Analiza slučaja 3

Kritičari totalitarnih svojstava dojučerašnjih socijalističkih (komunističkih) društava tvrdili su da se uspostavom političkog pluralizma („višestranačja“) i slobodnim kandidovanjem i biranjem na slobodnim izborima nosilaca političkih funkcija, dokidaju mogućnosti uspostave i održavanja autokratske vladavine, da se građanima vraćaju svojstva „suverena“, garanta demokratske konstitucije vlasti, kao i sloboda svakog vida, zakonima i društvenim pravilma dozvoljenog, javnog delanja. Uspostavom takve, na političkom pluralizmu zasnovane vlasti trebalo je otkloniti i sve bitne prepreke uspešnom privrednom delanju svih društvenih aktera, i onih koji su vlasnici sredstava za rad, kao i „vlasnicima stručnosti“ i kreativnosti, pa i vlasnicima radne snage ma kojim se poslom oni bavili. Uspostavom vlasti na osnovama političkog pluralizma trebalo je otkloniti mane socijalističkih-komunističkih poredaka i otvoriti perspektivu dojučerašnjim „socijalističkim“ društvima da se konstituišu kao moderna, demokratska i ekonomski uspešna društva u kojima većina članova takvih društava ima bitne uslove za kvalitetan ljudski život.

Da li se ostvaruju takva očekivanja kritičara socijalizma u zemljama „post-socijalizma“ u kojima gotovo tri decenije postoji sistem političkog pluralizma i ne-socijalističko ustrojstvo svih bitnih segmenata društvenog sistema? Odgovor na to pitanje svakako nije ni jednostavan niti istovetan za sva post-socijalistička društva. Celovitu i dokumentovanu raspravu kojom bi se što određenije odgovorilo na navedeno pitanje tek valja otvoriti. U ovom tekstu to se složeno pitanje samo otvara i nudi poneko zapažanje o bitnim stvarima koje bi trebalo imati u vidu u takvoj raspravi.

U fokusu je današnje društvo Srbije o čijim se ishodima dosadašnjih „godina post-socijalizma“ u novije vreme iznose u javnost suprostavljena stanovišta i ocene. Ono što zbunjuje mnoge koji prate javne rasprave o svojstvima poretka koji se uspostavio u Srbiji nakon „oktobarske revolucije“ krajem 2000-te godine, posebno u godinama vladavine Srpske napredne stranke, jeste uverenje mnogih da sadašnje društvo, iako je u njemu uspostaljen gotovo tri decenije sistem višestranačke parlamentarne vlasti, gde se uvažavaju procedure moderne demokratije u izboru nosilaca vlasti (zakonodavne, izvršne i sudske vlasti), u realnom funkcionisanju krase gotovo svi atributi autokratske vlasti.

Vršioci vlasti odbijaju svaku pomisao da se njihov realan način vršenja vlasti može označiti kao nedemokratsko, autokratsko vladanje. Svoje uverenje da je Srbija u novom milenijumu stekla svojstva demokratske države, pa i demokratskog društva, zasnivaju na činjenicama da su nocioci vlasti birani na slobodnim višestranačkim izborima, da su doneseni zakoni koji garantuju demokratičnost u konstituciji i funkcionisanju svih vidova vlasti, te da akteri koji deluju u ime već dokazanih razvijenih demokratskih društava („međunarodne zajednice“) nemaju suštinske primedbe na način na koji su uspostaljene institucije vlasti u ovoj zemlji. Često se u domaćoj javnosti, naročito u obraćanju javnosti od strane nosilaca i „simpatizera vlasti“, ističu pohvale lidera moćnih i uspešnih država (posebno onih sa Zapada) koje oni upućuju političkim liderima današnje Srbije za dostignute „reforme“ kojima se uspostavlja moderna Srbija 21. veka. Stvara se utisak da je upravo takvo autokratsko vladanje po volji „zapadnih moćnika“ te da je takav vid vladanja sve izraženiji i u dojučerašnjim razvijenim demokratijama.

Mnogo je i sve više činjenica, ili bar ozbiljnih zapažanja, o autokratskom načinu vršenja vlasti, posebno od uspostave svih vidova i nivoa vlasti od strane Srpske napredne stranke kao stranke koja je poslednjih godina dobijala najviše glasova na izborima. Osim što se iznose konkretne ilustracije i ocene o sve izraženijem autokratičnom vladanju , u javnim kazivanjima dominira pitanje o uzrocima ne samo uspostave i jačanja autoritarne vlasti, već i uzrocima svojevrsne „tihe tolerancije“ od strane društvene većine prema takvom načinu vladanja, pa i prema izneveravanju i neostvarivanju očekivanih koristi od rušenja socijalizma i vraćanja na (kapitalistički) poredak i pravila javnog delovanja koja karakterišu današnja „zapadna“ društva.

Kad je reč o uzrocima uspostave i jačanja autokratične vlasti u Srbiji naglasak je najpre na svojstvima samih nosilaca takve vlasti, na njihovoj „strukturi ličnosti“. Ističe se i usmerenost vladajućih „moćnika“ na obavljanje funkcija vlasti za vlastitu korist i korist određenih užih društvenih grupacija, kao i njihova težnja da što duže ostanu na vlasti. Ispada da autokrate kad dobiju vlast (kad se „dočepaju“ vlasti) sami sebe čine autokratama, koristeći sva njima znana i dostupna sredstva, uključiv i simuliranje ličnih demokratkih uverenja, „hinjenu“ demokratičnost, posebno u javno vidljivom ponašanju, uz učestalo isticanje njihove velike brige za „dobro naroda“, brige za „bolji život u budućnosti“, te njihove velike ljubavi za srpski narod i Srbiju.

Drugi smer tumačenja uspostave i jačanja autokratske vlasti u današnjoj Srbiji jeste u isticanju svojstava društvene većine u današnjoj Srbiji kojoj kao da treba autokratska vlast, najpre zbog njene istorijski nasleđene sklonosti ka autoritarnosti kao socijalno-psihološkom svojstvu tzv. društveno dominatne ličnosti, što uključije i traženje jakog vođe u koga valja imati puno poverenje da on zna i može činiti ono što je najbolje za narod. Ističe se i nedostatak iskustva „življenja u demokratiji“ kao i nerazvijena „demokratska kultura“ .

Objašnjenje za pomenutu „tihu toleranciju“ od strane društvene većine u današnjoj Srbiji prema uspostavi i jačanju autokratskog načina vladanja nalaze se i u nedostatku uvida u realni način vladanja, posebno u nepovoljnim medijskim prilikama gde većina medija radi u korist vlasti, a društvena većina nema sredstava, vremena i potrebne obrazovanosti da prati ono što se nudi u medijima.

„Tiha tolerancija“ društvene većine u odnosu na autokratičnost vlasti svakako ishodi i iz raširenog straha od mogućih represalija prema onima koji bi se pobunili protiv takve vlasti a taj je strah izraženiji ako je egzistencijalna situacija čoveka nepovoljnija i ugrožavajuća, posebno kod onih koji su bez zaposlenja ili rade za mizerne plate. Takvih je uplašenih ljudi u Srbiji mnogo.

Najzad, ne treba zaboraviti ni način delovanja „društvene elite“ i „trendsetera“ koji kroz medije daju narodu primer „kako se danas treba ponašati“. Svakako, posebno je značajno javno delovanje znatnog dela ekonomske elite koja u saradnji sa vlastima uspešno gradi svoje materijalno bogatstvo. Reklo bi se da nije malo poslovnih ljudi (i onih bolje plaćenih koji za njih rade) u današnjoj Srbiji kojima je dobro u postojećem „poretku stvari“, koji uspešno zadovoljavaju većinu svojih potreba i nije im problem što žive u zemlji u kojoj se vodi javna politika na autokratski način.

Iako su osnovana i valjana navedena objašnjanja činilaca koji pogoduju uspostavi i jačanju osobene, „demokratično“ uspostavljene autokratične vlasti u današnjoj Srbiji, čini se da su ta objašnjena nedostatna jer ne dolaze do razumevanja bitnih društveno-strukturalnih svojstava današnjeg društva Srbije koja generišu i opisivana svojstva onih koji vladaju i onih kojima se vlada.

I u „godinama socijalizma“ nije dolazilo do autokratičnog načina vladanja samo ili primarno zbog ličnih svojstava tadašnjeg vođe Partije na vlasti i onih koji su zajedno sa njim kontrolisali sve poluge vlasti, niti zbog, i tada postojećih, prethodno opisivanih svojstava društvene većine, odnosno svojstava tadašnjeg „radnog naroda“ u ime čijih se klasnih interesa uspostavljala vlast po modelu „socijalističe demokratije“. Bitna su bila izvesna društveno-strukturalna svojstva tadašnjeg društva, pre svega zbog tada vladajućeg modela vladanja po načelima „demokratskog centralizma“, što je bio temeljni organizacioni princip u Partiji ali i u svim drugim bitnim domenima organizacije društva.

Delanje po načelu „demokratskog centralizma“ suštinski ima naglasak na centralizmu pa ono „demokratsko“ (kao atribut) može nekad više nekad manje uticati na centralistički poredak i autokratičnost vlasti. Centralizam uključuje i uspostavu birokratskog modela vlasti sa nizom uočenih (kod Vebera, ali i Marksa) posledica po karakter društva i svakodnevice ljudi u takvom društvu. Težnja ka jakoj Partiji, koja će svugde biti prisutna kao društvena „avangarda“ i delatna u svakoj „ćeliji društva“ logično je generisala autoritarni pa i autokratski model vladanja.

U tadašnjoj Jugoslaviji, i pod dejstvom „demokratskog centralizama“, kontinuirano su se sukobljavale snage centralizacije i snage decentralizacije1, najčešće vidljive kao snage koje teže „jakoj federaciji“ i snage koje teže slabijoj („federirajućoj“) federaciji i jačanju suverenosti (državnosti) republika2. U pozadini tih sukobljavanja neizbežno su i sukobi po nacionalnoj osnovi. Ta su sukobljavanja obeležavala sve periode posleratne Jugoslavije, nekad više nekad manje vidljiva i manje društveno razorna.

Ali, valja primetiti da autokratičnost nije isključivo i neizbežno svojstvo vlasti u komunizmu (socijalizmu). Takva autokratska vlast je „funkcionalni korelat“ i osobene „etnonacionalizacije društva“3 koja se javljala u manje izraženoj meri u jugosloveskom i srpskom društvu i pre „godina socijalizma“ kao i u ovom novom „post-socijalističkom“ društvu Srbije.

„Etnonacionalizacija društva“ je osoben društveno-strukturalni proces čija je temeljna karakteristika da „društvo“ (i sve bitno što čini, sociološki definisano, „društvo“) biva „posvojeno“ od strane dominatne nacije tako da se „društvo“ društveno-sistemski uspostavlja i razvija „po meri“ dominatne nacije i njenih nacionalnih interesa . Takvo se društvo društveno dihotomno strukturira na one koji pripadaju (rođenjem ili ličnim izborom) vladajućoj naciji i one koji ne pripadaju toj dominatnoj naciji. Sve druge društvene podele, pa i one klasne, od drugorazrednog su značaja.

Realan društveni status tih dvaju delova („slojeva“) „etnonacionalizovanog“ društva je nejednak, i kada to institucionalno (zakonima, i iz zakona izvedenih propisa), pa ni javno praktikovanom vladajućom ideologijom, nije predviđeno. U realizaciji takvih društveno-sistemskih ciljeva „etnonacionalizovanog“ društva (ostvarivanje nacionalnih interesa kao dominatnih društvenih interesa) nužno je izrazito jačanje svih delova vlasti (zakonodavne, izvršne i sudske vlasti) kao jedinstvene vlasti, sa najvećom realnom moći koju će imati izvršna vlast kojoj se daje efektivna kontrola svih bitnih poluga društvene moći. Kad se ističu razlozi, zbog kojih se vodi određena real-politika, vlast, posebno izvršna vlast, ističe najpre nacionalne, potom državne interese.

U takvom društveno-strukturalno i društveno-sistemski, pa i društveno-kulturalno uspostavljenom „etnonacionalizovanom“ društvu, uspostavlja se i primeren sistem društvene promocije (sticanje javnih priznanja, ugleda i dobrih položaja u društvu). To bitno utiče i na „kadrovska rešenja“ pri kandidovanju i postavljanju odgovarajućih, „podobnih“ pojedinaca na društveno važne funkcije, ali i na način socijalizacije mlade generacije kao i na „korisno“ ponašanje svih ostalih u društvu koji nastoje poboljšati svoj ukupni, materijalni i ne-materijalni status u društvu „radeći za dobro vladajuće nacije“.

Ne ulazeći u sve već uočavane posledice „etnonacionalizacije društva“, i generalno, kao i specifično u odnosu na „etnonacionalizaciju“ današnjeg „post-socijalističkog“ društva Srbije, trebalo bi naglasiti da je post-socijalistička „tranzicija“ u Srbiji, ali i u ostalim društvima nastalim nakon raspada SFR Jugoslavije, suštinski bila više u znaku „etnonacionalizacije“ nego u znaku „demokratizacije“ društva. Tu je i dublje objašnjenje uočenih autokratičnih tendencija u načinu funkcionisanja vlasti o čemu se u novije vreme posebno raspravlja.

Naravno, ako je društvo „etnonacionalizovano“ realno je očekivati prevlast političkih stranaka i drugih aktera kojima su interesi dominatne nacije najbitnija politička odrednica. Tu je objašnjenje i za veliku popularnost Srpske napredne stranke u izbornom telu Srbije i učestalo podržavanje njenog lidera i njenih kadrova, uprkos brojnim lošim političkim potezima i lošim posledicama takvih odluka po kvalitet života svih građana, pa i one društvene većina koja podržava sadašnju sveprisitnu vlast ove stranke.

U takvoj „etnonacionalizovanoj“ konstituciji post-jugoslovenskih društava, dakle ne samo u Srbiji, treba tražiti objašnjenja i za produžena „post-Dejtonska“ stanja „faktičkog neprijateljstva“ u odnosima između novouspostaljenih post-jugoslovenskih društava, ali i u sporom prevladavanju ekonomskog i ukupnog nepovoljnog zatečenog stanja iz „godina socijalističke izgradnje“, kao i u otklanjanju razornih efekata „devedesetih godina“,4 kada su ta dojučerašnja „republička“ društva ušla u unutrašnje i međusobne ratne sukobe.

Iako to ne mora biti uočeno ni kod ključnih društvenih aktera „etnonacionalizovanog društva“, koji nisu nužno samo javno pronosirani „nacionalisti“, niti od strane svih koji pristaju da žive svoj svakodnevni život po „logici“ takvog društva, uspostava takvog „etnonacionalizovanog društva“ je u suštini anti-moderni smer konstitucije i razvoja društva. Jer, moderna društva nisu svodiva na „nacionalni supstrat“, ma kolika da je brojnost vladajuće nacije. Moderna društva ne izvode svoju socijalnu integralnost iz etničke osobenosti većine njenih građana. Akteri „etnonacionalizovanog društva“, ma koje da su njihove subjektivne namere, čine, i kratkoročno i dugoročno, loše upravo „svojoj etniji“.

Imajući u vidu osobenosti „etnonacionalizovanih“ društava (ovde su samo neke izričito pomenute) razumljivije postaju i određene sličnosti između današnjeg „novog“ i onog „starog“ socijalističkog društva, kao što je, na primer, faktičko uspostavljanje „jednoparrtijskog“ sistema u uslovima nominalnog „višestranačja“, uspostavljanje i snaženje kulta vođe, učestalo vaninstitucionalno delovanje nosilaca javnih funkcija, uprkos proklamovanoj težnji da se uspostavi „pravna država“, učestalo „simuliranje demokratije“, ugrožavanje slobode medijskog delovanja, opstajanje društvene promocije i prava delovanja prevashodno nacionalno lojanih i „podobnih, i sl. Navedene sličnosti nisu nešto što nam je ostalo iz dojučerašnjeg socijalizma već su očekivani „funkcionalni korelati“ dosadašnje „etnonacionalizacije“ društva Srbije kao društveno-strukturalnog procesa koje je izrazito na delu od početka 1990-tih. Tu je i objašnjenje što proces „razaranja društva“ koji je izrazito obeležio godine devedesete i „ Miloševićevu eru“, nije prekinut „oktobarskom revolucijom 2000. godine, već još uvek traje. Da bi se takav razorni trend društvenog razvoja prekinuo i promenio, nisu od suštinskog i trajnijeg značaja promene personalnih nosilaca vlasti, već društveno-sistemske transformacije bitnih svojstava današnjeg društva Srbije koje će dovesti do stvarne de-etnonacionalizacije svih sfera društva5.