Analiza slučaja 4

Ovaj članak posvećen je jednom specifičnom aspektu jugoslovenske iseljeničke politike, naime, njenoj instrumentalizaciji u cilju ostvarenja određenih nacionalnih i demografskih interesa države. Posmatrani fenomen je u neposrednoj vezi s globalnim trendovima u domenu ograničenja slobode kretanja ljudi i radne snage koje je izazvalo nasilje Prvog svetskog rata. Iz tog razloga, analizi jugoslovenskog modela kontrole i restrikcija u ovom članku prethodi sagledavanje promena u domenu globalnih migracija tokom i posle rata. Članak će pružiti i kratku predistoriju iseljeničkih politika koje su bile u primeni u jugoslovenskim zemljama pre 1918. godine.

Rad je pisan na osnovu ondašnjih publikacija, štampe i Službenih novina, kao i arhivskih izvora Hrvatskog državnog arhiva (HDA) u Zagrebu i Arhiva Jugoslavije (AJ) u Beogradu. Hronološki okvir koga ovaj rad obuvata započinje nastankom države 1918, ali uzimajući u obzir i predistoriju migracionih kontrola na Balkanu, tekst obrazlaže i događaje s početka XX stoleća. Razmatranje fenomena završava se u 1928. godini zbog značajnih političkih i ekonomskih promena do kojih dolazi u nastupajućem periodu. Političke promene odnose se na uvođenje ličnog režima Aleksandra Karađorđevića, a ekonomske na Veliku ekonomsku krizu nakon koje su globalne ekonomske migracije bile gotovo u potpunosti zaustavljene.

Analizi je podvrgnuta, kako službena iseljenička politika, tako i tajni raspisi i naredbe koje su imale poverljivi karakter. Naime, jugoslovenska iseljenička politika prema nacionalnim manjinama je u najvažnijim stavkama bila gotovo isključivo sazdana na poverljivim aktima. Delovi ovog članka bili su do sada objavljeni u okviru mojih radova na engleskom jeziku.1 Pre pojavljivanja ovih radova, tema jugoslovenske iseljeničke politike prema manjinama bila je gotovo u potpunosti neistražena.

Restrikcije pre globalnih restrikcija:
balkanske zemlje i tzv. prva globalizacija (1871-1914)

Istorijski sociolog Džon Torpi, autor čuvene knjige u oblasti državne kontrole migracija ustanovio je da su već na prelasku iz XIX u XX vek, u većem delu Evrope bile uklonjene međugranične kontrole putnika i putne isprave kao obavezan dokument. U okvirima nečega što podseća na današnju Šengensku zonu, putnik se mogao kretati od Balkana do Skandinavije i od granica Rusije do Atlantika bez bilo kakvih pasoških kontrola i policijskog nadzora. Ovaj režim slobode kretanja na međudržavnom nivou razvijao se postupno u drugoj polovini XIX veka, a čvrstu osnovu u Srednjoj Evropi stekao je nakon što je Severno-Nemačka Konfederacija predvođena Pruskom prihvatila liberalno pasoško zakonodavstvo 1867. godine. Neke evropske zemlje, poput, na primer Austro-Ugarska, u stvarnosti su odustale od kontrole putnih isprava (prema Nemačkoj i Italiji), iako su formalno i dalje insistirale na putnim ispravama. Efektivna zona slobodnog kretanja produžavala se i na drugu stranu Atlantika s obzirom da američke imigracione vlasti takođe nisu sprovodile pasošku kontrolu.2

Ova devetnaestovekovna Šengen–zona i objedinjeno tržište radne snage u okviru tzv. atlantskog sistema nastali su kao posledica dinamike tržišne utakmice i stalne potrebe za jeftinom radnom snagom. Kako pokazuje sofisticirana ekonometrija Hatona i Vilijamsona, migraciona kretanja između Starog i Novog sveta doprinela su tokom druge polovine XIX veka izjednačavanju prosečne cene rada na globalnom nivou. Zahvaljujući velikom broju radnika koji su dolazili u Ameriku cena rada tamo je počela da opada, dok je, s druge strane, shodno zakonima ponude i tražnje, na drugoj obali Atlantika ona kontinuirano rasla.3 Sličan proces postupne konvergencije cena odigravao se na evropskom tržištu radne snage koje se pružalo sve do istočnih granica Nemačke i istočnih i jugoistočnih granica Austro-Ugarske. Dugoročno gledano, sistem je težio ravnoteži sve do onog trenutka kada su razmirice između Srbije i Austro-Ugarske dovele do izbijanja Prvog svetskog rata.

Balkanske zemlje Srbija, Bugarska i Rumunija, zajedno sa carskom Rusijom ostale su na marginama ovih globalnih procesa. Ove zemlje nisu bile do kraja integrisane u atlantski sistem tržišta radne snage tokom prosperitetnog perioda tzv. prve globalizacije. U ovim zemljama pasoši i granične kontrole putnika su i dalje bili sastavni deo svakodnevice putovanja za inostranstvo. Jednim delom ovo je bilo posledica restriktivne nemačke i austro-ugarske politike, ali u značajnoj meri takođe, i ograničenja koja su same te države nametale svojim građanima. Režim kontrole granice Austro-Ugarske prema Srbiji i Rumuniji bio je pod ingerencijom mađarskih vlasti, koje su u pogledu pasoških propisa vodile samostalnu politiku u odnosu na Beč.4

U ovom domenu mađarska vlada je tek 1910. godine ukinula režim pasoške kontrole putnika prema Srbiji, dok su granične kontrole prema Rumuniji ostale na snazi kao i na delu srbijansko-bosanske granice, gde granične kontrole nikad nisu ni bile relaksirane. Kraljevina Srbija je tako barem nekoliko godina bila deo te Evrope bez granica i bez pasoša, iako su srpske vlasti i dalje insistirale na putnim ispravama. Štaviše, 1911. godine zavedena je drastična novčana taksa (250 dinara ili oko 50 tadašnjih US dolara) za izdavanje iseljeničkog pasoša za Ameriku. Prosečna dnevnica za posao u Srbiji tada je bila oko 3 dinara, pa se u ovoj razmeri može videti da su vlasti izgleda želele u potpunosti da spreče iseljavanje svojih građana.5

Stojan Protić, radikalski prvak i u to vreme nadležni ministar, prilično je nevešto u Narodnoj skupštini branio uvođenje ove drakonske takse. Prvo je govorio o eksploataciji iseljenika od neovlašćenih agenata parobrodskih kompanija. Potpuno neuverljivo, Protić obrazlaže da se građani takvom jednom neumerenom taksom zapravo štite od eksploatacije ovih agenata. U produžetku svog govora on ipak otkriva prave razloge koji su u osnovi imali demografske i vojne potrebe zemlje koja se u to vreme pripremala za Balkanske ratove. Istovetni razlozi vojne prirode motivisali su i bugarske vlasti koje su 1908. godine zavele najrigorozniji sistem izdavanja pasoša u Evropi.6

Bugarsko zakonodavstvo u principu nije dozvoljavalo iseljavanje vojnih obveznika u dobi do 40 godina. S obzirom da je u zemlji bila na snazi opšta vojna obaveza, ova odredba odnosila se praktično na sve fizički sposobne muškarce u zemlji. Pasoš se mogao dobiti tek nakon razrešujuće odluke centralnih vlasti da pojedinac bude izuzet od ove odredbe. Ukoliko bi mu bilo odobreno da putuje, mogao je to da učini tek nakon ostavljanja enormne kaucije u iznosu od 1000 do 5000 leva. Preračunato u dolare iznos kaucije koju su arbitrarno utvrtđivale lokalne vlasti, dosezao je za ono vreme fantastični iznos između 200 i 1000 dolara. Kaucija se vraćala po povratku iseljenika u zemlju i služila je kao garancija da iseljenik neće trajno napustiti zemlju. Još jednom treba podsetiti da se u isto vreme širom Evrope i za Ameriku moglo putovati bez ikakvih papira, formalnosti ili kontrole na granicama.7

Prvi svetski rat i proces „pasportizacije“8

Kad su se u avgustu 1914. godine Antanta i Centralne sile umešale u spor između Austro-Ugarske i Srbije, pasoške kontrole su ponovo uvedene na čitavom prostoru devetnaestovekovnog „Šengena“. Doduše, mnogi su smatrali da će rat trajati relativno kratko i da će režim ograničenja slobode kretanja biti vremenski ograničen. Takav duh provejava i u prvim uredbama kojima je kontrola uvedena „privremeno“.9 U realnosti, sistem putnih isprava i međugraničnih kontrola u Evropi preživeo je sve do najnovijih promena koje su u okviru EU počele tokom devedesetih godina prošlog veka. Brutalnost rata 1914-1918, i posleratno nacionalno pozicioniranje novonastalih evropskih država ostavljalo je malo prostora predratnim trendovima slobode kretanja i ekonomske integracije tržišta.

Brojne restrikcije i rigorozna kontrola viza i pasoša, uvedene tokom rata, ostali su u upotrebi i u posleratnom periodu. Glavni poremećaji u globalnim migracijama došli su od ograničenja useljavanja migranata u SAD i Britanskim Dominionima (Kanada, Australija, Novi Zeland). Američki sistem kvota uveden je zakonima iz 1921, i 1924, i podrazumevao je numeričko ograničenje godišnjeg broja useljenika iz određenih zemalja u odnosu na broj njihovih sunarodnika koji su već živeli u SAD. Zakon iz 1921, uzimao je za osnovu broj sunarodnika obračunat u odnosu na popis iz 1910; bilo je dozvoljeno godišnje useljavanje tri procenata useljenika u odnosu na njihov broj na pomenutom popisu. Kad je donet novi zakon o kvoti 1924. godine, udeo je smanjen na dva procenta, a za referentnu vrednost uzet je popis iz 1890.10 Ova promena je ukazivala na prevladavanje rasnih i „eugeničkih“ predrasuda u američkoj imigracionoj politici. Naime, kontingenti useljenika do 1890, su bili prtežno iz zapadne Evrope, Nemačke i Skandinavije. Doseljenici iz ovih zemalja su se navodno odlikovali „poželjnim“ osobinama rase koje su omogućavale njihovo lako uklapanje i asimilaciju u novoj sredini. Pristalice eugenike su isticali da su ovi imigranti dolazili s već razvijenim radnim navikama, a naročito je isticana njihova inteligencija i njihova navodna moralna superiornost i posvećenost vrednostima društva i porodice.11

U talasima doseljavanja posle 1890. godine, počeli su da prevlađuju „nepoželjni“ rasni i etnički elementi iz južne Evrope (Italijani) i slovenske grupe iz Austro-Ugarske i Rusije. Uz postojanje kulturološke distance, problem sa ovim doseljenicima proizilazio je i iz toga što su dolazili sa područja gde je cena rada bila znatno niža od one u razvijenim delovima Evrope, a neuporedivo niža od one u SAD. Ova diskrapanca bila je tako velika da je narušavala suptilni mehanizam postupne konvergencije cene rada na jednoj i drugoj obali Atlantika koja je opisana u prethodnom delu članka. Američke sindikalne organizacije su već u prvoj deceniji XX veka insistirale na tome da se s tržišta radne snage uklone ovi doseljenici koji su drastično obarali cenu rada. Pomeranjem referentnog popisa na 1890. godinu, američke vlasti nastojale su da u što većoj meri istisnu prisustvo te kategorije imiganata u svojoj sredini.12

Američki sociolog Kliford Kirkpatrik opisao je takvu imigracionu politiku kao svojevrsni merkantilizam modernog doba. Dok se u starom merkantilizmu bogatstvo nacije sticalo trgovinom, a merilo u zlatu, za novi merkantilizam je od najvećeg značaja bilo tržište radne snage i privlačenje mentalno i fizički najsposobnijih doseljenika. U tom kontekstu, Kirkpatrik kritikuje geografski i rasni kriterijum koji je uzet kao osnovni princip sistema kvote u 1924. Kriterijum, međutim, nije protivan samom principu selekcije. Kritikujući geografski kriterijum Kirkpatrik je tvrdio da se „ovce ne mogu efikasno razdvojiti od koza na osnovu geografije“; on je takođe tvrdio da su najbolji pojedinci iz južne Evrope uvek bili bolji od najgorih predstavnika rase na severu. U tom kontekstu, Kirkpatrik je pomenuo poznatog naučnika srpskog porekla Mihajla Pupina, koji je došao do najvećih priznanja i do sjajne naučne karijere, iako je poticao iz rasno i eugenički najnepoželjnijeg geografskog prostora u Evropi. Kirkpatrik je zato smatrao da istinska selekcija treba da bude zasnovana na detaljnim medicinskim i psihološkim testiranjima pojedinaca, a ne na predrasudama o ljudskim vrlinama na osnovu njihove rase i geografskog porekla.13

Američka useljenička politika je, međutim, nastavila da primenjuje ove standarde tokom čitavog međuratnog perioda. Statistika useljavanja u SAD tokom dvadesetih godina ukazuje na značajne promene u sastavu useljenika, što je bilo posledica primene sistema kvote. U 1921, doseljenici iz zapadne i severne Evrope bili su izrazita manjina u odnosu na doseljenike iz „nepoželjnih“ delova Evrope. Te godine, njihov broj iznosio je samo četiri procenata od ukupnog broja doseljenika iz južne, jugoistočne i istočne Evrope. Do 1927. godine, međutim, ovaj odnos se u potpunosti promenio: doseljenika iz severne i zapadne Evrope bilo je pet puta više od doseljenika iz „inferiornih“ delova Evrope.14

Britanski dominioni su takođe, uvodili rasne, etničke i geografske kriterijume u njihove imigracione propise. Novi Zeland je na osnovu propisa iz 1919, i 1920. godine dozvolio nesmetanu imigraciju samo za građane Ujedinjenog Kraljevstva i Irske. Svi drugi doseljenici morali su imati izričito odobrenje izdato od strane novozelandske useljeničke službe. Ovi propisi su ostali na snazi do 1974.15 Australija je, takođe, kanalisala useljavanje „poželjnih“ tj. britanskih imigranata. Proces je čak koordiniran na nivou institucija Komonvelta, dok je za sve ostale zemlje bio formiran sistem kvota po ugledu na američki model.16

U Kanadi je u periodu između 1919, i 1923, obrazovan sistem koji je evropske države razvrstao u dve kategorije, naime „poželjne“ (skandinavske zemlje, zemlje zapadne Evrope i Nemačka) i „nepoželjne“ (Austrija, Mađarska i zemlje istočne i jugoistočne Evrope, uključujući Jugoslaviju). Zemlje južne Evrope Italija, Grčka i Španija nisu ni pomenute, jer se smatralo da mediteranski narodi ne mogu ni na koji način da se prilagode uslovima oštre kontinentalne i subpolarne klime u unutrašnjosti Kanade. Migranti iz država koje su svrstane u kategoriju „nepoželjnih“ su mogli da budu primljeni na osnovu pojedinačnog odobrenja koja bi dobili od službenika kanadske iseljeničke službe.17

Generalni trend „pasportizacije“ sledile su i evropske države, uspostavljajući kontrolu useljavanja i iseljavanja u skladu sa predočenim nacionalnim, vojnim, ekonomskim, ili demografskim interesima. Najznačajniju meru sprovedene kontrole kretanja ljudi tokom dvadesetih godina ostvarile su fašistička Italija i SSSR. Italijanske vlasti su nastojale da što više ograniče period važenja pasoša, koji su, u principu, važili samo za jednu destinaciju i to samo nakon unetog odobrenja nadležnih iseljeničkih vlasti. Kako bi sistem kontrole pasoša postao još efikasniji, u novembru 1926, poništeni su svi prethodno izdati pasoši. Prilikom novog izdavanja putnih isprava uveden je mnogo rigorozniji sistem kontrole. Posledice ove politike su veoma brzo postale očigledne. Broj italijanskih iseljenika tokom 1928, bio je prepolovljen u odnosu na broj emigranata iz 1926.18

U SSSR kontrola kretanja ljudi tokom dvadesetih godina prošlog veka bila je uspostavljena i u unutrašnjem saobraćaju za koji su izdavani posebni unutrašnji pasoši. Iseljavanje iz SSSR bilo je gotovo nezamislivo i dešavalo se samo kao deo bilateralnih sporazuma koje su sovjetske vlasti zaključivale sa drugim državama. U zamenu za neke ustupke, najčešće trgovinske ili ekonomske prirode, Sovjetski Savez je dozvoljavao određenom broju svojih građana da „emigriraju“.19 Zanimljivo je da su u obe totalitarne države (tj. u fašističkoj Italiji i boljševičkom SSSR) zabeleženi pokušaji da se iz službene upotrebe potisnu reči „emigracija“ i „emigrant“, što je ukazivalo na njihovo suštinsko protivljenje slobodi kretanja ljudi i procesima koji su umanjivali demogafsku, a samim time i vojnu moć države.20

U Nemačkoj i Francuskoj je tokom dvadesetih godina prošlog veka zaveden sistem striktne kontrole useljavanja radnika iz inostranstva. Radnici su mogli ući u zemlju samo s važećim pasošem i radnom vizom koja je imala ograničeni vremenski rok važenja. Procesom su dirigovale nacionalne službe za posredovanje rada, tako da su useljavani samo oni radnici za kojima je trenutno postojala potreba na tržištu rada. Kontrolu iseljavanja iz ove dve zemlje bilo je teže sprovesti, s obzirom da je u ovom domenu važila proklamovana sloboda kretanja njihovih građana. Najviše što su nemačke vlasti mogle da urade bilo je organizovanje obaveznih konsultacija potencijalnih iseljenika sa službenicima nacionalne službe za posredovanje rada. Na ovim konsultacijama predočavane su im mogućnosti zaposlenja u Nemačkoj. Pošto se najveći broj ovih sastanaka završavao neuspehom, ova institucija je kasnije nazvana „Kancelarija potraćenih reči“.21

Etnički kriterijum pri izdavanju jugoslovenskih pasoša

Iseljenička politika novostvorene Kraljevine SHS razvijala se u skladu s globalnim poremećajima u odvijanju migracija i s narastajućim trendom upliva državne intervencije u ovoj oblasti. Iseljenički komesarijat (IK), kasnije Generalni iseljenički komesarijat sa sedištem u Zagrebu bio je centralna institucija zadužena za sprovođenje iseljeničkih procedura i osmišljavanje iseljeničke politike. Od samog početka, pokazalo se da je nacionalno, tj. etničko pitanje zauzimalo važno mesto i značajnu preokupaciju jugoslovenske iseljeničke službe. Naime, jugoslovensko stanovništvo uključivalo je znatan procenat pripadnika nacionalnih manjina. Na osnovu popisa iz 1921, etnički Srbi, Hrvati i Slovenci sačinjavali su 82,86 procenata populacije, dok su najbrojnije manjinske grupe bili Nemci (4,22 odsto), Mađari (3,90 odsto) i Albanci (3,67 odsto).22 Hrvatski istoričar Ivo Banac smatra da procenat konstitutivnih naroda treba smanjiti za procenat etničkih Makedonaca (4,87 odsto) i slovenskih Muslimana (6,05 odsto).23

Pitanje etničkih manjina i zaštite manjinskih prava ugrađeni su u sistem međunarodnog prava koji je proizišao iz sistema ugovora zaključenih tokom Pariske mirovne konferencije 1919-1920. Jugoslovenske vlasti su nevoljno prihvatile ove obaveze, a osnovni principi iseljeničke politike koju su sprovodile tokom dvadesetih godina prošlog veka pokazuju da je jedno od nastojanja bilo da se kroz favorizovanje iseljavanja manjina oslobode ove obaveze. Izrazita procentualna zastupljenost etničkih Mađara i Nemaca u godišnjim kontigentima iseljenika iz Kraljevine SHS očigledna je već pri površnom pregledu odgovarajućih statističkih podataka. Razmere tog iseljavanja postaju veoma indikativne kad se uporede sa zvaničnim podacima (na popisu 1921, i 1931. godine) o procentualnoj zastupljenosti pomenutih nacionalnosti u ukupnoj populaciji zemlje.

Arhivska dokumenta ukazuju na skriveni uticaj projektovane državne politike koja je za posledicu imala da etničke grupe koje su sačinjavale 7-8 procenata populacije daju nekih godina i do polovinu svih iseljenika iz Kraljevine (videti Tabelu br. 1). Kad se obračun izvede u odnosu na broj iseljenika koji dolaze na 10.000 stanovnika određene etničke grupe, podaci postaju još upečatljiviji (videti Grafik br. 1). Dok za etničke Nemce i Mađare prosečan godišnji broj (za period 1921-1928) iseljenika u ovoj relaciji iznosi 47,08, za etničke Srbe, Hrvate i Slovence broj iseljenika je samo 9.59. U 1924. godini ovaj odnos je bio više od 10 prema 1 u prilog pomenutih manjinskih grupa. Da vidimo najpre na koji način su jugoslovenske vlasti uvodile etnički kriterijum u proceduru iseljeničkih poslova.

Tabela br. 1.
Zastupljenost etničkih manjina i konstitutivnih naroda među jugoslovenskim iseljenicima

Izvor: AJ, 14-36-112 i Definitivni rezultat popisa stanovništva 1921.

Socijalni preporođaj, službeno glasilo ministarstva socijalne politike je, komentarišući iseljavanje etničkih Nemaca iz zemlje imalo negativan odnos prema onima koji su ovakve seobe ohrabrivali. U članku Artura Benka-Bojničkog, koji je kao ekspert-konsultant bio zaposlen u Iseljeničkom komesarijatu u Zagrebu se veoma afirmativno piše o Nemcima, kao narodu koji svojom „marljivošću“, „privrednom svojinom“, „dotjeranom produkcionom tehnikom, disciplinom i lahkom upravljivošću (jeste) jedan element reda i rada čije iseljavanje ne bi trebalo favorizirati“. U dodatku ove pohvale stoji i da ''mnogi predjeli u zemlji zahvaljuju svoj napredak samo njihovom dugačkom i mukotrpnom kolonizatorskom radu“.24 Bez obzira na lepe reči o pripadnicima nemačke nacionalne manjine, iz teksta se ipak može zaključiti da je u stvarnosti bilo i onih koji su mislili drugačije i koji su „favorizirali“ njihovu emigraciju iz zemlje.

Koliko je princip pospešivanja emigracije nacionalnih manjina bio zastupljen u administrativnom personalu koji je sprovodio emigracionu politiku, proverićemo uvidom u njihove interne materijale poverljive prirode. Materija je naime, bila isuviše osetljiva da bi mogla biti otvoreno naznačena u zvaničnim tekstovima zakona, propisa, ili uredbi. Hronološki gledano, najraniji koncept etničkog kriterijuma u jugoslovenskoj iseljeničkoj politici nalazi se u poverljivim dopisima i elaboratima koji su razmenjivani između ministarstava unutrašnjih dela, socijalne politike i spoljnih poslova u vreme sastavljanja Uredbe o iseljavanju u prvoj polovini 1921. godine.25 U domenu „policijskih propisa“ vezanih za proceduru izdavanja iseljeničkih pasoša, ovaj kriterijum zauzima važno mesto. Smernice za administrativni postupak prema „neslavenskim emigrantima“ koje nalazimo u ovom elaboratu ostale su na snazi tokom čitavog perioda koga pokriva ova studija. Da vidimo, dakle, kako se ovaj specifičan način kontrole kretanja ljudi menjao u zavisnosti od nacionalnosti građana koji su podnosili zahteve za izdavanje iseljeničkih pasoša:

Princip koji daje pravac policijskim merama oko iseljavanja taj je: otežavati dobivanje pasoša u materijalnom i formalnom pogledu. To traže vojničke, privredne i političke prilike naše države [. . .] Putem naredbe, utemeljenom uredbom o emigraciji hoćemo i formalno da otežavamo dobijanje pasoša time, da oduzimamo pravo izdavanja pasoša onim vlastima, koje su inače za to nadležne i zadržimo to pravo pokrajinskim vladama za porodice već preko okeana nalazećih se emigranata i neslavenske emigrante, za ostale pak rezervišemo to pravo čak centralnoj vladi.26

Dakle, u sistemu izuzetnih restrikcija u domenu slobode kretanja ljudi, jedino su „neslavenski emigranti“ i članovi porodica trajno situiranih emigranata dobijali pasoše već u prvoj instanci, tj. na nivou odluke pokrajinskih uprava. Svi drugi podnosioci zahteva za izdavanje pasoša bili su suočeni sa komplikovanom procedurom na nivou centralnih vlasti. Ovaj institucionalni mehanizam dobio je formalni okvir u naredbi ministra za socijalnu politiku od 19. juna 1921. godine, kojom je zaista propisano da se odluka o izdavanju pasoša može donositi u dve instance: kod pokrajinskih uprava i u samom ministarstvu unutrašnjih dela.27 Kada su pokrajinske uprave ukinute, njihove ingerencije preuzele su vlasti na nivoima oblastnih uprava. Takva procedura omogućavala je brzo i efikasno rešavanje molbi etničkih Mađara i Nemaca čije su molbe za pasoš vlasti rešavane odmah – pozitivno.

Tabela br. 1.
Broj iseljenika na 10.000 stanovnika njihove etničke grupe (prema popisu 1921. godine)

Izvor: AJ, 14-36-112 i Definitivni rezultat popisa stanovništva 1921.

Jugoslovenskoj javnosti nisu mogli da promaknu ovi dvostruki aršini jugoslovenske iseljeničke politike. Hrvatski list pisao je u oktobru 1925, da su etnički Nemci i Mađari bili privilegovani procedurom izdavanja pasoša u okolini Slavonske Orahovice. Po pisanju ove novine, agenti parobrodarskih društava koji su organizovali iseljavanje za Brazil, obraćali su se samo pripadnicima ovih etničkih manjina, a ovi su dobijali „odmah putnice bez ikakvog daljneg pitanja“.28 S obzirom da se ova efikasnost izdavanja pasoša navodi kao presedan, treba razumeti da je za etničke Jugoslovene, tj. pripadnike etničke većine u zemlji, politika izdavanja pasoša bila krajnje restriktivna i da je na odluku trebalo čekati. Restriktivna politika prema „nacionalnom iseljavanju“, a blagonaklona prema „anacionalnom“ dovodila je do nesrazmerne zastupljenosti Nemaca i Mađara u godišnjim kontingentima „jugoslovenskih“ iseljenika. U izveštaju Iseljeničkog komesarijata u Zagrebu za 1925. godinu vidimo da su iseljeničke vlasti bile veoma zadovoljne ovakvim bilansom:

Pored toga što ovogodišnji broj iseljenika daleko zaostaje za istaknutim brojem iseljenika, koji su se iselili prije rata iz same Hrvatske, utešljiva je još i ta činjenica da je od 15.005 iseljenika naših državljana bilo u izveštajnoj godini samo 7.824 Srba, Hrvata i Slovenaca, a 7.181 drugih narodnosti, pretežno Nemaca i Mađara! Prema tomu iznosi anacionalno iseljavanje gotovo polovicu ukupnog broja iseljenika! Mi treba da učinimo sve da nam se ti iseljenici – kad su već otišli – n e v r a t e ! Stoga moramo nastojati da instradiramo te ljude tamo, gde već ima njihovih sunarodnjaka i to tim više što se ti naši iseljenici spontano pridružuju svojim suplemenicima, koji će se oko njihovog smeštaja i zaposlenja pobrinuti i u svemu ih savetovati.29

Etnički Mađari i Nemci koji su se selili iz Jugoslavije poticali su iz redova bezemljaša koji su radili na velikim posedima Austro-Ugarske kao poljoprivredno radništvo. Njihovo iseljavanje bilo je jednim delom posledica mera agrarne reforme koja je bila usmerena protiv velikih poseda i koja je uglavnom imala nacionalni predznak. Nemci i Mađari su nakon iseljavanja uglavnom prekidali gotovo sve veze sa jugoslovenskim vlastima. Etnički Nemci su se u zemljama iseljenja obraćali naročito nemačkim prekomorskim konzulatima. Oni su postajali deo nemačke dijaspore o kojoj se posebno starala Vajmarska Republika. Kao što se vidi iz prethodno navedenog izveštaja Iseljeničkog komesarijata, takav razvoj prilika išao je u potpunosti u prilog jugoslovenskoj iseljeničkoj politici, koja je svim silama nastojala da iseljene „anacionalne elemente“ zadrži u zemljama iseljenja.

Dopis koga je u martu 1926, Fedor Aranicki uputio nadređenima u ministarstvu socijalne politike otkriva u kolikoj meri su jugoslovenske vlasti bile uporne u tim nastojanjima.30 Aranicki piše o „jednoj neprijatnoj pojavi“ koju je zapazio u generalnoj dinamici iseljavanja etničkih Nemaca. Naime, velika većina Nemaca „koji su napustili kraljevinu bez namere da se vrate“ predomislili su se i počeli da se vraćaju u zemlju. Aranicki izražava žaljenje, ne samo zato što su ti Nemci izrazili želju da se vrate već i zato što su počeli da se obraćaju jugoslovenskim konzularnim ispostavama za pomoć. Tako nešto bilo je nezamislivo u prethodnom periodu kad Nemci uglavnom nisu pokazivali nikakav interes za održavanje veza sa zemljom porekla.

Za takav razvoj prilika Aranicki je krivca našao u nedovoljnoj aktivnosti nemačkih i austrijskih prekomorskih asocijacija i jedna potpuno neverovatna zamisao mu je pala na pamet. On je, naime, u pomenutom dopisu, od ministarstva socijalne politike tražio finansijska sredstva za put u Austriju, gde je želeo da dođe u neposrednu vezu sa predstavnicima tih asocjacija. Želeo je da ih iz prve ruke obavesti o situaciji i da im sugeriše akcije kojima bi ponovo privezali jugoslovenske Nemce za sebe. Zamisao bi u krajnjoj meri bila podjednako korisna i za jugoslovensku iseljeničku politiku i za interese jedinstva prekomorske nemačke dijaspore. Nikakav odgovor od nadležnih iz ministarstva nije sačuvan u arhivskim materijalima koje sam pregledao tako da ne znamo da li je do ovog neuobičajenog službenog puta došlo ili ne.

Pasavani u iseljeničkoj politici Kraljevine SHS

Poseban problem u tretiranju potencijalnih iseljenika iz redova pripadnika jugoslovenskih etničkih manjina proisticao je iz njihovog neregulisanog pravnog statusa u periodu tokom koga su oni imali pravo opcije, tj. pravo da odluče o svom državljanstvu. Sistem međunarodnog prava regulisan posleratnim mirovnim ugovorima (Versajski, San Žermenski i Trijanonski) je na ovaj način otvarao puteve za etničku homogenizaciju novonastalih država. U isto vreme, kao posledica njihovog nedefinisanog statusa, pripadnici manjinskih zajednica bili su u novostvorenim državama lišeni osnovnih političkih i nekih građanskih prava. Na trusnom prostoru jugoistočne i istočne srednje Evrope pravni status „optanata“ otvarao je mogućnosti za brojne zloupotrebe. U novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca je etničkim Nemcima i Mađarima, kao najbrojnijim grupama „optanata“ bilo uskraćeno pravo glasa na prvim parlamentarnim izborima.31 Činjenica da oni nisu smatrani punopravnim građanima je sasvim neočekivano stvarala probleme jugoslovenskoj iseljeničkoj politici.

Pod navedenim okolnostima mnogi od „optanata“ nisu mogli biti snabdeveni regularnim jugoslovenskim pasošima, s obzirom da bi njihovo izdavanje značilo da ih državna nadleštva prihvataju kao punopravne građane. S druge strane, kao što je pokazano u prethodnom delu članka, jedan od imperativa jugoslovenske iseljeničke politike bilo je institucionalno podsticanje i omogućavanje iseljavanja neželjenih manjinskih etničkih grupa. Iseljeničke vlasti morale su da pronađu institucionalni okvir koji bi omogućavao da se iseljavanje „optanata“ odvija nesmetano, a da u isti mah njihov državljanski status ne bude prejudiciran. Uvođenje pasavana, ukazivalo se kao najprimerenije rešenje problema.

Umesto regularnih jugoslovenskih pasoša, pripadnici etničkih manjina bili su snabdevani pasavanima, jednokratnim putnim ispravama koja su važila za putovanje u jednom smeru.32 U praksi, optant je sa ovom ispravom mogao samo da napusti Jugoslaviju i da otputuje u zemlju useljenja. Za svako sledeće putovanje, ili za eventualni povratak u Kraljevinu SHS, iseljenik je morao da podnese molbu jugoslovenskim konzularnim vlastima za izdavanje novog pasavana. Nikakvo jemstvo nije postojalo da će mu novi pasavan biti tom prilikom odobren, tako da se ovo institucionalno rešenje ukazivalo kao delotvoran način kontrole kretanja pripadnika manjinskih grupa.

Optant koji je s pasavanom napustio jugoslovensku državnu teritoriju bio je u potpunosti u milosti jugoslovenskih konzularnih organa i u statusu veoma bliskom onom koga imaju osobe bez državljanstva. Problemi, međutim, nastaju u situaciji kad su početkom 1927. kanadske, argentinske i brazilske vlasti počele da osporavaju pravnu valjanost takvih putnih isprava.33 Nedoumice sa kojima su se tada suočile jugoslovenske iseljeničke vlasti vide se iz prepiske između šefa Iseljeničkog komesarijata, Fedora Aranickog, i jugoslovenskog konzula u Montrealu, Aleksandra Seferovića. Aranicki je u dopisu poslatom u januaru 1927. godine naglasio suštinu problema:

„Ko što vam je poznato, mnogi od naših Nijemaca i Madžara i pripadnika drugih nacionalnih manjina nisu optirali za nas a niti drugu koju državu, pa sad ako hoće da isele, ne mogu da dobiju redovan pasoš nego samo ’passavant’.(...) Princip je ko što znate, gospodine Generalni Konzule, naše iseljeničke politike, da se favorizira iseljavanje anacionalnih manjina i sad bi se usljed te instrukcije kanadskih vlasti moglo desiti, da mnogi pripadnici ovih manjina nebi mogli iseliti u Kanadu“.34

Iz nastavka prepiske vidi se da je Aranicki naložio Seferoviću da nastoji da ubedi kanadske vlasti da prihvate pasavane kao regularnu putnu ispravu. Kad se ovaj pokušaj završio neuspehom, Aranicki se obratio i nadređenima u ministarstvu socijalne politike od kojih je tražio da se komesarijatu odobri izdavanje pasoša optantima. Znajući šta je najviše opterećivalo jugoslovensku politiku prema manjinama, Aranicki je podvlačio da „posjed pasoša ne prejudicira [nečije] državljanstvo“. Pitanje koje je pokrenuo bilo je od takvog značaja da je o njemu odlučivao interministerijalni savet. Konačno mišljenje ovog saveta bilo je negativno u odnosu na traženje Aranickog; pripadnicima manjina koji su mogli biti tretirani kao optanti nisu se mogli dodeljivati pasoši.35 U ovom slučaju je princip nepriznavanja punopravnog građanstva pripadnicima manjina bio važniji od institucionalnog podupiranja njihovog iseljavanja u prekomorske zemlje.

Brazil kao ciljano odredište za neželjene manjine

U razdoblju između novembra 1924, i decembra 1926, jugoslovenske iseljeničke vlasti izdale su najmanje četiri poverljive uredbe, tj. cirkularna raspisa, o etničkim kriterijumima koje treba uzimati u obzir prilikom svakog pojedinačnog izdavanja iseljeničkih pasoša. To su bile uredbe izdate 1. novembra 1924 (uredba A), 2. novembra 1925 (B), 3. februara 1926 (C) i 31. decembra 1926 (D). Prve dve uredbe (A i B) nisu dostupne u arhivskoj građi koju sam konsultovao, ali je njihov sadržaj citiran i interpretiran u uredbama C i D. Tačnije, uredba A je objašnjena u uredbi B, koja je zatim citirana u uredbi D. Uredba C se poziva na uredbe A i B. Uredbe A i B regulisale su opšta pitanja izdavanja pasoša „nacionalnom elementu“ dok su uredbe C i D propisivale posebna pravila koja su važila za iseljavanje posebnih etničkih grupa jugoslovenskih državljana u „Braziliju“. Sve uredbe – cirkularni raspisi nosile su oznaku „strogo poverljivo“ s obzirom da je primena etničkog kriterijuma u iseljeničkim poslovima bila protivna postojećem zakonodavstvu i zvaničnoj iseljeničkoj politici Kraljevine SHS.

Uredba D ponovo je stavljala u dejstvo propis iz uredbe B koji se odnosio na izdavanje pasoša etničkim Česima i Poljacima, državljanima Jugoslavije. Česi i Poljaci su, naime, bili izuzeti od primene propisa koji su se odnosili na ostale „nenacionalne“ elemente. Analiza ovog propisa koji se odnosi na tretman povlašćenih manjina otkriva i tehničke detalje politike izdavanja pasoša manjinama koje su smatrane nepoželjnim. U produžetku se nalazi citat uredbe B prenet pod znacima navoda u uredbi D iz decembra 1926. Uredbu je, u formi cirkulara poslalo ministarstvo socijalne politike svim instancama vlasti koje su bile zadužene za izdavanje pasoša:

„Našim državljanima čehoslovačke i poljske narodnosti ne može naslov [Iseljenički komesarijat] u smislu tač. 3. raspisa Pov. br. 296/24 od 1. novembra 1924. izdavati pasoše za Braziliju bez prednjeg odobrenja Ministarstva [socijalne politike].“

Prema gornjem se dakle, Čehoslovaci i Poljaci naši državljani ravnaju s našim elementom, te naravno, i za njih važi odredba tačke 3. pov. 296/24 o zabrani iseljavanja u familijama ma u koju zemlju, a ni individualno u Braziliju[. . .].36

Pomenuta izričita zabrana putovanja „nacionalnog elementa“ u Brazil bila je sadržana u poverljivom raspisu C izdatom u februaru 1926. Raspis je potpisao Fedor Aranicki, šef iseljeničkog komesarijata, a propisivao je proceduru „klauzuliranja pasoša nacionalnim elementima“, tj. njihovog snabdevanja odobrenjem ministarstva u svakom pojedinačnom slučaju. Na osnovu ovog raspisa iseljenički pasoši za Brazil bez pomenute klauzule su smatrani nevažećim.37

Iz sadržaja gore navedenih raspisa očito je da su jugoslavenske iseljeničke vlasti tokom dvadesetih godina prošlog veka kontinuirano sprovodile politiku segregacije između „nacionalnih“ i „nenacionalnih“, „slovenskih“ i „neslovenskih“ aplikanata za pasoš. Ova osnovna segregacija u postupku izdavanja putnih isprava prisutna je u poverljivim uredbama koje su bile u opticaju među cirkularima koji su upućivani podređenim službama i personalu iseljeničke službe tokom 1920, 1924, 1925. i 1926. U odnosu prema „nacionalnom elementu“ od naročitog značaja su bila nastojanja vlasti da spreče iseljavanje porodica. Naime, još 1924, je ustanovljen propis na osnovu koga se pripadnici konstitutivnih jugoslovenskih naroda Srbi, Hrvati i Slovenci ne mogu iseljavati u porodičnim jedinicama bez posebne dozvole koju izdaje ministarstvo za socijalnu politiku; ova odredba je 1925, proširena i na pripadnike srodnih slovenskih etničkih grupa Čeha i Slovaka.

Osetljivost koju su jugoslovenske vlasti pokazivale prema iseljavanju porodica etničkih Jugoslovena proisticala je iz predočenih demografskih, vojnih i nacionalnih interesa novostvorene države. U krugovima jugoslovenskih iseljeničkih vlasti, formiranje porodica etničkih Jugoslovena u inostranstvu službeno se smatralo za najnepovoljniji ishod iseljeničke politike. Jugoslovenske vlasti su favorizovale privremeno iseljavanje, tj. vremenski ograničeni boravak neoženjenih iseljenika u prekomorskim zemljama; oženjeni muškarci trebalo je da privremeno borave u inostranstvu razdvojeni od svojih porodica koje su ostajale u zemlji. Zamisao je bila da takvi, privremeni iseljenici steknu nova znanja i veštine i pomognu rodbinu deviznim doznakama. Posle izvesnog vremena očekivalo se da se vrate u zemlju s deviznom ušteđevinom i tehnološkim znanjima i veštinama kojima bi pomogli podizanje privredne aktivnosti u Jugoslaviji.

Iseljavanje etničkih Jugoslovena kao pojedinaca, dakle, nije bilo u suprotnosti s opštim ciljevima iseljeničke politike. Međutim, u slučaju Brazila, procedura je čak i za pojedince iziskivala prethodno odobrenje ministarstva u svakom pojedinačnom slučaju. Zašto je iseljavanje u ovu zemlju bilo u tolikoj meri nepoželjno sa stanovišta nacionalnih interesa Jugoslavije? Jugoslovenske vlasti su bile više nego dobro informisane o rđavim ekonomskim prilikama i građanskom ratu koji je besneo u to vreme u delovima Brazila. Njima su takođe, bili dobro poznati teški uslovi rada i surov tretman kroz koji su iseljenici prolazili kod imigracionih vlasti i kod poslodavaca u ovoj zemlji. Sasvim je, dakle, jasno zašto su na svaki način pokušavali da spreče emigraciju etničkih Jugoslovena i srodnih slovenskih manjinskih zajednica u zemlju koju su smatrali opasnom i neuređenom.

U slučaju tzv. nenacionalnih elemenata takvih bojazni nije bilo. U arhivskoj građi koja mi je bila dostupna kao „jugoslovenski“ iseljenici za Brazil se gotovo isključivo pominju pripadnici nemačke nacionalne manjine. Dok je slovensko stanovništvo moglo putovati za Brazil samo u izuzetnim slučajevima i tek nakon komplikovane administrativne procedure, iseljenički pasoši za Brazil su Nemcima i Mađarima bili uručivani odmah po traženju. Precizna evidencija zastupljenosti manjina u kontingentima iseljenika za Brazil nije moguća zato što jugoslovenska iseljenička statistika nije specifikovala etnički sastav iseljenika po određenim zemljama iseljavanja već samo zbirno.

Čini se da Jugoslavija nije bila jedina zemlja koja je imala nameru da se svojih manjina oslobodi tako što će ih uputiti u nesigurne zemlje Južne Amerike. Jovo N. Marčetić, jugoslovenski iseljenički izaslanik za Južnu Ameriku pisao je 1927. godine Aranickom o sličnim planovima koje su za svoje manjine imale vlasti u Poljskoj i Rumuniji. Aranicki je zatim detalje ovog izveštaja preneo u cirkularmi raspis koji je poslat okružnim vlastima u Jugoslaviji.38 Navodno, te godine je poljski iseljenički funkcioner Gavronski zaključio ugovore sa vlastima u Brazilu i Urugvaju o useljavanju pripadnika ruske (tj. beloruske i ukrajinske) manjine. Prema ovom izvoru, Brazil je trebalo da primi 16.000 porodica imigranata, a Urugvaj 2000. Rumunski planovi su, po Marčetiću, bili dosta skromniji u brojkama i usmereni na iseljavanje pripadnika mađarske etničke zajednice iz Transilvanije.

Marčetić se u svom dopisu bavio i načelnim pitanjima vezanim za proces iseljavanja u južnoameričke zemlje. S obzirom na probleme koji dolaze od lošeg odnosa tamošnjih imigracionih vlasti i poslodavaca prema useljenicima, Marčetić je predlagao solidarnu akciju zemalja iz kojih dolaze doseljenici. Zemlje iseljavanja mogle bi za neko vreme da u potpunosti obustave emigraciju ka ovim odredištima. Po Marčetiću, to bi bio jedan od načina da se vlasti južnoameričkih država prisile na pregovore koji bi doveli do toga da počnu da menjaju odnos prema doseljenicima. Takva solidarna akcija, po Marčetiću, nemoguća je zbog jednostranih postupaka, poput pomenutih dogovora koje su inicirale poljska i rumunska vlada. U ovakvim neprincipijelnim postupcima, on vidi osnovni uzrok loših uslova u kojima se odvija imigracioni postupak u južnoameričkim državama. U Marčetićevom rezonovanju, a u kontekstu temeljnih opredeljenja jugoslovenske iseljeničke službe ima mnogo licemerja. On je zaboravio da preispita sopstvenu odgovornost i odgovornost jugoslovenskih vlasti koje su kontrolu iseljavanja i zaštitu iseljenika ograničili samo na pripadnike većinskih i srodnih slovenskih etničkih grupa. Jugoslovenske vlasti su poput poljskih i rumunskih, u nesigurne južnoameričke zemlje slale uglavnom pripadnike etničkih manjina. Marčetić i Aranicki su možda samo zavideli Poljacima i Rumunima na svim onim hiljadama porodica manjinskih grupa koje su spremali za iselenje u Južnu Ameriku.

Posebne strategije za različite etničke grupe

Dokument koga je za interne potrebe iseljeničkog komesarijata pisao Artur Benko Bojnički u aprilu 1925. godine, pokazuje da su jugoslovenske iseljeničke vlasti nastojale da definišu različit pristup prema iseljavanju različitih „nenacionalnih“ ili „neslovenskih“ manjinskih grupa.39 Dokument je imao formu ekspertskog mišljenja koje je Bojnički dostavio šefu IK, Aranickom. Manjine o kojima je pisao Bojnički bile su nemačka, mađarska i tzv. bugaraška u Makedoniji, a osnovni sadržaj dokumenta odnosio se na tretman koga su pripadnici ovih manjina trebalo da dobiju u okviru jugoslovenskih iseljeničkih propisa i procedure iseljavanja.

U odnosu na iseljavanje nemačke etničke manjine, Bojnički je i u ovom poverljivom dokumentu iskazao značajne rezerve. On naglašava nemačke nacionalne vrline, naročito njihovu radinost, sposobnost za organizaciju poslova i njihovu lojalnost državi. Po njemu, iseljavanje etničkih Nemaca nije trebalo favorizovati, ali u slučaju da su oni sami želeli da napuste zemlju, jugoslovenske vlasti ne bi trebale da im stvaraju poteškoće. Svoje preporuke u odnosu na iseljavanje ove nacionalne manjine Bojnički zaključuje rečima da, treba primenjivati princip „laissez-passer“, znači u proceduri prema Nemcima trebalo je da bude na snazi krajnje liberalni pristup u postupku izdavanja pasoša.

Potpuno drugačiji pristup Bojnički je predlagao u slučaju stanovnika današnje Makedonije, koje on naziva „Bugarašima“. Specifičan položaj slovenskog stanovništva Makedonije ogledao se u tome što ga vlasti u međuratnoj Jugoslaviji nisu ni smatrali manjinom. U službenoj frazeologiji oni su smatrani za Srbe ili, u najmanju ruku, za Južnosrbijance. Tokom dvadesetih godina prošlog veka najveći problemi sa kojima su se jugoslovenske vlasti suočavale u Makedoniji dolazili su od paravojnih formacija različitih ogranaka VMRO. Bojnički, međutim, nije bio siguran u to, da li su pripadnici ovih formacija bili opasniji u zemlji ili u emigraciji, gde su takođe razvijali subverzivnu, antijugoslovensku delatnost u redovima makedonske dijaspore. On stoga predlaže rigorozno sagledavanje svakog pojedinačnog zahteva za iseljenički pasoš.

Prema Bojničkom, lokalne vlasti su morale biti konsultovane u svakom pojedinačnom slučaju zahteva za pasoš, jer one najbolje poznaju aplikante. Ukoliko se procenjivalo da bi neki od njih bili opasniji po državne interese u inostranstvu, trebalo bi im onemogućiti iseljavanje i obratno. U nekim slučajevima je bilo dobro da potencijalni „teroristi“ ostanu u zemlji, pod budnim okom policijskih vlasti. Bojnički je smatrao da iz tih razloga nije moglo biti opštih smernica u ovom specifičnom domenu iseljeničke politike prema manjinama. Odluke je trebalo donositi od slučaja do slučaja, u zavisnosti od informacija kojima su raspolagale vlasti.

Jedini do kraja pozitivni i nedvosmisleni stav kad je reč o podsticanja iseljavanja, Bojnički je imao u pogledu mađarske nacionalne manjine. U ovom slučaju ne navode se nikakve rezerve, pa čak ni posebna dodatna argumentcija. Izgleda kao da je u odnosu prema ovoj etničkoj grupi postojao prećutni konsenzus u krugovima iseljeničkih vlasti u Jugoslaviji. Podrazumevalo se da iseljavanje etničkih Mađara treba favorizovati, tako da su bilo kakava dodatna objašnjenja u ovom slučaju bila nepotrebna.

Iseljavanje Muslimana

Uprkos brojnim studijama i vrednim istraživačkim projektima, iseljavanje etničkih Turaka, Albanaca i slovenskih Muslimana iz Makedonije, s Kosova i Metohije, Sandžaka i Bosne i Hercegovine iz međuratne Jugoslavije u Tursku, ostaje jedan od nedovoljno istraženih istorijskih fenomena.40 Ovaj iseljenički talas bio je nastavak izbegličke tragedije Muslimana koja je počela u vreme Balkanskih ratova 1912-1913. Postoje ozbiljni problemi u istraživačkom pristupanju ovom problemu, naročito u domenu sagledavanja zvaničnih podataka jugoslovenske iseljeničke službe. Naime, uprkos brojnosti populacije koja je napuštala zemlju u okviru ove migracije, ona nikad nije bila uvedena u zvaničnu državnu statistiku. Benko Bojnički je u svojstvu eksperta-konsultanta IK, pokrenuo ovo pitanje 1925. u službenoj komunikaciji sa direktorom IK Aranickim. Tom prilikom, Aranicki je bio upozoren da izuzimanje muslimanskih iseljenika iz službene statistike predstavlja ozbiljno narušavanje postojećih propisa u toj oblasti.41

Možda kao posledica ove komunikacije i upozorenja Bojničkog, iseljavanje Muslimana je spomenuto, doduše samo uzgred, u Izveštaju IK o preduzetim poslovima i aktivnostima tokom 1925, koga je Aranicki podneo Narodnoj skupštini: „Ističem da je i 4.000 Turaka napustilo našu zemlju (Kosovo i Kumanovo) iselivši u Tursku“.42 Ova brojka, međutim, nije bila uvedena u zvaničnu statistiku iseljavanja iz Kraljevine za 1925. godinu, iako je jedna od rubrika zahtevala unošenje podataka o konfesiji iseljenika. Za čitavu 1925, među jugoslovenskim iseljenicima zavedeno je svega samo 11 lica muslimanske veroispovesti; za period 1921-1928 zavedeno je ukupno 166 Muslimana.43 Iseljavanje Muslimana za Tursku ne pojavljuje se ni u evidenciji prekomorskih ni kontinentalnih migracija koju jugoslovenske vlasti vode od januara 1927. Na zvaničnom nivou ova politika je bila opravdavana činjenicom da iseljavanje muslimana nije bilo motivisano ekonomskim, već političkim i religijskim motivima.44

U kontekstu državnog projekta nacionalne kolonizacije tzv. Južne Srbije, iseljavanje muslimana bilo je više nego poželjno. Ovaj pravac iseljavanja bio je ne samo odobravan, već i u najvećoj meri podstican i podržavan od državnih vlasti. Đorđo Krstić, vrhovni komesar za kolonizaciju, o tome je pisao otvoreno u mesečnoj reviji Izseljeniški magazin u novembru 1927.45 U njegovom prilogu mogu se naći precizni podaci o finansijskoj pomoći koja je predviđena za otkup muslimanskih nepokretnosti u „južnosrbijanskim“ pokrajinama Makedoniji i Kosovu i Metohiji. Jednim delom je i začuđujuće da Krstić izlazi otvoreno u javnost s podacima koji bi trebalo da budu deo skrivene i poverljive državne nacionalne politike. Ipak, Krstić o ovim pitanjima piše javno u potpunom patriotskom zanosu i entuzijazmu. Prema Krstiću, tržišna cena „turskih“ imanja bila je između 1200 i 1500 dinara po hektaru. On je obelodanio da je Hipotekarna banka, u kojoj je država imala značajan osnivački kapital, bila spremna da nacionalnim kolonistima obezbedi kredit od 2000 dinara za svaki hektar muslimanskih poseda koje su nameravali da otkupe.

U postupanju jugoslovenskih konzularnih vlasti prema muslimanima-iseljenicima nailazi se na sličan obrazac onom koji je primenjivan prema Nemcima u iseljeništvu. Tako je jedan hrvatski list još sredinom 1921. godine preneo vest o rđavom postupanju činovnika u jugoslovenskom konzulatu u Carigradu – Istanbulu prema iseljenicima koji su tražili isprave za povratak u Jugoslaviju. Njihove molbe su navodno, pretresane mesecima, a često su dobijali i negativni odgovor vlasti.46

Brojčana i procentualna zastupljenost etničkih manjina u jugoslovenskim iseljeničkim kontingentima postaje još izrazitija kada se broju Mađara i Nemaca dodaju i muslimani različitog etničkog porekla. Uzimajući u obzir gore navedenu nepotpunu informaciju iz izveštaja IK za 1925, o barem 4.000 Turaka koji su se odselili iz Jugoslavije, ukupni broj pripadnika manjina penje se na 10,774, ili oko 58 procenata svih „jugoslovenskih“ iseljenika koji su napustili zemlju te godine.

Zaključci

Ne toliko na osnovu formalnih proklamacija i zvanične politike, koliko na nivou poverljivih raspisa i skrivene administrativne procedure, vlasti novostvorene Kraljevine SHS sledile su globalne promene koje su išle u smeru ograničenja slobode kretanja ljudi i radne snage. Istorijski gledano, balkanske države Srbija i Bugarska ukazuju se kao prethodnice ovog globalnog sistema kontrole i restrikcija, nastalog tokom i posle Prvog svetskog rata. Dakle, za razliku od predratnog perioda (pre 1914), kad su ograničenja slobode kretanja ljudi na Balkanu predstavljala anomaliju u evropskim razmerama, u međuratnom periodu one su postale sastavni deo evropskog trenda repasportizacije i gotovo opšteg viznog režima koji je bio zaveden na međudržavnom nivou. Pokazalo se, nažalost, da je to bio i jedini globalni sistem migracija u koji je novonastala Jugoslavija u to vreme mogla da se „integriše“.

Osim zvaničnih instrumenata kontrole koji su se naslanjali na proceduru izdavanja pasoša i viza, jugoslovenske vlasti su nezvanično, putem poverljivih cirkulara, ustanovljavale kriterijume prema kojima su dodeljivale ili uskraćivale pravo izdavanja pomenutih isprava. Poverljiva akta uvodila su najrazličitije kriterijume - od etničke i političke pripadnosti aplikanta – do ekonomskih, vojnih i demografskih interesa zemlje. Politički, tj. etnički motivi su najčešće pretezali nad svim drugim smernicama za vođenje iseljeničke politike. To se u prvom redu odnosilo na favorizovanje iseljavanja nacionalnih manjina. Etnički Nemci, Mađari ili Muslimani (slovenskog i neslovenskog porekla) dobijali su putne isprave na prvoj administrativnoj instanci i po pojednostavljenoj proceduri, dok su pripadnici tzv. nacionalnog ili slovenskog elementa (etnički Srbi, Hrvati i Slovenci, ali i Česi i Poljaci) prolazili komplikovanu administrativnu proceduru koja je išla sve do samih centralnih organa vlasti; službenici ministarstva socijalne politike u Beogradu na kraju su donosili odluke po svakoj pojedinačnoj aplikaciji. Nacionalnim manjinama i muslimanima dozvoljava se iseljavanje celih porodica, dok se u slučaju etničkih Jugoslovena favorizuje iseljavanje pojedinaca; porodice su se mogle seliti samo posebnim razrešenjem centralnih vlasti.

Posledice ove etničke segregacije bile su vidne i u zvaničnoj iseljeničkoj statistici. Broj etničkih Nemaca i Mađara, koji su zajedno činili samo nekoliko procenata u stanovništvu zemlje, u iseljeničkim kontingentima 1924, i 1925, čine gotovo polovinu svih „jugoslovenskih“ iseljenika. Kada se ovome doda minimalno procenjeni broj muslimana koji su te godine emigrirali u Tursku, ovaj manjinski kontigent narasta na gotovo dve trećine svih iseljenika. Restriktivna jugoslovenska iseljenička politika učinila je da u formiranju strukture iseljeničkih kontingenata politički i etnički motivi prevlađuju nad ekonomskim razlozima migracije.