno pitanje, umjesto nastavka političke indoktrinacije kao sredstva transformacije nacionalnih pogleda, što je bila praksa neposredno nakon završetka Drugog svjetskog rata.29

To je postalo primjetno 1953. kada su ustavnim zakonom odbačene neke odredbe ustava iz 1946. godine. Naime, više nije spominjano pravo na samoodređenje, a suverenitet republika je pominjan na indirektan način. Ovaj ustavni zakon nije bio potpun ustav Jugoslavije, ali je jednim svojim dijelom regulirao pitanje odnosa između federacije i republika. Jugoslavija je definirana kao socijalistička demokratska savezna država suverenih i ravnopravnih naroda, a „sva vlast u FNRJ povjerena je radnom narodu“.

Najviši organ vlasti u Jugoslaviji bila je Savezna narodna skupština koja je imala dva doma, Savezno vijeće i Vijeće proizvođača. Iako ustavni zakon nije definirao Vijeće naroda kao poseban dom, predviđao ga je kao posebnu formu, u kojoj su poslanici republika i autonomnih jedinica u Saveznom vijeću putem veta mogli odbiti saglasnost na donošenje zakona i drugih odluka Saveznog vijeća, ukoliko su smatrali da oni ugrožavaju utvrđen odnos federacije i republika. Napravljene su i promjene u strukturi centralne vlasti (umjesto prezidijuma kao kolektivnog šefa države ustanovljen je predsjednik republike koji je istovremeno bio šef države i predsjednik Saveznog izvršnog veća (SIV). U Saveznom izvršnom vijeću je bila zastupljena svaka republika, a predsjednici republičkih izvršnih vijeća bili su po položaju članovi SIV).

Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije od 7. aprila 1963. promijenio je ime države u Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija i ona je definirana kao „savezna država dobrovoljno ujedinjenih i ravnopravnih naroda i socijalistička demokratska zajednica zasnovana na vlasti radnog naroda i samoupravljanja“. Teritorija Jugoslavije „jedinstvena je i sačinjavaju je teritorije socijalističkih republika“. Ovim ustavom je Autonomna kosovsko-metohijska oblast proglašena Autonomnom pokrajinom Kosovo i Metohija.

Krajem šezdesetih godina usvojeni su amandmani na Ustav SFRJ koji su označili bitne promjene u strukturi federacije. Sve je počelo amandmanima 1967, i 1968, i konačno 1971. godine. Amandmani su doveli do suštinskog preobražaja federacije i do snažnog jačanja republičkih identiteta, čije su elite sve više počele voditi računa o interesima svoje republike, a manje o interesima Jugoslavije kao cjeline. Jugoslavenska država sve više je bila federacija koja "federira". Ovlasti federacije su smanjene, a ovlasti republičkih i pokrajinskih elita znatno su ojačane. Republike su tretirane kao nacionalne države, s tim da je položaj Srbije i njenih autonomnih pokrajina u federaciji faktički izjednačen. Ideje da se autonomne pokrajine konstituiraju i u drugim republikama, a ne samo u Srbiji, odbačene su na samom početku ustavnih debata, a Dragoslav Draža Marković, predsjednik Skupštine Srbije u to vrijeme, u svoj je dnevnik zapisao da svi o pokrajinama govore isključivo u konkretnom slučaju definiranja položaja dviju pokrajina u Srbiji, a ne o pokrajinama kao „o određenoj kategoriji društveno-političke zajednice. Reč je, u stvari, o strahu da se i kod njih ta pitanja ne postave na dnevni red (Hercegovina, Dalmacija, Šiptari u Makedoniji) i onda – nema nikakve principijelnosti. Aferim“.30 Nešto kasnije on je još otvoreniji kada piše o ustavnim debatama početkom 1971. godine. Tako on 13. februara 1971, piše o ovim debatama u vezi s pitanjima ustavnih amandmana i ekonomskih funkcija federacije i navodi da se tu radi o dva suprotna koncepta federacije. Pokazalo se „da Slovenci i Hrvati misle o Jugoslaviji isključivo kao o savezu država, da je, prema tome, sve drugo, osim Predsedništva koje treba da koordinira i usklađuje ono što je zajedničko, nepotrebno i suvišno (i Skupština, i SIV, itd). Ocenjuju, međutim, da prilike nisu još zrele za to i da se mora ići odmah sa nekim srednjim rešenjima, hibridnim stanjima, s tim da odmah treba prići novim pripremama za sledeće ustavne promene, koje bi radikalno rešile i sva druga pitanja (skupštinskog sistema, pre svega) na toj liniji. Na toj poziciji su i Kosovci. Mi i Crnogorci smo za drugačiji koncept – za veću samostalnost republika, ali i za Jugoslaviju koja je i društveno-politička zajednica, organizovana tako od baze do vrha. Na istim pozicijama su i Vojvođani. Bosanci su nedovoljno jasni. I nije stvar u tome da su takvi pojedinci (Džemo Bijedić, Rato Dugonjić, Cvijetin Mijatović), nego je to i objektivno njihov stav i pozicija“. Marković piše da to jeste prilično gruba ocjena, ali mu se čini da je tačna, i izražava uvjerenje da bi bilo loše ići na neka hibridna rješenja, ostavljajući stanje nedovoljno jasno definiranim. „Bolje je onda odmah ići na uniju, na nekakav savez država. Ne znam kako će to Srbi primiti, naročito Srbi u Bosni i Hrvatskoj. Na toj osnovi mogao bi se opet stvoriti nekakav srpski pokret. Jugoslavija sama po sebi nije unitarizam i centralizam. Ali Jugoslavija može biti ili država ili socijalistička zajednica sa određenim pravima i nadležnostima i mogućnostima odlučivanja u njihovim organima ili, pak, biti savez država, unija i konfederacija. Jedno ili drugo. Ne i jedno i drugo u isto vreme. Razume se, nema do kraja čistih formula, ni precizno određenog karaktera jedne zajednice (uvek ima isprepletenosti), ali postoji ona granica gde kvantitet prelazi u kvalitet“.31

Na kraju, ovi amandmani su Jugosloviju definirali kao „državnu zajednicu dobrovoljno ujedinjenih naroda i njihovih socijalističkih republika kao i socijalističkih autonomnih pokrajina Vojvodine i Kosova koje su u sastavu Socijalističke Republike Srbije“. Amandmanima je ustanovljeno Predsedništvo SFRJ kao kolektivni šef države, a Josip Broz Tito je bio predsjednik Republike i predsjednik Predsjedništva SFRJ. Ključno je, ipak, bilo da su organi federacije obrazovani na bazi pariteta, te da je i teritorijalna odbrana dobila novu i znatno veću ulogu kao dio oružanih snaga SFR Jugoslavije.

Konačno, Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije od 21. februar 1974, definitivno je Jugoslaviju izveo na put konfederalizacije, s obzirom da je uveden konsenzus republika i pokrajina prilikom odlučivanja, a legalizirano je pravo na samoopredjeljenje i odcepljenje. Sve kasnije debate o karakteru jugoslavenske države, koje su vođene tokom osamdesetih godina, pogotovo s obzirom na krize jugoslavenskoga društva, uglavnom su se svodile na pokušaje da se definira položaj pokrajina u Srbiji i da se stekne nova pozicija Srbije u jugoslavenskoj federaciji. Takozvana Plava knjiga iz 1977, bila je pokušaj političke elite u Srbiji da na drugačiji način riješi svoj odnos s pokrajinama, ali je većina u Jugoslaviji taj pokušaj ocijenila kao jačanje srpskog nacionalizma. Dalji razvoj je vodio jačanju suvereniteta republika, ali i pokrajina koje su funkcionirale kao konstitutivni element federacije, a nacije su svoj suverenitet ispoljavale prije svega u republikama i pokrajinama. Jačanje tradicionalnog nacionalizma unutar nacionalnih zajednica otvaralo je prostor za destrukciju Jugoslavije i prerastanje republika u samostalne države. U sukobu snaga koje su težile daljoj federalizaciji zemlje, i snaga koje su željele recentralizaciju zemlje, odvijao se proces raspada Jgoslavije. U osnovi ovoga sukoba je bilo različito razumijevanje nacionalnog pitanja i nacionalnih identiteta.

2. Socijalizam i nacionalni identiteti

a. „Novi nacionalni identiteti“

Uvjerenje da je nacionalno pitanje u Jugoslaviji stvar prošlosti i da je riješeno komunističkom revolucijom u ratu, te da je koncept federacije kao model ustroja jugoslavenske države zadovoljio aspiracije nacionalnih zajednica, pokazalo se varljivim vrlo brzo nakon završetka Drugog svjetskog rata. Izjave komunističkih lidera o tome da je nacionalno pitanje riješeno bile su više u funkciji legitimacije nove vlasti i stabilizacije novih društvenih odnosa nego što su bile izraz dubokog uvjerenja u ispravnost javno iznošenih stavova o nacionalnom pitanju. Federalni ustroj države, koji je definirao šest republika, bio je način zadovoljenja nacionalnih aspiracija, ali činjenica da je priznato samo pet nacija (Slovenci, Hrvati, Srbi, Makedonci i Crnogorci), ostavljajući otvorenim pitanje statusa Muslimana, na samom je početku postojanja jugoslavenske socijalističke države pokazala da će se jugoslavenski komunisti u novim političkim i socijalnim okolnostima morati iznova suočiti s nacionalnim pitanjem. Jugoslavenski lider Josip Broz je tvrdio da je federalističko uređenje Jugoslavije izabrano kako bi „svi narodi bili zadovoljni i gospodari na svome“. On je izrazio uvjerenje da se u socijalističkoj Jugoslaviji neće negirati nacionalni identiteti, nego omogućiti da se narodi „potpuno razviju i kulturno i politički izjednače. I to tako, da niko na drugog ne vrši pritisak, i da u isto vrijeme njegov razvitak i njegov progres ima pozitivan uticaj na ostale narode, na narode ostalih federalnih jedinica. A svi mi zajedno smo Jugosloveni. Svaki onaj koji misli da će biti nekog parčetanja – neka to izbije iz glave. Mi radimo da jedanput budemo ponosni građani nove Jugoslavije koja se stvara. To mi hoćemo, a ne da stvorimo mnogo malih državica“.32

Ove Titove najave, koje je on često isticao i u svojim kasnijim govorima, o federalizmu i nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, odredile su stav političke elite o uređenju jugoslavenske države i promovirale koncept poštovanja nacionalnih individualiteta (doduše samo pet naroda), uz istodobno promoviranje jugoslavenstva kao nadnacionalne odrednice. Taj stav o jugoslavenstvu kao zajedničkom iskustvu i njegovoj važnosti u gradnji socijalističke države, otvorio je proces cetralizacije uprave u Jugoslaviji, a centralizacija je sve više jačala u vrijeme kriza s kojima se država suočavala nakon sukoba sa Staljinom 1948. godine. Centralizacija države je, međutim, uvažavala republičke identitete, mada su republičke granice bile zamišljene da ne budu „granice razdvajanja, nego granice spajanja“.33 Iako se ponegdje mogu naći ocjene da su jugoslavenski komunisti nakon Dugog svjetskog rata radili na stvaranju jedne, jugoslavenske nacije, prije bi se moglo reći da je oficijelni stav uvijek bio poštovanje zasebnih nacionalnih identiteta, a socijalističko jugoslavenstvo nikada nije imalo nacionalnu sadržinu nego je podrazumijevalo pripadnost jugoslavenskoj državi. Jugoslavenstvo je bilo ideologija na kojoj se stabilizirala nova vlast, a naglašavanje uloge jugoslavenstva kao zajedničkog djelovanja raznih nacionalnih jugoslavenskih zajednica u ratu i pobjedi nad fašizmom bilo je u funkciji promocije zajedničkog iskustva u partizanskoj borbi.34 Jugoslavenski komunisti su bili svjesni činjenice da je međuratno jugoslavenstvo bilo kompromitirano i insistiranje na njemu je moglo ugroziti same temelje na kojima su oni gradili novu jugoslavensku državu. Zato je njihov pristup bio sadržan u promociji jugoslavenstva kao državotvorne i nadnacionalne kategorije, uz istodobno promoviranje prava svih nacionalnih zajednica na vlastititu nacionalnu integraciju.35 Zapravo, dvostruki identiteti ljudi izgrađivani modernizacijom jugoslavenskog društva u razdoblju socijalizma, posebno u gradskim sredinama, bili su u temelju lojalnosti državi i svojoj nacionalnoj zajednici, što je omogućavalo da Jugoslavija funkcionira kao multinacionalna država, ali i da se republike afirmiraju kao zasebni, i to vrlo važni identiteti. Nakon propasti Jugoslavije, neki su smatrali kako je čitav koncept izgradnje multinacionalne države u Jugoslaviji bio velika zabluda i da u praksi nije nikada zaživio. Ta teza nije u skladu sa činjenicama,36 jer su sociološka istraživanja pokazivala kako je multinacionalni koncept države u praksi stvarno postojao.37 Od sredine šezdesetih godina jugoslavenski komunisti su se sve više obračunavali sa tradicionalnim nacionalistima, kao i s „nacionalnim komunizmom“ koji je ušao u savez sa tradicionlanim nacionalizmom (zbog toga se dešava obračun sa hrvatskim komunističkim rukovodstvo početkom sedamdesetih godina). Jačanje nacionalizma u kulturi, što je bilo posebno primjetno od sredine šezdesetih godina,38 i rast tradicionalnog nacionalizma, koji je u određenoj mjeri bio i posljedica komunističkog obračuna sa „nacionalnim komunizmom“ početkom sedamdesetih godina, otvorio je vrata raspadu Jugoslavije.

Ideja o izgradnji republičkih identiteta, uz istodobnu afirmaciju nacionalnih identiteta, nije prolazila bez poteškoća i raznih konfrontacija pa čak i sukoba, posebno neposredno nakon rata, ali je tih sukoba bilo i mnogo kasnije.39 Nakon rata država je donijela Zakon o zabrani izazivanja nacionalne, rasne i vjerske mržnje, ali ipak nije mogla u cijelosti preduprijediti otvorene sukobe među pripadnicima pojedinih nacionalnih zajednica. U Makediniji je, na primjer, dolazilo da sukoba makedonskih seljaka i srpskih povratnika koji su bili vlasnici zemlje prije rata. Slična je situacija bila i na Kosovu.40 U Hrvatskoj, srpski povratnici, koji su bili prognani u vrijeme rata, nisu imali problema s povratkom, a neki tvrde da se unutar vrha KPJ razmišljalo o kulturnoj autonomiju Srba u Hrvatskoj, ili čak njihovoj povezanosti izravno sa Srbijom u kulturnim pitanjima.41

Općenito, bilo je pet priznatih nacija, ali one nisu bile ograničene samo na republike u kojoj su bili dominantna skupina. Postojanje snažnih nacionalnih osjećanja pokazala su se već sredinom 1945, kada je trebalo povlačiti granice među republikama, što je do posebnog izražaja došlo prilikom razgraničenja između Srbije i Hrvatske, kad su nacionalni kriteriji o statusu Vojvodine i Srijema bili jako važni.42 To je značilo da jugoslavenski komunisti nisu bili anacionalni pokret, nego su radili na afirmaciji pojedinih nacionalnih identiteta. Primjer za to su Makedonci i Bošnjaci.

Situacija u Makedoniji je bila jedinstvena zbog toga što nisu postojale makedonske nacionalne institucije u vrijeme kad je Makedonija stekla status federalne republike 1945. godine, što je uzrokovalo stvarne probleme, na primjer, za razvoj makedonskog književnog jezika. Općenito, Makedonija je imala samo „osnove pisanog jezika, nesigurnu i veoma osporavanu historiju, i nikakvu kulturnu tradiciju koja bi se stvarno mogla smatrati vlastitom tradicijom“.43 Drugi problem je bila jugoslavenska balkanska politika, koja je sadržavala i želju Makedonaca da izgrade ujedinjenu Makedoniju koja bi, teoretski, obuhvatala i dijelove Bugarske i Grčke.44 Pokušaji da se to riješi u oviru balkanske federacije nisu uspjeli, i jugoslavenski su komunisti makedonsko pitanje rješavali afirmacijom makedonske nacionalne zajednice u okvirima Makedonije. U tom je smislu pomagana i afirmacija makedonskog jezika, a i nešto slobodnija interpretacija makedonske prošlosti, koja je bila više u nacionalističkom nego u marksističkom duhu,45 na čemu su insistrali i komunisti u drugim republikama kada je u pitanju slika prošlosti.46 Nakon 1945. „makedonski jezik je kodificiran, utemeljene su makedonske nacionalne institucije, i stvorena nezavisna Makedonska pravoslavna crkva − Makedonci su stekli sve osobine samosvojne nacije (jezik, historiju, religiju, politički suverenitet nad određenom teritorijom), a javna kultura je temeljena na ideji makedonskog nacionalnog identiteta“.47 Nakon sukoba s Informbiroom 1948, još više je ubrzan proces građanja makedonskog nacionalnog identiteta. Makedonski jezik je građen tako da se sve više razlikovao od bugarskog i sve više uzimao riječi iz srpskohrvatskog jezika. Ipak, postojalo je uvjerenje da je Makedonija zakinuta u jugoslavenskom federalizmu i da nije imala jednak položaj s ostalim republikama. Do 1952, Makedonci nisu imali predstavnika u Politbirou CKKPJ, a i njihovo učešće u ostalim partijskim tijelima i vladi nije bilo u skladu s njihovom stvarnom zastupljenošću. Isto tako, ni ekonomski rast u Makedoniji nije bio tako impresivan kao u ostatku Jugoslavije. Ona je u razdoblju od 1947, do 1956, imala najmanje investicija po glavi stanovnika. Stvari su se promijenile poslije 1956, kad su neke anomalije eliminirane, a Makedonija postala punopravni sudionik jugoslavenskog federalizma.48

Jugoslavenski komunisti su makedonsku naciju afirmirali i podrškom stvaranju Makedonske pravoslavne crkve. Neposredno nakon rata, lokalno sveštenstvo, uz podršku lokalnih makedonskih komunista, radilo je na stvaranju samostalne Makedonske pravoslavne crkve, s makedonskim jezikom i makedonskim nacionalnim obilježjima. Iako je već 1946, formiran inicijativni odbor sa zadatkom da radi na formiranju samostalne makedonske pravoslavne crkve, tek je 1967, došlo do zvaničnog proglašenja potpune nezavisnosti Makedonske pravoslavne crkve od Srpske patrijaršije.49 Makedonska pravoslavna crkva je postala „glavni stub“ makedonske nacije. „Nacionalna crkva, sa svetilištima pod svojom upravom, i nova katedralna crkva u Skoplju, pomogle su da se reši teško pitanje: „Ko su Makedonci? (Grci, Sloveni ili Albanci?) dajući jednostavan odgovor: Makedonci (po nacionalnosti) jesu članovi Makedonske pravoslavne crkve“.50 Ipak, kad je po sličnom modelu pokrenuto pitanje Muslimana u Bosni i Hercegovini, Makedonci su insistirali da Muslimani u nacionalnom smislu mogu biti samo muslimani koji govore srpskohrvatskim jezikom, što je tu nacionalnu zajednicu ograničavalo na srpskohrvatski govorni prostor (Bosna i Hercegovina, Srbija, Hrvatska i Crna Gora), a ne i muslimani koji govore makedonskim jezikom. Tako se na primjeru Makedonaca pokazalo koliko je religija postala važno sredstvo za jačanje nacionalnog identiteta, ali se kombiniralo i s drugim sredstvima (jezik, kultura), kada je to bilo nužno.

Osim Makedonaca, čiju su nacionalnu afirmaciju jugoslavenski komunisti snažno podupirali, crnogorska nacija je također doživjela svoju punu afirmaciju u socijalističkoj Jugoslaviji. Stvaranjem Crne Gore kao republike 1945, činilo se da je i pitanje nacionalnog identiteta njenoga stanovništva bilo riješeno, pogoto što su popisi stanovništva 1948, i 1953, pokazali da se većina stanovništva izjašnjava upravo tako.51 Međutim, uprkos tim podacima, bliskost Srbije i Crne Gore, koja se osjećala neposredno nakon Drugog svjetskog rata, jednako kao i na kraju socijalističke Jugoslavije tokom osamdesetih godina, često je na površinu iznosila i pitanja karaktera crnogorske nacije i nalagala potrebu da se definiraju tačke po kojima su Crnogorci bili različiti od drugih, posebno po čemu se oni razlikuju od Srba, s obzirom na činjenicu da se Crna Gora dugo vremena tretirala kao „perjanica srpstva“, što je samo inačica za „drugo oko u glavi“, kako je Crna Gora percipirana u procesima raspada Jugoslavije tokom osamdesetih i početkom devedesetih godina. Promoviranje crnogorskog nacionalnog ideniteta poslije Drugog svjetskog rata bilo je u funkciji jačanja republičkog identita. U listu Borba netom nakon rata objavljeno je niz članaka o problemima crnogorske nacije, a ključni je bio članak Milovana Đilasa objavljen 1. maja pod naslovom „O crnogorskom nacionalnom pitanju“. Đilas je u tom članku, optužujući „šačicu srpskih bogataša“ za sijanje unitarizma u Crnoj Gori, a federaliste nazvao „separatistima i ustaškim pomagačima“, iznio tezu o tome da „Crnogorski narod ima svoju nacionalnu samobitnost“, što je kasnije samo dalje razrađivano u praksi crnogorskih komunista.

Sredinom šezdesetih godina, kada je i inače, na razini jugoslavenske federacije pokrenut proces jačanja političkih periferija i republičkih identiteta općenito, Crna Gora je radi afirmacije vlastitog nacionalnog identiteta osnovala Univerzitet, Akademiju nauka i umjetnosti, nacionalne dnevne novine i slično. Tokom šrzdesetih godina snažno je podržavana ideja o pisanju historije Crne Gore, čiji je cilj bio davanje naučne potvrde postojanja crnogorske nacije, ali je tek knjiga Sava Brkovića „O postanku i razvoju crnogorske nacije“, koja se pojavila 1974. godine, u historiografskim smislu označila punu potvrdu postojanja crnogorske nacije.52 Korak dalje je napravljen početkom osamdesetih godina, posebno nakon pojave knjige Špira Kulišića o etnogenezi Crnogoraca.53 Kulišić je, očito uz svesrdnu podršku tadašnjeg crnogorskog komunističkog rukovodstva odagnao sve dileme o crnogorskoj naciji tvrdnjom da, „crnogorski narod predstavlja poseban etnos, različit donekle od drugih južnoslovesnkih naroda, naravno, uz brojne srodnosti s njima“. Kulišić je osobenosti crnogorske nacije vidio i u „fizičkom tipu, u jeziku, u tradicionalnoj kulturi, osobito u starijoj društvenoj organizaciji i nizu specifičnih običaja“.54 Pokazalo se da Kulišićev pristup otvara prostor za nove debate o crnogorskom nacionalnom identitetu, koje su u akademskim krugovima, uz političku podršku već prilično prepoznatljivih političkih krugova unutar Saveza komunista, vođene tokom osamdesetih godina. Na kraju su događaji s kraja osamdesetih i početka devedesetih pokazali koliko je bila velika bliskost Srbije i Crne Gore, odnosno Srba i Crnogoraca, bez obzira na projekte snaženja crnogorskog nacionalnog identiteta.

Proces afirmacije nacionalnog identiteta Bošnjaka prošao je dugu fazu, od uvjerenja da nije riječ o nacionalnoj, nego vjerskoj zajednici koja će se nacionalizirati u srpskom ili hrvatskom pravcu, što je dominiralo u jugoslavenskom komunističkom pokretu od kraja Drugog svjetskom rata do kraja pedesetih godina, do priznanja nacionalnog identiteta kao realnosti (krajem šezdesetih) i zalaganja za afirmaciju tog nacionalnog identiteta (tokom sedamdesetih i osamdesetih godina).55 Negiranje nacionalnog identiteta Bošnjaka nakon rata kasnije se pokušavalo opravdati pomalo naivnim objašnjenjem da je riječ o komunističkom uvjerenju da religija ne može biti osnova nacije.56 Ipak, neki su već 1945. otvoreno protestirali zbog negiranja muslimanskog nacionalnog identiteta, tražeći da se u jugosavenski državni grb ugradi šest baklji, od kojih bi jedna simbolizirala „Bosance“.57 Tek sredinom pedesetih godina je ozbiljnije u razmatranje uzet problem nacionalnog identiteta Bošnjaka,58 da bi se početkom šezdesetih o tome otvorile ozbiljnije naučne i političke rasprave, a zaključci CK SK BiH iz maja 1968, ukloni su posljednje političke prepreke za nacionalnu afirmaciju Bošnjaka.

Kada je reč o afirmaciji nacionalnog identiteta Bošnjaka (Muslimana) nakon Drugog svjetskog rata, lako se uočava da se i proces njihove nacionalne afirmacije odvijao posebno snažno tokom šezdesetih godina, kao i Makedonaca i Crnogoraca, te da je i taj proces bio vezan za reformu federacije, odnosno za proces jačanja republičkih identiteta u jugoslavenskoj federaciji. Debate o nacionalnom identitetu Muslimana (Bošnjaka) su bile osobito važne uoči popisa stanovništva 1971. godine. Nakon što je prihvaćen stav da se kao Muslimani (u nacionalnom pogledu) mogu izjašnjavati samo kao muslimani koji govore srpsko-hrvatskim jezikom, odnosno da se muslimani koji govore makedonskim ili albanskim jezikom trebaju izjašnjavati kao Makedonci ili Albanci, činilo se da je muslimansko nacionalno pitanje početkom sedamdesetih godina, definitivno riješeno. Ali, nije bilo tako, jer su se tokom sedamdesetih i osamdesetih odvijali razni talasi negiranja nacionalnog statusa Muslimana.59 Zbog potrebe da stalno dokazuju svoje postojanje kao nacije, dio intelektualaca Muslimana prelazio je granice „dopuštenog“ djelovanja unutar nacije, zbog čega su se nalazili na udaru režima. Također je to kontinuirano osporavanje nacionalne samobitnosti Muslimana, svođenje njihove kulture na fes i feredžu, te konstantno nametanje hipoteke promjene vjere i prelaska na islam sredinom XV stoljeća, frustrirajuće djelovalo na Muslimane kao nacionalnu zajednicu. Reakcije muslimanske intelektualne elite na takva osporavanja nacionalne samobitnosti krajem osamdesetih godina umnogome pomažu da se objasni stav njihove nove političke elite prema Jugoslaviji.

Za razliku od „novih nacionalnih identiteta“, Srbi, Hrvati i Slovenci nisu u socijalističkoj Jugoslaviji imali muke s vlastitim nacionalnim identitetima, ali su postojala različita viđenja uloge tih nacionalnih zajednica u Jugoslaviji.60 Njihovo postojanje kao nacionalnih zajednica nikad niko nije dovodio u pitanje, ali su se njihovi međusobni odnosi sukobljavali na drugim pitanjima. Uglavnom su svi gajili osjećaj neravnopravnosti u Jugoslaviji, a taj osjećaj neravnopravnosti je u kriznim situacijama pojačavan i ozbiljno je dovodio u pitanje funkcioniranje Jugoslavije kao države. „Velika rezerviranost u odnosima između Srbije i Hrvatske“,61 sredinom šezdesetih godina sve se više produbljavala, a Hrvati su sve glasnije iskazivali svoje ambcije ka daljem „federiranju federacije“.62 Srbi su tokom sedamdesetih i osamdesetih sve više naglašavali svoj osjećaj neravnopravnosti u Jugoslaviji, posebno naglašavajući stanje s autonomnim pokrajinama, dok su krajem osamdesetih Slovenci, nakon „hrvatske šutnje“ tokom sedamdesetih i „srpskog glasnog revolta“ tokom osamdesetih godina, počeli naglašavati svoj osjećaj neravnopravnosti u Jugoslaviji. U tom osjećaju nacionalne neravnopravnosti u Jugoslaviji, odvijao se proces raspada zemlje krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina. U vrijeme raspada zemlje, nove nacionalne političke elite su bile okupirane idejom stvaranja nacionalnih država, odnosno transformacijom republika u nacionalne države. U tom smislu su nastojali posebno naglašavati nacionalnu neravnopravnost u Jugoslaviji. Tek je iskustvo života u tim „novim“ državama otvorilo i perspektive novih pogleda na život u Jugoslaviji.