Analiza slučaja 1

Kao prvi najviši pravni akt novostvorene jugoslovenske države, Vidovdanski ustav1 izazvao je veliko interesovanje savremenika. O tome, otkrivajući svu složenost novostvorene države, svedoči i veliki broj nacrta ustava, koji su bili podneti uz vladin nacrt – iz redova političke, ideološke, etničke i verske opozicije, kao i od viđenih pojedinaca. O pojedinostima u vezi sa Vidovdanskim ustavom pisalo se i u istorijskoj nauci i u pravnoj teoriji sve do kraja Kraljevine Jugoslavije, a može se reći da je suština spornih pitanja i nju preživela. Sa krajnje suprotstavljenih stanovišta, u pravnoj teoriji se raspravljalo o tako važnim pitanjima kao što su: pravni značaj Krfske deklaracije (1917); državno-pravni kontinuitet Kraljevine SHS u odnosu na Kraljevinu Srbiju: stara ili nova država; državno-pravni status Države Hrvata, Slovenaca i Srba (oktobar 1918) – za jedne (Slobodan Jovanović), ona nije imala status države, za druge (Aleksandar Fira)2 – jeste. Međutim, prva sveobuhvatna studija o Vidovdanskom ustavu (stanje posle 1. decembra 1918; provizorijum, Izborni zakon, Poslovnik Privremenog narodnog predstavništva, Izbori za Konstituentu, odnos snaga u njoj, vladin Nacrt ustava i drugi nacrti, način izglasavanja Ustava, karakteristike Vidovdanskog ustava, njegov značaj za ustavni razvitak i politički život u Kraljevini) – napisan je tek 1959. godine, a objavljen 2011. godine.3 Ako ne tokom njenog nastanka, tokom obljavljivanja studije – proces je bio završen.

Proglašenje ujedinjenja Južnih Slovena u jedinstvenu državu:
1. decembar 1918. godine

Način na koji se odvijao proces zaokruživanja jugoslovenske države odgovarao je „prostom proširenju Srbije“. Odlukom Narodne skupštine u Novom Sadu (25. novembar 1918), Vojvodina je prisajedinjena Srbiji. Velika narodna skupština Crne Gore donela je (26. novembra 1918) odluku o prisajedinjenju Srbiji. Sa prestola je svrgnut i lišen svih vladarskih prava – kralj Nikola Petrović. Najzad, u Beograd je, s „Naputcima“, krenula (27. novembra 1918) delegacija Narodnog vijeća koje je (8. oktobra 1918) stvorilo Državu Slovenaca, Hrvata i Srba. Delegaciju je, prema prethodnom sporazumu, primio regent Aleksandar i saslušao njenu Adresu. U Odgovoru je proglasio ujedinjenje Južnih Slovena u jedinstvenu državu.

U Adresi se isticalo da je Narodno vijeće privremeno konstituisalo državu Slovenaca, Hrvata i Srba, koji „žele i hoće da se ujedine sa Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu Narodnu državu koja bi obuhvatala sav neprekinuti teritorij Južnih Slovena“.4 Konačno uređenje države bilo je prepušteno Ustavotvornoj skupštini, koja bi bila izabrana „na temelju općega, jednakoga, izravnoga i proporcionalnoga prava glasa“.5 U provizorijumu formirao bi se privremeni parlament sa zadatkom da pripremi sazivanje Konstituante. Provizorijum je bio ograničen, kako vremenski (šest meseci), tako i suštinski (sazivanje Ustavotvorne skupštine i donošenje Ustava).

Primajući k znanju Adresu Narodnog vijeća, regent je u Odgovoru rekao: „Proglašavam ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca“.6 I dok je u Adresi pitanje oblika vladavine (monarhija – republika) u drugom planu, u Odgovoru je u prvom – u korist monarhije. „Sve je ovo“, prema pravnim teoretičarima, „toliko neuobičajeno da stavlja u pitanje postojanje prethodnog sporazuma“. U suštini, vladajući vrh Kraljevine Srbije težio je od početka, da preko monarhijskog oblika vladavine, a zatim položajem kralja, osigura hegemoniju. Za razliku od ubrzane dinamike u teritorijalnom zaokruživanju države, pitanje konsolidacije monarhije kao oblika vladavine zahtevalo je vreme. Zbog toga je, umesto predviđenih šest meseci, provizorijum trajao pune dve godine: „Provizornost je imala tendenciju likvidacije u pravcu dobijanja stalnosti onih institucija koje su jačale monarhijski oblik države, unitaristički i centralistički oblik državne organizacije i položaj upravne vlasti“.7 Uz to, vojska koja je predstavljala „prirodni produžetak stare srpske vojske“ – „jedan od prvih akata centralne vlasti u pogledu ujednačavanja pravnih propisa na čitavu teritoriju zemlje bio je baš onaj koji je važnost srpskog Zakona o ustrojstvu vojske proširio na celu zemlju“.8

Ubrzo posle prvodecembarskog akta, formirana je prva vlada novostvorene države (20. decembar 1918). Na njenom čelu bio je srbijanski političar, Stojan Protić, prvak Narodne radikalne stranke (NRS), najstarije u Srbiji (1881/82). Ova vlada utvrdila je ime države (Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca) i njena znamenja. Izabrala je Privremeno narodno predstavništvo sa zadatkom da pripremi održavanje Konstituante.

Unutrašnju situaciju u tek formiranoj državi karakterisali su: seljački pokreti zbog nerešenog agrarnog pitanja; socijalno-ekonomski nemiri kao posledica rata i uticaja ruske Revolucije. Ta se složenost, za vladajuću klasu neočekivano, ispoljila na prvim izborima u državi (opštinskim izborima 1920), kao značajan uspeh komunista. Državni aparat je reagovao represivnim merama (Obznana, 29. decembar 1920).

U pomenutom socijalno-ekonomskom kontekstu, uz pomenutu težnju ka monarhijskom obliku vladavine, posle dve godine „natezanja“, Privremeno narodno veće donelo je Izborni zakon (3. septembar 1920). Dve odredbe Zakona izazvale su oštre rasprave i u političke odnose unele trajno nepoverenje. Prvi član Izbornog zakona predviđao je pravo kralja da raspusti ustavotvornu skupštinu i pre donošenja ustava. Osim toga, Izborni zakon je predviđao donošenje privremenog poslovnika za rad Konstituante, po kome su poslanici bili dužni da na početku rada Konstituante, kralju polože zakletvu na vernost. Iako je pravdano potrebom ukidanja provizorijuma i hitnom potrebom donošenja ustava, ovo je izazvalo oštre napade i u Konstituanti i u javnosti, posejavši nepoverenje u političkim odnosima u tako heterogenoj državi kao što je bila Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. I Slobodan Jovanović je priznavao: „I Izborni zakon i Privremeni poslovnik imali su nesumnjivu težnju da Ustavotvornoj skupštini oduzmu karakter suverene Skupštine“.9 A Aleksandar Fira, nakon analize procesa u celini, tačno je zaključio da su pomenuta dva dokumenta „karika u sistemu vladajuće birokratije“.10 Karika na koju će se nadovezivati nove.

Još veću podeljenost i u Konstituanti i u javnosti izazvala je odredba Izbornog zakona o izglasavanju ustava apsolutnom većinom. S obzirom na Krfsku deklaraciju (20. jul 1917), koju su, u ime vlade Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, potpisali Nikola Pašić i dr Ante Trumbić, odredba Izbornog zakona o apsolutnoj većini primljena je u velikom delu političke javnosti kao napuštanje kompromisa i prepuštanje uređenja države – što je odredba i bila – odnosu snaga. Izražavajući želju sva tri dela troimenog naroda da stvore jedinstvenu državu, njihovi politički predstavnici su se složili da ona bude „jedinstvena, ustavna, parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđevića“. I istovremeno, da će ustav nove države doneti Konstituanta izabrana opštim, jednakim i neposrednim pravom glasa, i to: „kvalifikovanom većinom koja će biti obezbeđena od svakog majorizovanja“. Ta većina ne sme biti „plemenska“ već samo brojna.11

Pravni teoretičari, istoričari i političari negirali su pravni karakter Krfske deklaracije, to jest njenu obaveznost. Tome u prilog navodili su da predstavnici Vlade Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, čiji su predstavnici pregovarali na Konferenciji na Krfu (1917), iz koje je i proizišla Krfska deklaracija, nisu zastupali dva, u državno-pravnom smislu, ravnopravna subjekta, podjednako kvalifikovana za sklapanje međudržavnih ugovora. Od toga je formalno polazio i Izborni zakon.

Šta su pokazali izbori za Ustavotvornu skupštinu

Izbori za ustavotvornu skupštinu održani su 28. novembra 1920. godine. Ukupan broj birača iznosio je 2,480.623 birača. Glasalo je 1,664.265 ili 64,95 odsto birača. Biralo se 419 poslanika.

Najviše glasova dobila je Demokratska stranka (osnovana 1919) – 319.448 i 92 mandata. Druga je bila najstarija u stranačkoj istoriji Srbije, Narodna radikalna stranka – 284.575 i 91 mandat. Na treće mesto je neočekivano izbila Komunistička partija Jugoslavije – 198.736 i 58, odnosno 59 mandata. Visoko, četvrto mesto zauzela je, očekivano, Hrvatska republikanska seljačka stranka (HRSS) Stjepana Radića – 230.590 i 50 mandata. Sledile su: Savez zemljoradnika – 151.603 i 39 mandata; Slovenska ljudska stranka dr Antona Korošca – 112.274 i 27 mandata; Socijaldemokratska stranka – 46.792 i 16 mandata; Jugoslovenska muslimanska organizacija 110.895 i 24 mandata; Hrvatska težačka (Narodni klub) – 38.400 i 7 mandata; Hrvatska zajednica – 25.667 i 4 mandata; Nacionalna turska organizacija 30.029 i 8 mandata; Republikanska stranka 18.136 i 3 mandata; Hrvatska stranka prava 10.600 i 2 mandata.

U opisu slike koju su dali izbori za ustavotvornu skupštinu isticana je rascepkanost biračkog tela: na izborima su snagu odmeravale 22 stranke. Osim toga, uspon komunista i jačanje antimonarhijskog bloka (stranka Stjepana Radića, komunisti, republikanci). Takođe, ulazak u parlament stranaka sa nacionalnim i verskim obeležjima. Nova država se pokazala dramatično složenom, nasuprot stanovištu vladajućeg vrha da se temelji na jedinstvu troimenog naroda. Sa stanovišta ovako složene slike države i nije paradoksalna tvrdnja da su izbori za ustavotvornu skupštinu bili relativno slobodni u poređenju sa svim potonjim izborima u Kraljevini.

Ni posle provizorijuma, država nije pokazivala znake konsolidacije. Slovenački istoričar Jože Pirjevec, autor jedne od najboljih istorija Jugoslavije, između ostalog i zbog toga što je u analizu uveo i izveštaje diplomata koji su službovali u Kraljevini, citira reči jednog od najumerenijih srbijanskih političara toga vremena, Dragoljuba Jovanovića posle septembarskih izbora 1927. godine, uoči dramatičnih događaja koji će se odigrati 1928. i 1929. godine: „Skupština je cirkus, vlada komedija, država ludnica“.12

Teror je postajao modus operandi državnog vrha, iza koga je stajao kralj. Na socijalne napetosti odgovoreno je stavljanjem komunista van zakona, a na nacionalne suprotnosti, ubistvom političkih predstavnika hrvatskog naroda u Narodnoj skupštini, te prelaskom sa latentne diktature, utemeljene položajem kralja u Vidovdanskom ustavu – na otvorenu diktaturu. Da li je takav tok stvari bio neočekivan?

Prva redovna sednica Ustavotvorne skupštine (23. decembar 1921), koju su bojkotovali poslanici Hrvatske republikanske seljačke stranke, primljena je u javnosti s podeljenim osećanjima. Za jedne, sa entuzijazmom, kao „istorijski dan“. Za druge, sa zebnjom od onoga što može doneti. Anonimni komentator u beogradskom časopisu „Misao“ to vrlo dobro pokazuje: „Nevolja u ovom sazivu Konstituante nije samo u partijskoj pocepanosti i mržnji, nego još više u osnovnim političkim tendencijama i antipodnim pogledima na novu državu“.13

Na trećoj sednici Ustavotvorne skupštine regent Aleksandar je održao Besedu. Akt kurtoazije, ova Beseda je održana s obzirom na fiksirani cilj. Trebalo je, naime, da se „proceduralno potvrdi nesuvereni karakter Ustavotvorne skupštine, kao skupštine jedne monarhistički organizovane države“.14

Metod u skladu sa ciljem

U Ustavotvornoj skupštini došlo je do pomeranja u poslaničkim klubovima, koja su bila od značaja za izglasavanje ustava. Promene su zahvatile Zemljoradnički savez, Jugoslovensku muslimansku organizaciju i Džemijet.15 Poslanici Komunističke partije napustili su Skupštinu zbog pojačanog terora. Iz drugih razloga, zbog centralističko-unitarističkog rešenja u organizaciji države, Skupštinu su napustili i poslanici Jugoslovenskog kluba. Poslanici HRSS su već bili van Ustavotvorne skupštine, a za Ustav nisu glasali ni poslanici Narodnog kluba.

Vladajuća demokratsko-radikalna koalicija nastojala je da ojača poslanički blok koji bi dao podršku vladinom nacrtu Ustava. Učinio je to sporazumom sa jednim delom Saveza zemljoradnika i, uz značajne nadoknade, poslanicima Jugoslovenske muslimanske organizacije. „U pridobijanju za donošenje Ustava“ – zaključuje istoričar jugoslovenske države Branko Petranović – „upotrebljavana su svakojaka sredstva, od pritisaka do podmićivanja i kupovanja glasova pojedinaca i grupa, kao što pokazuje slučaj Džemijeta, ili Muslimanskog poslaničkog kluba iz ’Južne Srbije’, čiji su članovi korumpirani uoči glasanja Ustava, dali glas za konstituciju nove države“.16

„Ispražnjena“ na različite načine od drugačijeg rešenja državnog pitanja, a unapred osigurana poslovnikom Ustavotvorne skupštine da nametne svoje rešenje, vladajuća koalicija, uprkos tome što načinom glasanja nije morala pribaviti legitimitet, ipak je nastojala da mu pribavi veću stranačku podršku. U izglasavanju Ustava učestvovalo je 258 poslanika: 223 je glasalo za, 35 protiv (89 poslanika Demokratske stranke, 87, Radikalne stranke, tri, Saveza zemljoradnika, 23, Jugoslovenske muslimanske organizacije, 11, Dženijeta, 10, Kmetijske stranke i Spasoje Piletić).17

Ono što je Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca činilo državom bez legitimiteta bio je svakako način izglasavanja njenog prvog najvišeg pravnog akta. U javnosti, procedura nije bila manje važna od sadržaja ustavnih odredaba. Ali, u krajnjoj liniji, odbacivanje kvalifikovane većine bitno je uticalo na socijalnu i nacionalnu strukturu narodnog predstavništva i bilo je sredstvo majorizacije. Ipak, za rad na Vidovdanskom ustavu može se reći gotovo isto što i za izbore za Ustavotvornu skupštinu: relativno slobodan, bez obzira na cilj vladajuće većine. Osim vladinog nacrta ustava postojao je čitav niz nacrta koji su unapređivali pravnu misao i ukazivali na istorijske složenosti države koje se, kako se pokazalo u perspektivi, nisu mogle savladati brojem ni živih ni mrtvih. A, pogotovo ne silom.

Vladin Nacrt ustava

Posle više pokušaja, Nacrt ustava dala je vlada Milenka Vesnića. Ali, kako je ona odmah odstupila posle izbora za Ustavotvornu skupštinu, ovaj nacrt je, uz neznatne izmene, preuzela vlada Nikole Pašića, kome je – kao političaru sa najvećim iskustvom i međunarodnim ugledom – kralj poverio mandat.

Nacrt ustava18 izazvao je veliko interesovanje u svim poslaničkim klubovima u Ustavotvornoj skupštini, ali i vrlo žive reakcije u političkoj i akademskoj javnosti. Opšta karakteristika bila je velika podeljenost koju su već bili nagovestili izbori za Ustavotvornu skupštinu. I to: i oko pojedinih odredaba i oko nacrta u celini.

U Opštim odredbama vladinog Nacrta ustava država SHS određena je kao ustavna, parlamentarna i nasledna monarhija sa dinastijom Karađorđevića. Sve ostale odredbe mogu se svrstati u dve grupe.

U jednu grupu spadaju široke odredbe o građanskim pravima. Njihovi autori i interpretatori isticali su njihov moderan i liberalan smisao, objašnjavajući ga višestrukim uticajima. Najpre, aktuelnim solidarističkim teorijama u Evropi. Zatim, Ustavom Kraljevine Srbije iz 1903, koji je bio replika srpskog Ustava iz 1888, kome je, opet, kao i drugim balkanskim državama, uzor bio liberalni Ustav Belgije. Najzad, Vajmarskim ustavom.

Odeljak o građanskim pravima u vladinom Nacrtu ustava predviđao je jednakost građana pred zakonom. U razvijenoj formi – neprikosnovenost ličnosti. Na osnovu modernih principa krivičnog zakona, niko nije mogao biti pozvan na odgovornost niti osuđen za delo koje ne predstavlja krivično delo. Privatna svojina je neprikosnovena, uz zakonska ograničenja. Ukidaju se feudalni odnosi. Garantuje se sloboda savesti i veroispovesti (sve priznate veroispovesti su ravnopravne). Predviđa se sloboda štampe (cenzura važi samo u ratu i u vreme mobilizacije). Garantuje se sloboda zbora, dogovora i udruživanja. Proglašava se obavezno, opšte i besplatno školovanje; privatne škole stavljaju se pod državni nadzor.

Odredbe u drugoj grupi odgovarale su ciljevima velike jedinstvene države (državne vlasti, kralj, narodno predstavništvo, upravna vlast, sudska vlast). Postojala je podela vlasti (zakonodavna, izvršna, sudska) ali „u sva tri oblika kralj ostaje kao stalni činilac, dok se drugi organi menjaju i samo ’sarađuju’ sa kraljem“.19 Odluke iz ovog dela vladinog Nacrta ustava osiguravale su velikosrpsku hegemoniju na dva načina: preko položaja srpskog kralja i organizacije upravne vlasti.

Kralj je posedovao apsolutnu moć, relativizujući značaj parlamentarizma. Otvarao je i zatvarao rad Narodne skupštine, s pravom da je raspusti. Proglašavao je zakone koje je donelo Narodno predstavništvo. Imao je pravo amnestije i pomilovanja. Bio je vrhovni zapovednik vojske i zastupao je zemlju u međunarodnim odnosima. Kraljeva ličnost je bila neprikosnovena, neodgovorna i, za razliku od drugih građana, smatrala se punoletnom sa 18 godina života.

Stub sudske vlasti, kralj je bio stub i upravne vlasti. Postavljao je predsednika ministarstava i na njegov predlog potvrđivao ostale ministre. Kraljev položaj je sublimirao pomenutu hegemoniju čiji je sastavni deo strogo centralizovana organizacija upravne vlasti. Umesto na istorijske pokrajine, vlast je bila podeljena na oblasti, srezove i opštine. Broj stanovnika u oblasti iznosio je 600.000, što je u završnoj verziji Ustava povećano na 800.000.

Uz vladin Nacrt ustava bio je ponuđen niz nacrta koje je sačinila opozicije i neki pojedinci. Razlike u predlaganim ustavnim rešenjima postojale su posebno, u srpskoj političkoj i akademskoj javnosti. Parafrazirani u pominjanim delima Slobodana Jovanovića i Aleksandra Fire, ovi nacrti predstavljaju izvanredna izvor za uvid u višestruke složenosti nove države koje su se manifestovala već na izborima za Ustavotvornu skupštinu. U tim okolnostima, ustav koji bi bio nametnut, istorijski gledano, morao je biti privremen. Na nužnost kompromisa, naročito u pogledu organizovanja upravne vlasti, upućivala je tradicija, ali i moderan ustavni razvitak. Dalekovido je upozoravano na dugoročne posledice njegovog izostanka. Tako je Jugoslovenski klub, naglašavajući da govori u ime svih Slovenaca, u svom odvojenom mišljenju predviđao:

„Ako se Ustav donese protiv volje većine Slovenaca i Hrvata, onda će to biti napad na narodno jedinstvo koje će državu dovesti do propasti. Takvo nametanje Ustava neće ustavnu borbu završiti nego je otpočeti. Baš zbog toga ne treba dekretom razbijati pokrajinsko uređenje, koje ima ne samo istorijske tradicije, nego i određene socijalne i ekonomske veze. Tražena autonomija je konsekventna samouprava u okvirima pokrajine i u skladu sa usvojenim principima partlamentarizma koji treba da se provedu kroz čitav sistem sistem vlasti od vrha do dna…“20 (podv. L.P.).

Stranački nacrti ustava

Fundamentalna razlika koja je delila stranačke nacrte ustava ticala se oblika vladavine (monarhija – republika) i unutrašnje organizacije države (centralizam – decentralizacija u federalnoj i konfederalnoj formi). Dok su među nacrtima ustava koji su bili za monarhiju, jedni zagovarali unutrašnju decentralizaciju, a drugi – centralizaciju, nasuprot i jednima i drugima, stajao je nacrt srpske republikanske grupe, sa grupom socijaliste Nedeljka Divca.

Za ustavnu, parlamentarnu monarhiju sa unutrašnjim uređenjem bliskog federalizmu, zalagale su se dve stranke: hrvatski Narodni klub i slovenačka Jugoslovenska zajednica.

Iako nije učestvovala u radu Konstituante, Hrvatska republikanska stranka izašla je u javnost sa svojim nacrtom ustava. Ističući sličnost između Srba, Hrvata i Slovenaca, stajala je na stanovištu da Hrvati nisu pleme, već narod, i shodno tome tražila za Hrvatsku konfederaciju „sa relativno labavom vezom članica“.

Za monarhiju sa centralističkim državnim uređenjem bio je nacrt Saveza zemljoradnika, dok Komunistička partija nije imala svoj nacrt: zalagala se za Jugoslaviju kao „sovjetsku republiku“.

Republikanski nacrt ustava

Radikalno suprotstavljen nacrtima ustava koji su zagovarali monarhistički oblik vladavine (bilo sa centralističkim, bilo sa federalističkim državnim uređenjem) bio je republikanski nacrt ustava. Sa malim brojem poslanika u Ustavotvornoj skupštini, značajan je sa stanovišta načela koja je zagovarao.

„Mi nalazimo“, poručivali su republikanci, uprkos tradiciji i mimo istorijskog trenutka – „da se samo u republikanskom obliku vladavine može izvršiti narodno jedinstvo i da je u Republici jedino moguće zaštititi prava i slobodu građana, postići što veću socijalnu jednakost, osloboditi narod od izlišnog tutorstva koje nad njim vrši upravna vlast, izlečiti mane parlamentarizma, koje su postale vrlo štetne i opasne po socijalno blagostanje narodnih masa. Jedino republika može dati unutrašnji mir i spokojstvo narodu, ojačati njegove građanske prilike, razviti u njemu humana i moralna osećanja, ublažiti veliku klasnu borbu, koju monarhija neprekidno pojačava, i osposobiti naciju da se održi u velikoj međunarodnoj utakmici“.21

Samostalni nacrti vanstranačkih ličnosti

Među brojnim nacrtima ustava posebno interesovanje izazvali su nacrti ustava vanstranačkih ličnosti. Na to su uticala dva razloga: svi su bili ljudi od autoriteta i težili su kompromisu između monarhije i decentralizovanog državnog uređenja.

Poznati dalmatinski političar dr Josip Smodlaka smatrao je: „Čitavo ustavno pitanje sastoji se u tome da se nađe zlatna sredina između državnih interesa i idealnih sloboda“.22 Predlagao je podelu zemlje na 12 pokrajina koje ne bi imale status federalnih, ali ni pukih teritorijalno-administrativnih jedinica.

Potpisnik Krfske deklaracije u ime Jugoslovenskog odbora, dr Ante Trumbić nije ponudio svoj nacrt ustava, ali je, još pre Ustavotvorne skupštine, izašao s predlozima, kojima je nastojao da dođe do kompromisa između unitarizma i federalizma, putem široke lokalne samouprave. Unitarist, on se i u gledanju na državno pitanje približio vladinoj većini, ali je držao do principa, verujući da njihovo narušavanje ugrožava i njih same.

Zajedno sa republikanskim blokom (komunisti, socijaldemokrati, republikanci), izvesnoj širini u gledanju na državno pitanje doprinosio je nacrt ustava Stojana Protića.23 Prema njegovom nacrtu ustava, Kraljevstvo SHS je nasledna i parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđevića na čelu. Njeno područje je podeljeno na pokrajine, okruge ili županije. Protićev nacrt nastojao je da ostvari kompromis između Srba i Hrvata, i time jedinstvenoj državi da demokratski karakter. Ali, ova su pitanja mnogo šire ušla u javnost preko polemike između Nikole Pašića, zagovornika snažnog centralizma, I Stojana Protića koji je, s pokrajinama koje ne bi bile federalne jedinice, nastojao da očuva jedinstvo u razlikama.

Istoričari i pravni teoretičari priznavali su relativno liberalan karakter odredaba Vidovdanskog ustava u socijalnim pravima i građanskim slobodama, s time što je praksa relativizovala njihov karakter. A, pogotovo činjenica da je preko apsolutne moći kralja osigurana velikosrpska hegemonija. Maskirana diktatura imala je tendenciju ka otvorenoj, a unitarizam i centralizam - od ključnog činioca jedinstva države pepetuirao je u ferment njenog raspada.