Analiza slučaja 1

I za Crnu Goru, kao i za Jugoslaviju se može reći da se razvijala na periferiji velikih svjetova i da u tom smislu predstavlja klasičan primjer "balkanske priče" u kojoj se isprepletanost nasljeđa i tradicije izvode iz dominacije ili koegzistencije tri velika religijska sistema (pravoslavlja, katoličanstva i islama). Isprepletenost duhovnog i svjetovnog, božanskog i ovozemaljskog, konfesionalnog i nacionalnog, komplikovali su i promovisali kao "prirodno" stanje i dominaciju "kulturu rata" i njegovog tumačenja kao egzistencijalnog refleksa, koji ima svoj konkretni iskaz u shvatanju sadašnjosti kao produžene prošlosti. U tom smislu, razumijevanje fenomena religioznosti i njegovog uticaja na društvene procese, u biti nije moguć izučavanjem standardnih modela i bez razumijevanja istorijskog konteksta. S druge strane, nesposobnost čitanja razlike između suštinske i folklorne religioznosti, nužno vodi nenaučnoj apsolutizaciji i pojednostavljenju složenih fenomena društva. Takva su pitanja odnosa državne i duhovne jurisdikcije, pitanje odnosa sakralnog i svjetovnog, konfesionalnog i nacionalnog.

Navedena pitanja u istorijskom kontekstu posebno postaju "vidljiva" nakon 1878. godine i Berlinskog kongresa, kad su uspostavljeni neki obrasci koji će u različitim formama biti prisutni i tokom čitavog XX vijeka.

Da bi se shvatila logika navedenih procesa nužno je podsjetiti na sledeće istorijske činjenice: poslije Berlinskog kongresa 1878. godine, Pravoslavna crkva u Crnoj Gori (Cetinjska mitropolija) je imala status državne crkve s tendencijom komplementarnosti državne i duhovne jurisdikcije.1 Pitanje odnosa crkve i države bilo je uređeno ustavom iz 1905. godine, po kome je (čl. 40) "državna vjera (je) u Crnoj Gori istočno pravoslavna. Crnogorska crkva je autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočno–pravoslavnom vaseljenskom crkvom. Sve ostale priznate vjeroipovijesti slobodne su u Crnoj Gori".2 Država je preuzela brigu o materijalnom položaju crkve (prema zakonu o parohijskom sveštenstvu iz 1910, sveštenstvo je plaćano iz državnog budžeta, čime je bila osigurana njihova stalnost). Pošto je na Drugoj konferenciji episkopa održanoj u Beogradu (24-28. maj 1919.) donijeta odluka, kojom je proglašeno duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih pravoslavnih crkvenih oblasti i potvrda tog čina dekretom regenta Aleksandra 17. (30) juna 1920, i formalnog čina ujedinjenja pravoslavnih crkava u teritorijalnom okviru nove države (Kraljevine SHS) na Patrijaršijskom saboru (30. avgust - 12. septembar) 1920. godine, Crnogorska crkva je postala integralni dio Srpske prvoslavne crkve (SPC). Ona je tada imala 24 eparhije, tri oblasna mitropolita (Beograd, Karlovci, Cetinje) i 21 episkopa.3 Konačna unifikacija ustrojstva SPC izvršena je 3. septembra 1931. godine (kad je i donijet ustav SPC). Stupanjem na snagu novog ustava SPC, izvršena je arondacija eparhija (Zahumsko-raške, Bokokotorsko–dubrovačke (osim sreza Dubrovnik) i Pećke (srezovi beranski, bjelopoljski), čime je više nego udvostručena teritorija Crnogorsko-primorske mitropolije. Na taj način se na duže vrijeme ustalila teritorija duhovne jurisdikcije cetinjsko-primorskog mitropolita.4 Poslije Drugog svjetskog rata obnovljena je Budimljansko-polimska eparhija sa sjedištem u Bijelom Polju. Po ustavu SPC iz 1947. godine u njen sastav su ušli nekadašnji djelovi Pećke mitropolije kao i Pljevlja s manastirom Mileševom. Ova eparhija je ukinuta 1956. godine i podijeljena između Crnogorsko–primorske i Dabrobosanske mitropolije, tako da je Crnogorskoj mitropoliji pripalo beransko, bjelopoljsko i andrijevačko namjesništvo, da bi 1993. godine bila obnovljena Mileševska eparhija sa sjedištem u manastiru Mileševa koja je osim ranijih oblasti Dabrobosanske eparhije (Pljevlja i Prijepolje) zahvatila Novu Varoš i Sjenicu. Mitropolit Amfilohije nosi i titulu "skenderijski" koja podrazumijeva jurisdikciju nad Skadarskim vikarijatom (Vraka i sela oko Skadra u Albaniji), koji je formiran 1937. godine, poslije proglašenja Albanske pravoslavne crkve i koji je kao takav ušao u SPC 1947. godine, iako su sveštenici ovog vikarijata poslije 1945, bili uključeni u Albansku pravoslavnu crkvu. Od početka devedesetih, crnogorska manjina sa ovog područja i organizaciono postaje interesatna za Mitropoliju koja osniva (1993), "Bratstvo sv. Jovana Vladimira" sa sjedištem u Skadru, gdje u saradnji s Albanskom pravoslavnom crkvom počinje gradnja novog hrama u Vraki.5 Značajan broj (1670) Vračana i Skadrana je u martu 1991. godine izbjegao u Crnu Goru,6 odakle je pokušano njihovo naseljavanje u Metohiju. Katolička zajednica u Crnoj Gori za svoje istorijsko i duhovno središte smatra Barsku nadbiskupiju (uzdignuta na rang nadbiskupije 1089), koja je, sticajem istorijskih okolnosti vremenom postala relikt prošlosti, jer se broj njenih podanika i područje duhovne jurisdikcije stalno smanjivao. Poslije 1878. godine i međunarodnog priznanja Crne Gore postavilo se pitanje i uređenja položaja katolika u Crnoj Gori, tim prije što je ova mala zajednica (oko 5000) bila pod snažnim uplivom Austro-Ugarske, koja je sebe smatrala protektorom nad katoličkim življem u Osmanskoj imperiji. Želeći da neutrališe tu vrstu uticaja i da sjedište katolika bude u Crnoj Gori (1867. godine su bile spojene barska i skadarska nadbiskupija), Crna Gora je u direktnim pregovorima s Vatikanom postala i prva država s većinskim pravoslavnim stanovništvom, koja je potpisala konkordat.7 Konkordatom između Crne Gore i Vatikana 1886. godine uređeno je pitanje duhovne jurisdikcije Barske arhibiskupije i ono se protezalo na sve katolike u tadašnjoj crnogorskoj državi. Do manjih promjena došlo je tek 1923. godine, kad je Barskoj biskupiji dodijeljen, kao područje apostolske administracije dio župa pripojenih u balkanskom ratu, odnosno 1969. godine, kad su bulom pape Pavla VI ove župe pripojene barskoj nadbiskupiji.8 Rimokatolici s ovog područja (njih oko 11.000) sada su duhovno potčinjeni kotorskoj biskupiji, koja je od 1969. godine sufragan splitske nadbiskupije. Kotorska biskupija podijeljena je na četiri dekanata i 24 župe, u kojima ukupno djeluje 21 sveštenik koji brinu o oko 200 crkava, kapela, samostana i župnih kuća.

Manje je poznata činjenica da je Islamska zajednica u Crnoj Gori najstarija organizacija tog tipa u jednoj hrišćanskoj državi na Balkanu. Osnovana je 1878. godine (četiri godine prije slične zajednice u Bosni i Hercegovini). Sjedište muftije i šerijata bilo je u Baru ili Podgorici, a muftija crnogorskih muslimana, kako mu je zvanično glasila titula, nije uspio da proširi svoju duhovnu vlast na područja koja su pripala Crnoj Gori poslije balkanskih ratova. Poslije 1918. godine islamsko sveštenstvo u Crnoj Gori je bilo potčinjeno vrhovnom muftiji čije je sjedište bilo u Beogradu, jer su sve do 1936. godine u Jugoslaviji paralelno egzistirale dvije islamske zajednice (IZ): jedna za Srbiju (u čijem sastavu su Kosovo i Makedonija) i Crnu Goru na čelu s vrhovnim muftijom u Beogradu, i druga: za područje Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, kojom je upravljao reis-ul-ulema sa sjedištem u Sarajevu. Pošto je 1936. godine došlo do objedinjavanja Islamske zajednice i sjedište reis-ul–uleme postalo Sarajevo, i Islamska zajednica u Crnoj Gori je postala njen integralni dio.9 Poslije Drugog svjetskog rata, dolazi do nove reorganizacije, tako da je 1947. obrazovan Vakufski sabor i Saborski odbor, a 1948, Islamsko starješinstvo Crne Gore, da bi 1959, bili ukinuti saborski odbori, dok je izvršni organ postalo Starješinstvo Islamske zajednice sa sjedištem u Titogradu.10

Do 1990. godine postojala je jedinstvena IZ Jugoslavije koju su sačinjavala četiri Saborska područja: Saborsko područje BiH, Hrvatske i Slovenije sa sjedištem u Sarajevu, Sabor IZ za Srbiju s pokrajinama, Kosovom i Vojvodinom sa sjedištem u Prištini, Sabor IZ za Makedoniju sa sjedištem u Skoplju i Sabor IZ za Crnu Goru sa sjedištem u Titogradu (Podgorici). Novim Ustavom iz 1990. godine formirano je peto saborsko područje za Hrvatsku u Sloveniju, sa sjedištem u Zagrebu. Raspadom SFRJ, dolazi i do raspada jedinstvene Islamske zajednice. Imajući to na umu, Sabor IZ u Crnoj Gori 1994. godine donosi svoj Ustav, kojim potvrđuje kontinuitet organizacije IZ u Crnoj Gori u pravnim i organizacionim pitanjima i zadržava duhovno jedinstvo s članicama bivše jedinstvene IZ Jugoslavije. Po tom Ustavu IZ u Crnoj Gori, osnovani su autonomni organi i institucije na čijem čelu je reis IZ. Tako će ova vjerska zajednica postati i jedina čije će područje duhovne jurisdikcije biti usaglašeno s granicama Republike Crne Gore.11

Socijalni kontekst potvrđuje konfesionalnu različitost kao datost, ali ukazuje i na specifičnosti izvedene iz nje. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine u Crnoj Gori je živjelo 615.035 stanovnika. Od toga broja, pravoslavnog življa je bilo 425.133 (69,12 odsto), islamskog, 118.016 (19,18 odsto), katoličkog 27.153 (4,41 odsto), protestanata 853 (0,13 odsto), Jevreja 156 (0,02 odsto), neke druge vjeroispovijesti 8.780 (1,42 odsto) i onih koji su se izjasnili da nijesu vjernici 9.850 (1,60 odsto).12 Istovremeno, u Crnoj Gori nije bilo ni jedne opštine sa stanovništvom samo jedne konfesije.Razumijevanje statistike kao numeričkog odnosa bi bilo nemoguće ako se ne bi uzeli u obzir sljedeći podaci:

sociološka istraživanja sprovođena u vrijeme socijalizma redovno su ukazivala da je u odnosu na bivše jugoslovenske sredine, stepen klasične religioznosti bio najniži u Crnoj Gori i, na primer, 1985. nije prelazio 19 odsto.13 U tom smislu, došlo je do značajnih promjena, tako da već 1993. godine pojedini istraživači bilježe podatak da je religioznost prisutna kod 69 odsto ispitivane populacije.14 Relativno veliki porast religioznosti u Crnoj Gori uglavnom se objašnjava činjenicom rušenja socijalizma "koji je počivao na ideologiji kao religiji koja je obezbeđivala totalnu društvenu integraciju. Zbog ovoga, nacionalizam, kao metamorfni socijalizam je za sobom povukao klasičnu religioznost, kao moguću matricu koja identifikuje totalnu društvenu zajednicu, prije svega iz tradicionalnih razloga, budući da je klasična religija u predsocijalističkom razdoblju našeg društva imala snažne veze sa nacionalizmom, koji je u to vrijeme bio princip totalne društvene integracije". Dominatno sociološki pristup navedenim pitanjima, u velikom dijelu potvrđuje karakteristike društva s krizom identiteta, koje se po rušenju jedne ideološke paradigme, "vraća potvrđenim vrijednostima". U slučaju Crne Gore bi se, umjesto pojma "klasična religioznost", s više osnova, mogao koristiti pojam folklorne ili manifestacione religioznosti, koja nije sama sebi svrha, već je uvijek bitan supstrat složenijih procesa, povezanih s raznim nivoima krize identiteta. Ovaj problem se ne može posmatrati izvan sadržaja kolektivne svijesti i nacionalne identifikacije. Po tom osnovu se lomi savremeno crnogorsko društvo od vremena raspada SFRJ. Odnosno, osnovna nit polarizacije je na pristalice ideje o etničkoj posebnosti (crnogorska nacija) i ideje o pripadanju širem etničkom korpusu srpskog naroda,15 ili jednostavno, na pristalice nezavisne crnogorske države i zagovornike zajednice sa Srbijom. Zato religioznost u Crnoj Gori ima i politički predznak, kako sa stanovišta unutrašnje dinamike crnogorskog društva, tako i sa stanovišta njegovog određenja prema procesima u okruženju, što se najbolje očitavalo u odnosu vjerskih zajednica prema događajima u okruženju.

Početkom devedesetih, kad je jugoslovenska politička kriza prerastala u otvorenu konfrontaciju i kad su prvi poslijeratni parlamentarni izbori u Crnoj Gori, u decembru 1990, formalno verifikovali Miloševićevu prevlast i na ovom prostoru, njeno mjesto u budućem konfliktu je praktično bilo omeđeno ideologijom koja je Crnu Goru i Crnogorce vidjela kao integralni "dio srpske države i srpskog naroda". Nakon izbora, u Crnoj Gori su se iskristalisale, uslovno rečeno tri dominatne opcije. Vodeći Savez komunista nije otvoreno obožavao deklarisane srpske nacionaliste, za koje je Crne Gora bila "srpska pokrajina", ali je prema njima, posebno u vrijeme srpsko-hrvatskih sukobljavanja, bio veoma tolerantan i direktno ili indirektno ih podržavao. Koristeći "patriotsku" retoriku, protivnike rata i zagovornike crnogorske državnosti optuživali su za "antisrpstvo", "stranu zavjeru" i za namjeru "pokatoličenja Crne Gore".16 Drugu opciju činila je politika Narodne stranke, za koju je njen lider Novak Kilibarda kasnije tvrdio da ju je osnovala Služba državne bezbjednosti. Narodna stranka je preferirala zaokruživanje srpskog nacionalnog prostora i kao "žeton stranka treba(lo) da zatalasa ljude od krsta, crkve, ravnogorce i đurišićevce".17 Odana "srpstvu i svetosavlju", ova politička grupacija je slijedila ideološku matricu srpskog nacionalizma poznog XIX vijeka. Treća politička opcija se vezivala za Savez reformskih snaga Anta Markovića, koga je tada u Crnoj Gori predstavljala koalacija stranaka, od kojih su bili najprepoznatljiviji Liberalni savez i Nezavisna organizacija komunista. Reformisti su odbacivali nacionalističke projekte i zagovarali Jugoslaviju prihvatljivu za sve njene narode, a ako ona ne bi bila moguća, smatrali su da je najlogičnije da Crna Gora proglasi državnu samostalnost.18 Kasnije će Savez komunista promijeniti ime u Demokratsku partiju socijalista, koja će se 1997, podijeliti na Đukanovićevo krilo (DPS) i krilo Momira Bulatovića (Socijalistička narodna partija, od 1998). Od Narodne stranke Novaka Kilibarde, koja vremenom pravi radikalan zaokret od ekstremno srpske nacionalističke grupacije do saveza sa liberalima (1996), otcijepiće se kasnije krilo Božidara Bojovića (Srpska narodna stranka, od 1998), dok će se početne grupacije sa socijalističkim i komunističkim predznakom objediniti u Socijademokratsku stranku, koja je do raskola u vladajućoj DPS, uz Liberalni savez bila jedina na antimiloševićevskim i procrnogorskim pozicijama.19 Tokom 1990. godine dolazi do personalnih promjena u vrhu SPC, kada je na vanrednom zasjedanju Sabora u decembru izabran patrijarh Pavle, umjesto patrijarha Germana (umro u avgustu 1991), koji je na toj dužnosti bio pune 32 godine (1958-1990). Dotadašnjeg episkopa banatskog, Amfilohija, Sabor je izabrao za mitropolita crnogorsko-primorskog.20 Amfilohije Radović 30. decembra 1990, biva ustoličen za "mitropolita Crnogorsko–primorskog, zetsko-brdskog, skenderijskog i egzarha Svetoga Pećkoga trona od strane mitropolita Danila Dajkovića (umro 1991), koji je gotovo 30. godina (od 1961) bio na ovoj dužnosti". Ustoličenju su prisustvovali patrijarh Pavle, brojni episkopi i visoki izaslanici drugih pravoslavnih crkava, te od političkih ličnosti, pored ostalih, Novak Kilibarda, Radovan Karadžić i književnik Matija Bećković, koji će od tada često biti gost u Crnoj Gori.21 Prema nekim tvrdnjama "… čim je, 1990, došao u Crnu Goru kao mitropolit Srpske pravoslavne crkve, Crnogorci su precizno definisali Amfilohija. Bogosluženje mu je dužnost, a politika velika ljubav".22 Ovdje se misli na onaj manji dio Crnogoraca koji su od prvog dana oštro istupili protiv "nove politike" i retorike cetinjskog mitropolita, dok je veći dio tada dijelio stanovište vladajućeg estabilišmenta, kojem je "novogovor" crnogorsko-primorskog mitropolita bio samo pojačan antenski odašiljač u procesu oblikovanja javnog mnjenja i njegovoj pripremi za događaje koji će uslijediti. Nesumnjivo da je i tadašnja vlast naslijeđenu dominaciju nad crkvom, zamišljala drugačije. Otuda nastaju i početni nesporazumi oko granica "crkve" i "politike". Ovaj "obrazovani, produhovljeni i racionalni čovjek", koji spada u "sami vrh pravoslavnih mislilaca", kako je Amfilohija kvalifikovao tadašnji predsjednik Crne Gore Momir Bulatović, pravi neke izlete u politici, koji nijesu bili "tako besprekorni".23 Očigledno Amfilohije nije tako mislio i energično je odbacivao prigovore da se crkva bavi politikom: "...To zamjeranje je nasleđe titoističko-brozovske ere. I tada je bila na snazi stroga zabrana crkvenim ljudima da se bave politikom ... Crkvi, međutim, saglasno njenoj prirodi i svečovečanskoj misiji, ništa što je ljudsko nije tuđe".24 O sprezi crkve i politike ubjedljivo svjedočanstvo je ostavio bivši predsjednik Narodne stranke, Novak Kilibarda koji je u svojoj ispovijesti, između ostalog, tvrdio da "Narodna stranka nije ostajala dužna Amfilohiju, jer nije morao da brine o masovnosti svojih skupova. Gdje on, tu i mi".25

Otvaranje pitanja mauzoleja na Lovćenu, partizansko-četničkih sukoba, nacionalnog identiteta Crnogoraca u kontekstu aktuelnih dešavanja sukoba na ex-jugoslovenskom prostoru, poprimalo je karakter mobilizacije "srpstva" u borbi protiv "ustaša". Rat s Hrvatima i posebno napad na Dubrovnik (septembar 1991), trebalo je da Crnu Goru dovedu na prvu liniju odbrane "srpstva". U mobilizaciji javnog mnjenja prednjačila je režimska Pobjeda, koja se u svojim specijalnim izdanjima, poput onog "Rat za mir", ili "Vapaj Lovćena" bavila kartografijom srpskih nacionalista.26 Retorika mitropolita Amfilohija i njegovo promovisanje "srpstva i svetosavlja" saglasno velikosrpskom nacionalističkom projektu, doveli su do značajne polarizacije među samim Crnogorcima. Okupljena oko Liberalnog saveza, Monitora, Socijaldemokratske stranke Crne Gore, Crnogorskog udruženja nezavisnih pisaca, Crnogorskog PEN centra, Matice crnogorske i drugih institucija s crnogorskim nacionalnim predznakom, ova intelektualna i politička grupacija, koja se deklarisala kao pobornik suverene Crne Gore, pokrenula je inicijativu o obnovi Crnogorske autokefalne crkve. To će postati povod brojnim polemikama, sukobima i podjelama. Već 1991, na Petrovdan (12. jul), ispred Cetinjskog manastira došlo je do obračuna između "autokefalista" i pristalica "srpskih stranaka" (vjernika SPC). To je bio sukob procrnogorskog i prosrpskog političkog koncepta, jer je različitost proisticala iz prisutnih političkih ideologija, a ne crkvenih dogmi.27 Mitropolit Amfilohije je na Petrovdan 1991, od Cetinjskog manastira "napravio kasarnu", dozvoljavajući pripadnicima Arkanove Srpske dobrovoljačke garde da naoružani uđu u njega.28 Liberalni savez je tada zahtijevao da: "Amfilohije kao glavni organizator petrovdanskog orgijanja četnika odmah i zauvijek napusti Crnu Goru". Odbor za vraćanje autokefalnosti CPC je Skupštini Crne Gore predao peticiju sa 8000 potpisa kojom se tražio povratak autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve (CPC).29

Raskol je bio potpun od Badnjeg dana 1991. godine, kad se počelo s loženjem "dva Badnjaka". Pristalice SPC ložile su "Badnjak" ispred Cetinjskog manastira, dok su pristalice CPC to isto radile na Trgu kralja Nikole na Cetinju. Zvanično, autokefalna CPC je "obnovljena" na Lučindan, 31. oktobra 1993. godine na "Crnogorskom saboru" na Cetinju, a za prvog crkvenog poglavara izabran je Antonije Abramović, tadašnji klirik Ruske pravoslavne crkve u Kanadi (Toronto). Poslije njegove smrti, aklamacijom je na Badnji dan (6. januar 1996), za njegovog naslednika izabran Miraš Dedejić, tadašnji sveštenik Grčke pravoslavne crkve sa službom u Rimu. Dedejića je 15. marta 1998. godine, u sabornom hramu Svete Paraskeve rukopoložio za episkopa CPC patrijarh Bugarske pravoslavne crkve30 Pimena. Pokret za obnovu CPC je proizišao iz naroda, a ne iz same crkve, što je, u suštini bio odgovor na političku aktivnost SPC i njenog mitropolita Amfilohija. Oko ovog pitanja, koje će biti predmetom brojnih sporova u političkoj i intelektualnoj javnosti, ne samo u Crnoj Gori, reflektovaće se sve savremene dileme crnogorskog društva, pitanja njegovog identiteta i perspektive. Jedna ili druga crkva - postaće tačke pozicioniranja političkih elita, koje će (zlo)upotrebljavati vjerska raspoloženja sljedbenika zavisno od svojih dnevnopolitičkih interesa. Često će postajati nejasno, ko kome služi u tom poslu (crkva politici, ili obratno), ali da je došlo do simbioze vjere i politike, postalo je sasvim jasno. U početku je zahtjev za autokefalnom CPC dovođen u kontekst dnevnih skaradnosti, poput onih o osnivanju "Autokefalne muslimanske crkve",31 ili "hiljadugodišnjoj osvajačkoj politici Vatikana na ove strane", što je glavno uporište "Hrvatskoj nacionalističkoj misli" koja je "izgradila fanatizovanu mržnju prema svemu što je srpsko. Srbima u Krajini se sprema naoštren kolac. Stara ideja Vatikana da se pokatoliče Srbi, a prije svega najodvažniji Crnogorci, opet javno živi i, kao i do sada, neće birati sredstva . ...Vatikan i danas nastoji da preotme Cetinjski manastir. Jer, njemu uticaj slabi u Evropi i zato se besomučno okreće Balkanu i istoku Evrope. Njihova isturena pesnica i histerični glasnogovornik je Liberalni savez Crne Gore koji hoće, sa zavedenim uličarima da istjera mitropolita Amfilohija iz manastira ..."32

Foklorno duhovno paradiranje se najbolje prepoznaje u akciji masovnog krštenja mitropolita Amfilohija oko 400 izbjeglica iz Albanije,33 i ponovnog dovođenja Željka Ražnatovića Arkana i njegove garde u Cetinjski manastir na Badnji dan 1992. godine. Sve je to bilo u funkciji homogenizovanja i potrebe stvaranja "opštesrpskog fronta" i zastrašivanja, posebno onih koji se nijesu prepoznali u toj "priči". Da bi ipak učinio izvjesnijim perspektive rata, i probudio istorijski ratnički sentiment, Arkan je iz Cetinjskog manastira poručivao Crnogorcima: "I Skadar će biti naš". Sve je ostalo samo na pokušaju mitropolita i aktuelne vlasti da zastraše "autokefaliste" i protivnike rata, koji su se, uprkos policijskoj zabrani u velikom broju okupili na Trgu kralja Nikole na Cetinju.34 To su bile samo sekvence sveopšte mobilizacije SPC i njenih velikodostojnika u "procesu masovnog povratka tradiciji". U ratnoj propagandi Pobjeda je od Arkana i njegove garde pravila mit, tvrdeći da je navodno njihov cilj "očuvanje srpstva, svetosavlja, porodice i srpske sloge", gradeći sliku idealnih boraca i vitezova koji u akcije "idu privatnim automobilima, zlato ne nose, osim burme (ko je oženjen), nikoga ne kolju, ali zarobljenike ne uzimaju, bore se protiv ustaša, žene i djecu ne diraju, ne piju alkohol, a lopove strijeljaju". Arkan je na čelu garde koja treba da preraste u profesionalnu vojsku, "koja bi bila kadra da brani sve teritorije Srbije i Crne Gore". Arkan je Crnogorcima sa slavonskog ratišta posredstvom Pobjede poručivao: "Pozdravi mi junačku braću Crnogorce i poruči da Dubrovnik mora biti naš ili božji. U ljeto dolazim u Dubrovnik da slušam gusle. A posle ćemo sa ovom mojom vojskom da vratimo Skadar. I poruči onim ustašama Jevremu (Brkoviću, op. R. Š.) i Slavku (Peroviću, op. R. Š.) da ću im, kada završim sa spoljnim neprijateljima i oca i majku".35 Tadašnji "ratni izvještač" i autor velikog broja sličnih dopisa, Jovan Plamenac, postao je kasnije klirik SPC.

Početno obožavanje Miloševića, bliskost s Mirkom Jovićem, Biljanom Plavšić ("To je Kosovka djevojka"), Radovanom Karadžićem kojeg je često pohodio na Palama i obilazio njegove borce po bosanskim ratištima da ih osokoli za borbu, pozicioniralo je mitropolita Amfilohija u red onih koji su hrišćanski mesijanizam sveli na značenje religijsko–političkog i nacionalističkog mesijanizma.36 U novembru 1991. godine, kad je "oslobođen" Vukovar i kad su se nazirale "granice srpskih zemalja", Amfilohije je hrabrio "oslobodioce" uz gusle, odlomcima iz pjesme Mojkovačka bitka, kao i rezerviste podgoričke brigade "Veljko Vlahović" na dubrovačko–hercegovačkom ratištu.37 Zalažući se za ujedinjenje svih srpskih zemalja, mitropolit Amfilohije je u aprilu 1992. godine izjavio, povodom prihvatanja srbijanskog i jugoslovenskog rukovodstva Vensovog plana, da će ta šansa38 vjerovatno ponovo biti propuštena kao što je bila propuštena 1918. godine.39 Uostalom, još 1990, Amfilohije je tvrdio: "Srpski narod u ovoj zemlji ima najmanje razloga, što se njega tiče, da se bori za bilo kakvu Jugoslaviju... Da smo 1918, kao narod, imali ovo iskustvo koje imamo sada, vjerujem da ne bismo ni ulazili u jugoslovensku perspektivu – ni sebe radi, ni drugih radi. Gledano kroz perspektivu sadašnjeg iskustva, 1918, je jedna od velikih zabluda i iluzija srpskog naroda".40

U aprilu 1992, rat se proširio i na Bosnu i Hercegovinu. U njemu će žrtve, zločini, izbjeglice, višegodišnja opsada i uništavanje gradova, postati novi izazov za inertnu međunarodnu zajednicu. U isto vrijeme, od Srbije i Crne Gore stvorena je Savezna Republika Jugoslavija (SRJ), čiji je ustav usvojen 27. aprila 1992. Sve veći unutrašnji sukobi i masovne demonstracije (mart 1991, jun 1993), i sankcije međunarodne zajednice (na snazi od maja 1992), stavljaju SRJ, odnosno Miloševića u procjep između optimalnog cilja, koji je izgledao ostvarljiv 1990/91, i pokušaja da se sačuva ono što je oružjem "stečeno" tokom 1994. godine. Zato su i "sankcije" SRJ protiv Republike Srpske u BiH, pokazale tako dramatične razlike između "pragmatizma" koji je htio da sačuva "iluziju" i, "iluzije" koja je odbacivala "pragmatizam". Posebno zato što je postajalo jasnije da ratni entuzijazam formiran na ideologiji laži, ima svoje vrijeme (zlo)upotrebe. Podržavajući Karadžića i Republiku Srpsku, episkopska konferencija SPC je 5. jula 1994, uputila "apel" u kojem se poziva "… sav srpski narod da stane u odbranu vekovnih prava i sloboda, svojih vitalnih interesa nužnih za fizički i duhovni opstanak i opstanak na svojoj očevini i dedovini". Vjerovatno razočaran činjenicom što ovaj pastirski poziv nije naišao na očekivan prijem kod onih kojima je upućen, mitropolit Amfilohije, mjesec dana kasnije (8. avgust 1994), žestoko kritikuje one što su "već brigu na veselje udarili ...” Za razliku od njih "… narod i Skupština Republike Srpske danas čuvaju i obraz i dušu srpskoga naroda pravoslavnog, ne praznim riječima i nečasnim kompromisima, nego sopstvenom krvlju i sopstvenim životima, koje zalažu pred čitavim svijetom za odbranu svega čestitoga i svetog u ovom narodu, za odbranu svekolikog Pravoslavlja. U Bosni i Hercegovini danas se bije bitka za slobodu zlatnu i obraz časni čitavog Pravoslavlja, za pravdu i dušu čitavoga svijeta, za svetinju bogolikog ljudskog dostojanstva..."41

Mitropilija crnogorsko-primorska se u avgustu 1995. godine obratila i crnogorskom parlamentu sa zahtjevom da odbaci "presudu" rukovodstvu sa Pala, povodom zaokreta tadašnje vlasti prema politici Radovana Karadžića. Taj čin je nazvan "izdajom" i tri puta se proklinjala "ruka koja podiže zid između sebe i brata u nevolji", dok je ponašanje Beograda i Podgorice kvalifikovano kao "kapitulantska samovolja".42 To je bilo samo mjesec dana poslije genocida u Srebrenici (jul 1995), odnosno u vrijeme hrvatske "Oluje" (avgust 1995) i nekoliko mjeseci prije nego će biti potpisan sporazum u Dejtonu (novembar 1995), odnosno Mirovni ugovor u Parizu (decembar 1995), događaja koji su jasno pokazali da od "ujedinjenja srpskih zemalja" neće biti ništa.

Druge dvije vjerske zajednice (islamska i rimokatolička) suočene s agresivnom politizacijom najveće vjerske zajednice, uz to, uz vidljivi blagoslov vladajućeg režima, svoju aktivnost su svele na humanitarnu aktivnost (Merhamet i Caritas), a svoju retoriku na iznuđenu toleratnost. Iznuđenu, zato što tolerancija ima smisla samo ako dolazi od "jačega i većega". Tolerantan i blakonaklon stav prema nacionalšovinizmu, pobornicima nacionalne i vjerske isključivosti, pogromu i protjerivanju izbjeglica u jednom, i njihovom dočeku i prihvatu, u drugom periodu, mogu se razumjeti samo unutar razvoja političke dinamike u Crnoj Gori koja je prelazila put od Miloševićevog "feuda" do samosvojnog političkog i državnog subjekta. Prve izbjeglice u Crnu Goru stigle su iz Albanije, u martu 1991. godine, kad je pristigla kolona od 542 Crnogorca iz okoline Vrake i Skadra. Kasnije je broj izbjeglica narastao do 1600. U javnosti je ova "seoba" upisivana u "zasluge" Slobadanu Miloševiću koji je zahtijevao od albanskog predsjednika Ramiza Alije da dozvoli iseljenje svim žiteljima crnogorske i srpske nacionalnosti koji to žele. Detalje preseljanja s albanskom stranom dogovorili su crnogorski politički i policijski zvaničnici. Izbjeglice su protivno želji da ostanu u Crnoj Gori, najpre, u decembru 1991, otpremljeni u Dečane (njih 633), potom još 533 u novembru 1992. Izbjeglice su se, odbijajući preseljenje, dijelom vratile u Albaniju, a najuporniji, ostavši bez ikakve pomoći, su na kraju (mart 1992), uz policijsku pratnju deportovani dijelom na Kosovo, a dijelom nazad u Albaniju.

Po izbijanju rata u Bosni i Hercegovini, u aprilu 1992. godine, u Crnu Goru su stalno pristizale kolone izbjeglica raznih nacionalnosti. U aprilu i maju 1992. godine, u vrijeme kada je BiH već bila međunarodno priznata država, crnogorska policija je uhapsila i krajem maja deportovala više od 85 izbjeglica, predavši ih policiji i vojsci bosanskih Srba. Muslimanske izbjeglice hapšene su pod izgovorom da su "ekstremisti, ratni zločinci i ubačeni teroristi". Srpske izbjeglice su za crnogorsku policiju bili "dezerteri i izdajnici ". Prve je, koliko se sada zna, uglavnom pobila srpska vojska u Bosni, dok su s drugima popunjavane vojne formacije bosanskih Srba. Naknadno priznanje (april 1994), predsjednika Crne Gore Momira Bulatovića, da je hapšenje i deportacija izbjeglica "bila greška" za koju crnogorsko političko rukovodstvo nije znalo, ne djeluje ubjedljivo, ako se ima na umu ambijent i atmosfera dirigovani iz tadašnjih političkih centara moći. Uostalom, talas muslimanskih izbjeglica iz Gacka, Bileće, Foče, od juna 1992, do jula 1993, te iz Trebinja, u oktobru 1994. godine koji su došli u Crnu Goru, kao i iz drugih mjesta u kojima su snage bosanskih Srba sprovodile etničko čišćenje, u zvaničnim crnogorskim glasilima je tumačeno kao bjekstvo usmjereno na kompromitaciju bosanskih Srba, dok su njihov prihvat organzovali uglavnom rodbina i Islamska zajednica preko "Merha-meta". Tek kasnije će se u ove poslove uključiti i humanitarne organizacije, poput Crvenog krsta, zbrinjavajući izbjeglice bez obzira na nacionalnu pripadnost. Duž granice SRJ i Bosne i Hercegovine tokom čitavog trajanja rata bilježeni su upadi paravojnih jedinica, otmice i likvidacije muslimanskog stanovništva s ciljem prenošenja rata i na područje SRJ, odnosno Crne Gore i Srbije. U tom smislu, najviše je bilo ugroženo područje pljevaljske Bukovice koje zahvata 31 selo, od kojih je u 25 živjelo muslimansko-bošnjačko stanovništvo. Od aprila 1992. godine, na ovom području je, prvi put, stacionirana policijska, a od maja iste godine i vojna postaja. Maltretiranja, prebijanja, otmice (12 građana), pljačka imovine, paljenje kuća i džamija, ubijanje (šestoro ljudi) što su sve vojne i policijske snage Crne Gore i SRJ i paravojne formacije bosanskih Srba činile domicilnom muslimanskom stanovništvu1992-1996. doprinijeli su etničkom čišćenju ovoga kraja na crnogorsko-bosanskoj granici. Otmica 20 putnika iz voza na pruzi Beograd - Bar u stanici Štrpci 27. februara 1993. godine, od kojih su osmoro bili državljani Crne Gore, koju je izvršla vojska bosanskih Srba, bila je samo dodatni dekor narastujućeg fašizma koji se prelivao i na prostore izvan bosanskih ratišta. Crnogorska policija je početkom 1994. godine pohapsila cjelokupno političko rukovodstvo Stranke demokratske akcije, među kojima su bili i republički poslanici. Među uhapšenima je bilo i slijepih ljudi koje je tadašnja crnogorska vlast optuživala da su "diverzanti". Njih 13 je osuđeno na ukupno 87 godina zatvora, da bi ih predsjednik Momir Bulatović abolirao u decembru 1995. godine. U maju 1996. godine, crnogorska specijalna policija je „trenirala strogoću” nad građanima Plava. Torture i montirani procesi bahate i neodgovorne vlasti, motivisani političkom i nacionalnom isključivošću, i naporima da konkretnim "(ne)djelima" pokažu privrženost srpskom nacionalističkom projektu, nijesu bili usmjereni samo prema stanovništvu islamske vjere u Crnoj Gori. Spiskovi zlostavljanih, maltretiranih, prognanih, među kojima je bilo i poznatih književnika (Mirko Kovač, Sreten Vujović), kao i Jevrem Brković, protiv kojeg je u oktobru 1991. godine pokrenut sudski postupak zbog "raspirivanja nacionalne i vjerske mržnje", kako je kvalifikovano njegovo izvinjenje Muslimanima i Hrvatima zbog ponašanja crnogorskih rezervista u akcijama oko Dubrovnika i u Hercegovini, svjedoče o vremenu „psihologije rata” koja je zahvatila i prostor Crne Gore. Na udaru režima našle su se i pristalice Liberalnog saveza i drugih procrnogorskih opozicionih partija, mirovnih pokreta i udruženja.43

Po okončanju sukoba, ispostavilo se, da su ovo bili najdukomentovaniji sukobi u odnosu na sve predhodne, i da ima smisla oblikovati poželjnu sliku o njima. Tim prije, što je postojalo jasno da arhiva i kartoteka Haškog tribunala (osnovan u februaru 1993), nije (i neće biti) obično skladište ljudske patologije već i dokumentacioni i vrijednosni izvor narednim generacijama o poslednjoj deceniji XX vijeka na ex-jugoslovenskom prostoru. Naiviše i zbog toga, što je postojalo apsolutno jasno da međunarodna zajednica neće lokalnim "patolozima duša" nikad više ostaviti prostor da ih oni broje i ponovno sahranjuju. Zato je i razumljiv napor na "krečenju" sjećanja i pokušaji (pre)vrednovanja nedavnih događanja. Povodom 200-godišnjice bitaka na Martinićima i Krusima (1796) štampan je Zbornik radova "s blagoslovom Mitropolita Crnogorsko-primorskog Amfilohija". U Predgovoru pomenutog Zbornika, mitropolit Amfilohije pravi zanimljivo poređenje dva vremena. Onog iz 1796, kad je, po riječima Sv. Petra Cetinjskog, "sva Evropa bila mutna i krvava" i ovog današnjeg(1996). "Da je kojim slučajem Sveti (Petar Cetinjski – op. Š. R.) živio u ovo naše vrijeme Dejtonske pravde i diktata savremenih moćnika, on bi bio glavni kandidat za Haški sud!..."44 Navedena analogija, kojom je izjednačavana borba Petra I sa savremenim zločincima, ne samo da ne odgovara elementarnim istorijskim činjenicama, koje ubjedljivo govore da bi u to vrijeme bio prezren svaki Crnogorac koji bi ubio, ne samo nenaoružanog čovjeka, već i čovjeka manjeg od puške, a da ne govorimo o ženi i djeci, već je to apoteoza savremenim zločinima. Shvatanje po kojem nije problem zločin, već sud koji ga sankcioniše najasnije je prezentirano na skupu održanom na Cetinju 24. maja 1996, u organizaciji Odsjeka za filosofiju Filosofskog fakulteta u Nikšiću i Bogoslovije sv. Petra Cetinjskog na Cetinju, na temu "Filosofija rata". "Zbornik daje pogled na rat koji se vodio donedavno, i koji unutrašnje traje i dalje, i neizostavno traži svoje objašnjenje i tumačenje".45 "Dakle, sveti Petar Cetinjski rat prihvata kao nužnost i neminovnost. Pri tom, opet podvlačim, on ne ratuje sebe radi, svoga samoljublja radi, nego je od onih koji je spreman da žrtvuje sebe za bližnje svoje, i za njihovo dobro, za odbranu onoga što je najsvetije za svakoga čovjeka", tvrdio je mitropolit Amfilohije,46 koji je razmišljao i na temu "izdaje" na sledeći način: "Onaj koji izda – ovo bi bio odgovor na pitanje oca Joanikija (Mićovića, op. Š. R.) – on se prije svega odvojio od zajednice. A liturgija je sama po sebi zajednica... Ukoliko je izdaja dublja, ukoliko je ona bez pokajanja, ukoliko je ona izdaja i Boga, odnosno svetinje, odnosno duše, odnosno vjere, onda je takav izdajnik jednostavno sebe pretvorio već ovdje na zemlji u živoga mrtvaca. Nije onda čudo što ga ljudi zaboravljaju, nije onda čudo što ga ni Bog ne upisuje u defter, u svoju knjigu žrtava. Recimo, Vuk Branković: on je zaista jedan od takvih. U naše vrijeme rekao bih da je to Slobodan Milošević".47 Nekoliko godina kasnije mitropolit Amfilohije će "izdajnika" posjećivati u zatvoru i oštro se usprotiviti predaji (predat 28.juna 2001.) "… onima koji su u crno zavili Srpski narod na kraju 20. i početka 21. vijeka, koji svojim Haškim tribunalom u stvari žele da na pilatovski način operu svoje ruke u krvi pravednika ili da time sakriju svoja nedjela... Ja sam rekao da ne bih svoje pseto dobrovoljno dao Haškom tribunalu. Ako je trebalo suditi Miloševiću, trebalo mu je suditi u Beogradu. Časnije bi bilo izvesti ga ne Terazije i javno strijeljati i za svoje i za tuđe grijehe, negoli ovo što je urađeno".48 U istom Zborniku objavljen je i rad Radovana Karadžića u kojem odgovara na pitanje: "Da li je ovo bio rat?"49 dok je episkop zahumsko-hercegovački Atanasije Jevtić ustvrdio da je ovo "najgori od svih mogućih ratova" i da su ga započele "iste one đavolje sile koje i inače započinju sve ratove, a hrišćanima je uvijek ostajalo da se brane .... Ovaj rat je bio odbrambeni i junački što se tiče Republike Srpske, ali je nesrećni izdajnik srpskog naroda, predsednik Srbije Milošević, sve prokockao. Njegova izdaja još traje i verovatno će se produžiti do krvavih i raspetih Kosova i Metohije. Bolje rat nego mir koji nas odvaja od Boga: mir koji nas odvaja od Boga je lažni mir. Pravi rat a lažni mir proizvode upravo licemeri iz Ujedinjenih nacija, Evropske zajednice, Saveta bezbednosti, Evropskog parlamenta. Bez njih bi mi još pre dva veka sredili našu kuću, i imali bi šta da sređujemo, jer smo Evropa pre Evrope, i civilizacija pre njihove civilizacije, a duhovnost pre svega. Bog im sudio, oni su glavni krivci za rat".50 Sudeći i po ostalim referatima objavljenim u Zborniku glavni krivci za upravo minuli rat su bili međunarodna zajednica i vjekovna težnja za uništenjem pravoslavlja i vjere u Boga, koja stanuje samo u dušama srpskog naroda. "Lažni mir potpisan izdajničkom rukom Slobodana Miloševića je samo odgađanje novoga rata i njegov smisao je samo u pokušaju odvajanja od Boga". Zanimljiv je i naslov Zbornika iz čijeg se sadržaja jasno uočava da je "Jagnje Božije", ustvari srpski narod, kojeg je pritisla "zvijer iz bezdana". Da je "jagnje" omiljen simbol crnogorsko-primorskog mitropolita svjedoči i naziv njegove zbirke pjesama "U jagnjetu je spas" (1996), objavljene iste godine kada i pominjani Zbornik.

Odnosi SPC i vlasti u Crnoj Gori kretali su se u granicama "toplo-hladno". Vladajući estabilišment u Crnoj Gori po pravilu je vodio računa da ne rasrdi uticajnog mitropolita, ali ni da ga ne drži suviše blizu, kad ne mora. Mitropolitova naklonost, posebno uoči izbora bila je značajna politička činjenica o kojoj su najčešće vodile računa partije koje su se borile za zajedničku državu Srbije i Crne Gore ili za "ujedinjenje srpskih zemalja". Politički lideri su posebno vodili računa o tome da budu na Cetinju na dan kada su loženi badnjaci ispred Cetinjskog manastira. Pošto je podržao Đukanovića u sukobu s Bulatovićem i Miloševićem 1997. godine,51 Amfilohiju je uzvraćeno na Badnji dan 1998. godine na taj način što su se ispred Cetinjskog manastira našli: Milo Đukanović, predsjednik Republike, Svetozar Marović, predsjednik Skupštine, Filip Vujanović, predsjednik Vlade Crne Gore. Ministar vjera, Slobodan Tomović, nije propustio da u svom govoru naglasi: "Mi smo danas ovdje, gospodin predsjednik, premijer Vlade, predsjednik Skupštine i ja – u ime Vlade Crne Gore. Došli smo da kažemo, zajedničkim glasom – Vlada, Država, Vjera od sada će biti zajedno, ako Bog da – niko nas više neće razdvajati".52 Naravno, ovu egzaltiranu izjavu ministra vjera ne treba tumačiti kao povratak teokratskoj državi u Crnoj Gori, niti prisustvo državnih funkcionera kao učešće u vjerskoj procesiji, već je ona u crnogorskom političkom kontekstu, prevashodno imala za cilj da pacifikuje "srpsku svijest" posredstvom jasnog iskazivanja naklonosti mitropolitu poznatom "zaštitniku srpstva" u vrijeme dramatičnih raskola u Crnoj Gori i istovremeno stavljanje do znanja naraslom pokretu "autokefalista", uz koga je sada zvanična vlast, čak i onda kad sveštenstvo SPC u Crnoj Gori i njihov mitropolit nijesu imali baš nijednu lijepu riječ za nju. Ili je to možda bio pokušaj da se predstavi da je u Crnoj Gori ostvaren filosofski koncept Justina Popovića o jedinstvu crkve i države, čijim se najreprezentativnijim sljedbenicima smatraju Amfilohije Radović, Atanasije Jevtić i Irinej Bulović, ali ne u teokratskoj državi, već u državi prožetoj duhovnošću. Mišljenje po kojem "Atanasije Jevtić i Amfilohije Radović .... pokušavaju da sprovedu u delo dominaciju crkve nad državom …" moglo se pročitati još sredinom devedesetih.53 Kao dosljedan i istrajan borac za Kosovo ("Ono što je Jerusalim za Jevreje, to je Kosovo za srpski narod", NIN, januar 1990), mitropolit Amfilohije se posebno žustro obračunavao s međunarodnom zajednicom koja je pokrenula kampanju bombardovanja SRJ 1999. godine: "... I danas pod vidom demokratije padaju bombe i pojavljuje se najstrašnija tiranija u ovom vijeku, i to se pojavljuje nad nama i našim narodom. Sjedi gospodin Adolf Klinton u Vašingtonu, pije svoju koka-kolu, zabavlja se sa svojim Monikama i u ime demokratije šalje svoje najmodernije NATO avione i bombe.... Ovih dana sav Zapad, čiji čelnici bombarduju naš narod, evo, već peti put u ovom vijeku, kazuju da nijesu hrišćani..."54 U decembru iste godine, na konstataciju novinara Blica, da je Kosovo izgubljeno, mitropolit Amfilohije je uzvratio: "Izgubiti Kosovo, prihvatiti da je izgubljeno, to znači prihvatiti da budeš ispisan iz istorije. Kako neko može prihvatiti, pri zdravoj pameti da se ispiše iz ljudi? Kako je izgubljeno Kosovo? Šta to znači? Jedna izgubljena bitka, i to, nije tvoja bitka, nego je tu bitku vodio bezbožnik, za svetinju Kosova. Prirodno, on je tu bitku izgubio, pre nego što je i poveo. Taj bezbožnik je i doveo Kosovo, svojim bogoodstupništvom, svojim nemoralom, i političkim i nacionalnim, na rub propasti. Prema tome ako je neko izgubio, on je izgubio". (Blic, 13. decembar 1999). Svodeći krivicu za "gubitak" Kosova na "bezbožnika Miloševića", mitropolit Amfilohije je sugerisao da ono može biti izgubljeno samo "ako ga izgubimo u nama". Po Amfilohiju je konačno smjenom Miloševića bio "izabran srpski predsjednik koji ne samo da je kršten, nego ume i da se preksrti", te je iz tog razloga na liturgiji u Trebinju, održanoj na dan ponovne sahrane Jovana Dučića, u molitvi za zdravlje patrijarha, arhijereja i vjernog naroda, pomenut i predsjednik Vojislav Koštunica, što je protumačeno kao nova praksa u SPC. Pravdajući ovaj čin, Amfilohije je tvrdio: "Sudeći po ponašanju Crkve, ali i svih prisutnih u Trebinju, dolazak Vojislava Koštunice na sahranu Jovana Dučića ostavio je utisak da je tamo došao ne samo predsjednik SRJ, već predsednik svih Srba u otadžbini i dijaspori" (OKO, 1999). Da li je shvatanje o "predsjedniku koji se zna prekrstiti" i o "bezbožniku" koji je "izdao" Srbe u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu, odnosno političke paradigme Koštunica-Milošević, u suštini različito viđenje "srpskog pitanja", ili pokušaj uspostavljanja novih ideoloških standarda prema nedavnoj prošlosti, za sada ostaje dilema. Ali, da se u tom procesu vodi tiha borba ideološkog pozicioniranja i raslojavanja, možda ubjedljivo svjedoči stalna potreba i duhovne (crkve) i svjetovne vlasti "uživljavanja" u istoriju i odbira svojih "junaka" iz nje.

Reafirmacija četništva, vidljiva ne samo u istoriografsko-publicističkoj djelatnosti SPC u Crnoj Gori, odnosno mitroplije crnogorsko-primorske i njenoj izdavačkoj djelatnosti, organizovanje osvještavanja stratišta na kojima su izginuli četnici55 nailazilo je na kontroverzna mišljenja, ne samo u crnogorskoj javnosti. Mitrpolitovo shvatanje da su "pobijeni i uništeni najbolji ljudi od 1941. godine pa naovamo"56 i svođenje svega toga pod pojam "brozomore", i interpretacije pojedinih autora u knjigama o stradanju pravoslavnog sveštenstva, objavljivanim uz blagoslov mitropolita Amfilohija i vladike Atanasija Jevtića, isprovocirali su i Dobricu Ćosića da se krajem 1998, prvo pismom obrati crnogorsko–primorskom mitropolitu, a potom i ostalim "srpskim vladikama". Povod je bila knjiga Velibora V. Džomića "Stradanje srbske crkve od komunista", koju je objavila izdavačka kuća crnogorsko-primorske mitropolije, "Svetigora", u kojoj je ovaj autor optužio Dobricu Ćosića za ubistvo protojereja Božidara Jovanovića u Kruševcu 1944. godine, i to navođenjem anonimnog izvora koji je tvrdio da je Ćosić bio član prijekog komunističkog suda koji je donosio odluke o strijeljanju. Odbacujući pomenute navode, Ćosić u pismu Amfilohiju traži objašnjenje.57 Pošto ga ovaj nije udostojio odgovora, Ćosić se obratio "srpskim vladikama" i pred arhijerejima Srpske crkve "pokrenuo" i neka krupna i načelna pitanja prema kojima "savremenici ne mogu da budu ravnodušni". S pozivom na Džomićevu knjigu, da je na djelu "antikomunizam okupacijskog karaktera u pojmovima i jeziku pokreta ‘Zbor’ Dimitrija Ljotića i Ravnogorskog pokreta Draže Mihailovića čije je četnike narod u Srbiji zvao koljašima", Ćosić nastavlja: "Ako bi shvatanje da su žrtve komunista sveštenici, bogoslovi i kaluđeri koji su naoružani od Njemaca ratovali protiv partizana kao Ljotićevi dobrovoljci ili bili u četničkim štabovima, koji su pravili spiskove pod slovom "Z" i naređivali klanja partizanskih saradnika i simpatizera – mahom intelektualaca, među kojima je bilo žena i djevojaka, ako bi, dakle, i takvi hrišćani i Srbi mogli da se proglašavaju žrtvama komunističkog terora samo po kriterijumima Velibora V. Džomića, njegova knjiga ne bi zasluživala ozbiljniju pažnju srpske javnosti. Takvu antikomunističku ideologiju danas zastupaju i neke parlamentarne stranke i njihove vođe. Međutim, mora se pretpostaviti da Crnogorsko–primorska mitropolija nije politička stranka, niti je mitropolit Amfilohije njen vođ, a Vladika zahumsko-raški Atanasije predsednik izvršnog odbora te političke stranke antikomunističkog karaktera” (podv. Š.R). Ćosić na kraju, postavlja suštinsko pitanje: da li se za Srpsku pravoslavnu crkvu okončao građanski rat, ili ga njeni arhijereji i bogoslovski pisci i dalje vode u saradnji s njegovim nastavljačima u nekim političkim strankama, s komunističkim i antikomunističkim profiterima na vlasti, u štampi i feljtonistici?"58 Stavljanje čitave "priče" u fokus istoriografskih dilema i kontraverzi može značiti, ne samo da je ona "izašla" iz istorije, već da je još daleko od suštinskih pitanja sadašnjosti!?