Analiza slučaja 2

UVOD

Na teritoriji Republike Srbije, u vreme rata na prostorima bivše SFRJ devedesetih godina prošlog veka, postojalo je najmanje osam logora. U periodu od oktobra 1991. godine do sredine avgusta 1992, postojalo je šest logora za Hrvate, koje su formirale JNA i vojna bezbednost. Od kraja jula 1995. godine do 10. aprila 1996, Državna bezbednost Srbije i Ministarstvo unutrašnjih poslova Srbije formirali su dva logora u Srbiji za Bošnjake sa prostora Žepe, Srebrenice i okolnih mesta severoistočne Bosne i Hercegovine. Logori za Bošnjake su se nalazili u Mitrovom Polju kod Aleksandrovca i Šljivovici kod Čajetine.

Logori za Hrvate su se nalazili kod Begejaca, današnjeg Torka, u opštini Žitište, i kod Stajićeva, u opštini Zrenjanin. Logor u Sremskoj Mitrovici se nalazio u delu Kazneno-popravnog zavoda Sremska Mitrovica, u Nišu - u prostorijama Kazneno-popravnog zavoda Niš i vojnom zatvoru u Nišu. Logor u Vojno-istražnom zatvoru u Beogradu, pri Vojnom sudu u Ustaničkoj 29 i logor na Banjici u Beogradu, nalazio se u podzemnim objektima Instituta bezbednosti. Većina logoraša zarobljena je tokom vojnih operacija na teritoriji Vukovara, Osijeka i okoline.

Najkrupnije odluke državnog i vojnog vrha ne postoje u pisanoj formi. Jedino je odluka o formiranju logora sačinjena u pisanoj formi i čuvala se kao najveća tajna. U pripremi naredbe za formiranje logora, u septembru 1991. godine učestvovala je pravna uprava Ministarstva odbrane, odnosno njegovo odeljenje za propise. Potpisao ju je Veljko Kadijević.

Ona je kratka, samo na jednoj strani. U naredbi, formiranje i organizaciju rada logora, ispitivanje zarobljenika i sve drugo u vezi s ishranom, zaštitom, otpuštanjem zarobljenih, dato je u nadležnost Upravi Vojne bezbednosti i timovima koji se formiraju sa zadatkom da se staraju o odabiru komandanata logora, broju pomoćnika i odabiru čuvara. Čuvari su uglavnom bili pripadnici vojne policije, većinom podoficiri, ali bilo je i običnih vojnika. Određeni broj vojnika kasnije je zadržan u vojsci, po ugovoru o radu na tri godine dok su neki primani u aktivnu službu kao podoficiri.

Svedoci u nekoliko predmeta koji su procesuirani u Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Jugoslaviju u Hagu (MKSJ), govore o formiranju logora na teritoriji Srbije. Analizom svedočenja iz mnogih haških predmeta, dolazi se do zaključka da je pri svedočenju ljudi iz vrha Vojne bezbednosti korišćen isti šablon. Na primer, general Aleksandar Vasiljević i pukovnik Bogdan Vujić pri svedočenju navode delove istine, svoju ulogu minimalizuju, a za krivce optužuju ljude iz vojske ili vrha države koji nisu živi ili su već optuženi za ratni zločin po drugoj optužnici. Znamo da je pukovnik Vujić u to vreme predvodio jednu od tri formirane grupe Vojne bezbednosti, koja je pokrivala veliko područje, po sopstvenom svedočenju, bio je jedan od ispitivača u Begejcima i Sremskoj Mitrovici. General Vasiljević mu je bio, u to vreme, direktno nadređeni. Autori teksta su stupili u kontakt sa generalom Vasiljevićem koji je odbio razgovor o logorima, nazivajući ih sabirnim centrima.

Vrlo je slično i sa dokumentacijom iz Srbije poslatom Haškom tribunalu. Po tvrdnjama Lakića Đorovića, pukovnika u penziji, gotovo da ne postoji dokument koji nije u potpunosti ili delimično falsifikovan. Takođe, postojala je komisija u kojoj su bila 23 generala i pukovnika zadužena za tehničku saradnju sa Haškim tribunalom, koja je svakodnevno radila i na pripremama svedoka za svedočenje u Hagu. Mnogi od tih generala kasnije su postali kandidati za načelnike ili načelnici Generalštaba. Dokumenta o logorima sa teritorije Republike Srbije, verodostojna su samo u delu koji se odnosi na odluku o puštanju logoraša.

Pripadnici Vojne bezbednosti nazivali su se islednicima, svoje zapise sa saslušanja dostavljali su, između ostalog, i braniocima po službenoj dužnosti.

Kao privid poštovanja ljudskih prava i poštovanja Ženevske konvencije, zarobljenicima su dodeljivani branioci po službenoj dužnosti, koji su zapravo bili oficiri pravne službe vojske JNA, time se, navodno čuvala vojna tajna, a zapravo su se preduzeli svi koraci da se zataška istina o tretmanu zarobljenika u logorima.

Država Srbija nikada nije priznala učešće u ratovima devedesetih na prostoru bivše SFRJ. Postojanje logora od 1991-1992. godine je uvod u kasnije razrađen mehanizam priktivanja i negiranja zločina. Sada znamo, ako govorimo o ratu, bilo u Bosni, Hrvatskoj ili na Kosovu i o počinjenim ratnim zločinima, da je sve bilo orkestrirano od države Srbije tj. njenog najvišeg rukovodstva. Od nacionalističke političke platforme Srpske akademije nauka i umetnosti i njenih akademika, do tehničko-organizacionih detalja za šta je bila zadužena Vojska, a posebno Vojna bezbenost.

O ratnim zločinima na prostoru bivše Jugoslavije se i dalje ne govori, ne uči se u školama, falsifikuje se istorija. Trebalo je 20 godina da se otvori tema genocida u Srebrenici u Skuštini Republike Srpske (RS), jer zbog monstruoznosti tog zločina nije mogla biti gurnuta pod tepih. Sem civilnog sektora, hladnjačama punim ubijenih kosovskih Albanaca u Batajnici se gotovo i ne govori. O ratu u Hrvatskoj se najmanje priče, o logorima na prostoru Srbije se gotovo ništa ne zna.

Ali ti logori, formirani na teritoriji Srbije na samom početku rata, čine paradigmu celog sukoba i podlogu tadašnjem državnom vrhu i pripadniocima tajnih službi za sve kasnije zločine, jer su videli da mogu.

Do sada je u Srbiji za ratni zločin protiv ratnih zarobljenika, 18. februara 2015. godine, pred Višim sudom u Beogradu, Odeljenje za ratne zločine, osuđen jedino Marko Crevar, koji je bio čuvar u KPZ Sremska Mitrovica i koji je osuđen na godinu i po dana.

BEGEJCI

Begejci (današnji Torak), selo u opštini Žitište, Srednjobanatski okrug, nalazi se na levoj obali reke Begej, na raskrsnici puteva koji vode od Zrenjanina do Temišvara u Rumuniji. U Torku živi 2291 stanovnik. Većina meštana je rumunske nacionalnosti, a slede Srbi, Mađari i Romi. U jednom trenutku selo menja naziv u Torak, po svedočenjima meštana, zbog toga što je naziv Begejci postao sinonim za postojanje logora za Hrvate 1991. godine. Iako ih država Srbija i danas naziva sabirnim centrima. Potpukovnik pravne službe JNA u penziji, Lakić Đorović, u razgovoru sa autorima teksta izjavljuje da nema govora o sabirnim centrima: „Ako su sabirni centri, zašto nisu formirani bliže granici, pošto su takvi objekti privremeni. Termin sabirni centar je namerno izabran da bi se prikrio zločin. To su klasični logori, koje ima u vidu Ženevska konvencija o ratnim zarobljenicima, a termin logor upućuje na kršenje te konvencije“.

U Begejcima je 1. oktobra 1991. godine otvoren logor za Hrvate s područja sadašnje Republike Hrvatske (šire područje Osijeka, Vukovara i Vinkovaca) i Vojvodine. Logor je zatvoren 21. novembra 1991. godine. U svom svedočenju1 dr Mladen Lončar, psihijatar, tvrdi da je jedinica Prve armijske oblasti JNA iz Bubanj Potoka, početkom septembra počela sa pripremama logora. Tokom svedočenja u Hagu,2 pukovnik Bogdan Vujić, na pitanje advokata - ko je osnovao centar u Begejcima i kakva je bila organizaciona struktura centra, a pozivajući se na propise i nadležnosti po kojima su radili organi bezbednosti JNA, zaključuje da postupanje s ratnim zarobljenicima propisuje savezni sekretar za narodnu odbranu. Vujić pretpostavlja da je postojala naredba o formiranju logora i da se u njoj precizira šta ko izvršava od zadataka, ali naglašava da tu naredbu nikad nije video. Na postavljeno pitanje advokata Vasića: „Da li možete reći da li su se Begejci, kao i Vukovar nalazili u zoni odgovornosti Prve vojne oblasti?“ Vujić odgovara: „Da, Begejci su se nalazili u zoni odgovornosti Prve vojne oblasti, udaljeni 100 kilometara od zone ratnih dejstava. To je u skladu sa propisima“.3

DOLAZAK U LOGOR

U logoru su pritvarani pripadnici Hrvatskih oružanih snaga, kao i civili, žene i deca. Procena je da je kroz logor Begejci prošlo 750 logoraša.4 Po svedočenju Mande Patko,5 u Begejcima je bilo 37 žena. Većina zarobljenika je uhapšena tokom oružanih operacija JNA i paravojnih formacija u Vukovaru, Osijeku i okolnim mestima. Antun Bare, iz Vukovara, zarobljen 20. oktobra 1991. oko 12 časova, svedoči u knjizi Putevima pakla u 21. stoljeće,6 da je nakon predaje popisan, ukrcan sa ostalim zarobljenicima u autobus, gde mu je saopšteno da će biti prebačen u Novi Sad, i da će odatle moći da ide gde želi. Govori da su sve vreme vožnje morali biti sagnuti, s glavom među kolenima. Kada su prešli u Srbiju, oduzeto im je sve što su imali pri sebi, odnosno sve što je bilo vredno, uz pretnju da će streljati svakog ko podigne glavu.

Među zarobljenicima je bilo i stanovnika Srbije hrvatske nacionalnosti. Haški svedok GH071,7 koga su uhapsila dvojica civila u Vrbasu, kojom su ga prilikom izvukli iz vozila, i njega i kolegu odveli u policijsku stanicu u Vrbasu. Nisu mu saopštili razloge privođenja. Svedok pretpostavlja da je uhapšen na osnovu hrvatskih registarskih tablica. Svedoči da su razdvojili njega i kolegu i da su ga 4–5 sati ispitivali o tome ko je i zašto je u Vrbasu. Nakon toga je prebačen u SUP Novi Sad, gde je policija nastavila da ga ispituje. Oko 3 sata ujutru, vozilo bez registarskih tablica prebacuje svedoka u Paragovo (mesto kod Novog Sada) i predaje ga vojsci JNA. Svedok navodi da je u Paragovu već bilo zarobljenika i da je na podu sobe u kojoj je zatvoren već ležalo 7–8 ljudi. Na prozorima zgrade su bile rešetke, a baraku je čuvala vojna policija. Svedoka je u Paragovu ispitivao kapetana JNA i još jedan oficir, čijeg čina se ne seća. U Paragovu svedok prepoznaje dvojicu ili trojicu zatvorenika, a među njima i haškog svedoka u procesu protiv Gorana Hadžića, dr Mladena Lončara, sa kojima je kasnije bio u zarobljeništvu u Begejcima. Svedok navodi da su se u Paragovu nalazili i rezervisti iz Srbije i Hrvatske koji su odbili da učestvuju u vojnim dejstvima. Posle dva ili tri dana ispitivanja, automobilom, uz pratnju vojne policije, svedok stiže u Begejce.

OPIS LOGORA

Na osnovu svedočenja haškog svedoka GH0718, svedočenja dr Mladena Lončara,9 kao i brojnih svedočenja zarobljenika, opisanih u knjizi Putevima pakla u 21. stoljeće,10 znamo da se logor nalazio na napuštenom seoskom imanju pored sela Begejci. U svom svedočenju, pukovnik Bogdan Vujić11 kaže da se na ovom istom mestu posle Drugog svetskog rata nalazio logor za nemačke ratne zarobljenike. Na imanju se nalazila jedna prizemna zgrada veličine 50x10 metara (zgrada sa zatvorenicima) prvobitno izgrađena za uzgoj krupne stoke i zgrada veličine 10x7 metara (komandna zgrada u kojoj su bili vojnici). Uski krug oko zgrade u kojoj su se nalazili zatvorenici bio je opasan bodljikavom žicom. Ceo kompleks bio je takođe ograđen bodljikavom žicom i osvetljen reflektorima. U prostoru između dve bodljikave žice su patrolirali pripadnici vojne policije sa psima.12 Po svedočenju dr Mladena Lončara,13 spoljnji krug logora su obezbeđivali pripadnici SUP. Na samom ulazu u logor bili su vojni policajci i mitraljesko gnezdo visine 2–3 metra. Prema navodima dr Mladena Lončara14 sa strane zgrade u kojoj su bili zarobljenici nalazili su se improvizovani toaleti (iskopane rupe ograđene najlonima). Pred ulazom u zgradu za zatvorenike se nalazila jedna kanta sa vodom sa jednom čašom koju su delili svi logoraši. Vrata štale u kojoj su bili zarobljenici se nikada nisu zatvarala, iako je bila zima, podovi su bili betonski, a na bočnim zidovima zgrade nalazili su se valovi za hranjenje stoke.

DOČEK

U procesu protiv Gorana Hadžića u Hagu,15 dr Mladen Lončar svedoči da se nakon izlaska iz vozila našao ispred špalira sačinjenog od 5–6 vojnika sa obe strane. Zatvorenici su bili prinuđeni da prolaze kroz špalir i tada su udarani palicama, letvama, željeznim šipkama, nogama i šakama. Svedok tvrdi da je samo razmišljao o tome da ne ostane na zemlji, jer bi svaki udarac u glavu mogao biti fatalan. Takođe u Hagu, svedok GH07116 svedoči da, pošto ga je vojna policija dovezla u Begejce i izvela iz kola, odmah je počelo batinanje. Tom prilikom su ga bacili na bodljikavu žicu i sve vreme udarali. Kasnije saznaje da se jedan od stražara zove Zare, a po belom kaišu zaključuje da je u pitanju vojni policajac. Nakon „dočeka“ su uvedeni u štalu u kojoj su bili pretreseni i gde su im bile oduzete sve lične stvari, lekovi, novac, lična dokumenta...

ŽIVOT U LOGORU

Dr Mladen Lončar u svedočenju u Hagu,17 tvrdi da je logor bio toliko pun kada je on stigao, da se jedino moglo ležati sa strane, ukoliko bi želeli da spavate. Svedoci opisuju veoma teške životne uslove, nedostatak hrane, hladnoću i konstantnu torturu stražara. Kad bi želeli da idu do improvizovanih toaleta, stražari bi ih konstantno tukli. Bili su buđeni usred noći i primoravani da pevaju himnu, četničke pesme, uz konstantno maltretiranje. O uslovima života u Begejcima, svedoči i pukovnik Bogdan Vujić:18 „Uslovi života i rada su bili veoma teški. Čak neugodni. I meni je, kad god se podsetim na to što sam bio tamo i kako sam radio, dođe teško. Ja sam se, ako sam se negde pokajao što sam negde bio gde nisam trebao... Ja sam smatrao posle da nisam trebao... Ali sam imao satisfakciju što sam dao doprinos, jer sam radio zaista na otkrivanju ratnih zločina i počinioca ratnih zločina“. General Aleksandar Vasiljević kaže:19 „Zbog toga što, kada sam ja došao na to područje, interesovalo me je da vidim šta je to, taj sabirni centar. Znači, procenio sam da to nisu uopšte primereni uslovi za smeštaj tih ljudi, jer je bilo jako hladno, objekti nisu zagrevani i ja sam intervenisao u Štabu Vrhovne komande sa tom informacijom i nakon toga su prebačeni u Kazneno-popravni zavod u Sremskoj Mitrovici i u Kazneno-popravni zavod u Nišu, gde su bili sasvim normalni uslovi za boravak tih ljudi“.

Dr Mladen Lončar svedoči o premlaćivanju Zlatka Brajera, penzionisanog učitelja, koji je podlegao povredama u Begejcima. Lončar tvrdi u haškom svedočenju20 da je, na poziv pukovnika Miroslava Živanovića, odveden u komandnu zgradu, gde je na podu ležao Brajer, nije disao, niti je imao puls. Pokušao je da ga reanimira i tom prilikom shvatio da su mu sva rebra polomljena, jer nije bilo nikakvog otpora grudnog koša i telo mu je bilo prepuno hematoma. U istom svedočenju na suđenju Goranu Hadžiću, dr Mladen Lončar navodi da su žene zarobljene u Begejcima odvođene na duga ispitivanja, popodne, uveče, a ponekad su ostajale celu noći. U kasnijem radu sa žrtvama silovanja, dr Mladen Lončar saznaje da su te žene odvođene i silovane u barakama gde su bili stražari, a da su neke odvođene u zrenjaninske hotele. Dr Mladen Lončar kaže: „Služile su kao privatne prostitutke“. Na pitanje advokata:21 „Da li ste ikada videli da se tamo prema zatvorenicima primenjuje sila?“, pukovnik Vujić odgovara: „Ne. To ne bih ni dozvolio. To vam iskreno kažem. Ja sam bio principijelan oficir, što se tiče zakona i propisa i ja u okviru toga sam skretao pažnju disciplinskim starešinama. Tako sam govorio potpukovniku Živanović Miroslavu da vodi strogo računa da se postupa u okviru pravila, zakona, jer, u svakom slučaju, nastaće posledice. Također sam to rekao i mom pretpostavljenom pukovniku Tomiću. U toku rada mi smo odlazili minibusom najpre iz kasarne Zrenjanin, pa zatim iz opštinske... iz zgrade opštinske uprave u Žitištu i tako smo gubili vreme u toku dana. Dan je bio kratak, pa smo se tako i približili to... u Žitište. Obavljali smo zadatke ili razgovore samo za vidno vreme. Znači, to je vreme do 16:00. Vraćali smo se nazad u kasarnu, tako da preko noći ja nisam raspolagao podacima niti imao uvid šta se tamo dešavalo“. Iz ovog svedočenja jasno je da su čelnici opštine Žitište, vojska JNA, mnogi iz zrenjaninske kasarne, kontraobaveštajna služba JNA znali za postojanje logora i organizovali ispitivanje, kao i da ispitivači nisu imali uvid u to šta se u logoru dešavalo nakon 16 časova, kada bi zatvorenici ostali sami sa čuvarima.

U tekstu „Divlji gosti pitome ravnice“22 navodi se da je naredbom Komande Prve vojne oblasti u Begejcima formiran sabirni centar za zarobljenike, pripadnike hrvatskih vojnih snaga. Centar se nalazi u tamošnjem Lovačkom domu, na izlazu iz sela. Među zarobljenicima ima i onih koji nisu učestvovali u ratnim dejstvima protiv JNA, ali ih je vojska „sklonila“, da ne bi bili likvidirani od strane hrvatskih vlasti. Komandant centra, potpukovnik Nikola Petrović, za Zrenjanin kaže da je saradnja Centra i Opštine Žitište na visokom nivou.

Radio Slobodna Evropa, je 2002. godine, emitovao svedočenje Đorđa Kitareskua, koji je bio svedok postojanja logora u Begejcima, današnjem Torku. U septembra 1991, pripadnici Vojne policije došli su po njega i tražili da im pokaže gde se nalazi trafo stanica. Za dve nedelje, vojska je uredila prostor lovačkog društva i ogradila ga bodljikavom žicom.

U to vreme Kitaresku je bio sekretar lovačkog društva „Fazan“. Iako je bio civil, imao je nesmetani pristup logoru, zahvaljujući činjenici da je, po prirodi posla, dobro poznavao teren oko logora. Ulazio je bezbroj puta u logor, noću i danju i gledao je kako čuvari vode zarobljenike na doručak dok su im glave bile pognute. Potvrđuje i nasilje nad zarobljenicima pri ispitivanju. Po njegovim navodima, četrdesetak rezervista je čuvalo zarobljenike. Izdvaja čuvara sa nadimkom Šeki, za koga tvrdi da je tukao zarobljenike i time se hvalio.

Propusnicu za ulazak u logor, Đorđu Kitareskuu, potpisao je potpukovnik Nikola Petrović, tadašnji komandant logora.

Zgrada štale, po rečima Kitareskua, odnosno zgrada logora, srušena je po naređenju potpukovnika Nikole Petrovića, u avgustu 1992. godine. Preostao materijal od rušenja logora, korišćen je za izgradnju crkve u banatskom selu Višnjićevo u opštini Žitište.

STAJIĆEVO

Stajićevo, selo u opštini Zrenjanin, u Srednjobanatskom okrugu, na 12. kilometru magistralnog puta Zrenjanin – Beograd. Broj stanovnika Stajićeva je 1600, od čega 97 odsto srpske nacionalnosti.

U periodu od 18. novembra 1991. godine, nakon pada Vukovara, ovde su dovođeni ratni zarobljenici. Logor je zatvoren 22. decembra 1991. godine, kad je većina zarobljenika prebačena u Kazneno-popravni zavod u Sremskoj Mitrovici. Prema procenama, između 1300 i 1500 ljudi je bilo zatvoreno u logoru Stajićevo. Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju navodi da je bilo 1700 zatvorenika u Stajićevu. Nalazio se na prostoru starog poljoprivrednog preduzeća „Livade“, koje je danas u vlasništvu zrenjaninske fabrike ulja „Dijamant“ i hrvatskog „Agrokora“. Zatvorenici su bili članovi hrvatskih oružanih snaga, ali i civili, pacijenti i medicinsko osoblje vukovarske bolnice.

Prema iskazu novinara Magyar szoa, autorima teksta, 26. juna 2016, u Zrenjaninu je 27. novembra 1991. godine održana sednica Skupštine opštine. Jedna od tema sednice, koja je bila zatvorena za javnost samo u delu kada se govorilo o logoru u Stajićevu, je bila sigurnost stanovnika sela Stajićeva, jer su tri zarobljenika pobegla iz tamošnjeg logora. Odbornicima se obratio potpukovnik JNA i rekao da je situacija stabilizovana, a ta „manja pobuna“ ugušena. Naime, tri odbegla logoraša su se zaustavila u lokalnoj kafani u Stajićevu, da se raspitaju za pravac i meštani su ih odmah uhvatili, pretukli i pozvali vojsku. Vojnici su nastavili da ih tuku, a jednom su, po rečima potpukovnika, pucali u stomak i vratili ga među ostale zatvorenike. Novinar navodi da je, nekoliko dana kasnije, na insistiranje čuvara koji nisu više mogli da slušaju zapomaganje ranjenika, zatvorenik prevežen u zrenjaninsku bolnicu i da je preživeo.

OPIS LOGORA

Zarobljenici su čuvani u više štala lokalne poljoprivredne zadruge (farma goveda). Štale i nevelik prostor oko njih bili su ograđeni bodljikavom žicom, a čuvari su bili vojni policajci sa službenim čuvarskim psima.Vojni policajci su neprekidno bili i u štalama, među zarobljenicima. Amnesty International izveštava23 da je logor bio na lokaciji napuštene stočarske farme, a sastojao se od dva paviljona okružena bodljikavom žicom, visokom oko tri metra. U samom početku nije bilo sanitarnog čvora ni vode za piće. Posle dolaska Crvenog krsta su napravljeni WC-i i postavljen je valov s vodom. Ljudi su sedeli danima vezani žicom ili plastikom na betonu, a nakon nekog vremena dobili su slamu i ćebad, pa su mogli i leći. Prozori na zgradi gde su bili smešteni zatvorenici su uglavnom bili razbijeni, tako da je u samoj zgradi bilo veoma hladno, s obzirom da su bili novembar i decembar.

DOLAZAK U LOGOR

Svedok Branko Čulić,24 svedočio je da je bio jedan od pripadnika hrvatske vojske zarobljenih u logoru Stajićevo, nakon što je, u novembru 1991. godine, JNA zauzela grad Vukovar. Svedoči da im je nakon predaje JNA, rečeno da uđu u autobuse. Bio je u drugom ili trećem autobusu, ne seća se. Vojni policajci, pripadnici JNA koji su ih pretresli, su im rekli da im se ništa neće desiti, da će biti prebačeni u kamp za zarobljenike. Vozili su se kroz Borovo i Trpinju, a zatim prešli most kod Bogojeva i ušli u Vojvodinu. Iz Bogojeva su prebačeni u Stajićevo. Svedok govori o dočeku u logor. Bio je ranjen u desnu ruku. Nakon izlaska iz autobusa, bili su zaslepljeni farovima džipa, prolazili su kroz špalir vojnih policajaca koji su ih tukli pendrecima, rukama, nogama i drvenim štapovima. Seća se vojnog policajca koji udara zarobljenicu u vojnoj uniformi i navodi da je to bio jeziv prizor. Mirko Kovačić se seća dočeka u Stajićevu: „U logoru Stajićevo dobili smo prvu porciju nakon izlaska iz autobusa, kroz špalir. Tada su mi razbijeni svi zubi i usna gornja s puškom, da bi u Stajićevu proveli jutro, dočekali smrznuti, ležeći na balegi, jer to je bila ogromna štala od krava, koja nije korišćena 20 godina“.25

ŽIVOT U LOGORU

„Vode nije bilo pet dana. Hrane nije bilo četiri dana. Dočekali smo i 29. novembar, Dan Republike. Mislili smo da ćemo dobiti prvu hranu, međutim, stvarno smo dobili tada prvi puta topli obrok, vrlo mali, sa komadićem kruha. I to je bilo dovoljno. Tada sam ja prvi put morao ići da obavim fiziološke potrebe i to me je probudilo negdje u pola noći. To nakon 19 dana. Možete zamisliti kako to izgleda. Stražar me odveo van štale i kaže: ’Hoćeš li ti biti skoro gotov bre? Ako ne, sad ću da te utepam ovde’. Rekoh: ’Utepaj me kako hoćeš’, rekoh, ’ja ne mogu’. Tada mi je razbio dva rebra puškom i oštetio mi je neki organ koji neću da pominjem koji“.26

Svedok Branko Čulić na suđenju Goranu Hadžiću,27 kaže da su u štali spavali podeljeni u dva reda, stražari, u pratnji nemačkih ovčara, bi prolazili između i tukli ih. Svako ko podigne glavu bio bi odmah pretučen. Kad bi morali na toalet, dizali bi ruke, a dok su hodali ka improvizovanim toaletima, stražari bi ih tukli, čak i dok su obavljali nuždu. Svedok opisuje smrt Ivana Kunca, čoveka koji je u Vukovaru živeo u ulici pored njegove i išao u školu sa njegovim starijim bratom. Navodi da su zarobljenici generalno bili u veoma lošem psihičkom stanju, često su instinktivno ustajali i počinjali da trče, a stražari bi ih odmah pretukli. To se dogodilo i Kuncu, koji je podlegao povredama od prebijanja. Ceo događaj se desio na 10 metara od svedoka Čulića.

DOLAZAK CRVENOG KRSTA

Svedočenje Mirka Kovačića:28 „2. decembra konačno došla jedna žena, divna Meri, predsednica Crvenog križa međunarodnog iz Ženeve. Imala je sa sobom pratioce. Dve damice iz Beograda koje su krivo prevodile ono što se događa u štali, u logoru. Ja sam joj na italijanskom jeziku pojasnio sve. I odmah je došlo zapisivanje. Tak da smo svi dobili svoje brojeve i bili smo sigurni u naš život, znači, sada prvi puta sam nekako slobodnije prohodao. Da bi već 6. decembra u šest ujutru ponovo došla sa svojom grupom i pokupila je sve nas starije od 60 godina. Bilo nas je 28. Među ovih 1200 što su bili dopremljeni, bilo je 25 maloljetnika. I prilikom postrojavanja ujutro toga 6. decembra je imao moj sin koji je bio sa mnom, nije mogao ići u proboj, jer ja mu nisam dozvolio da ide u proboj 17, jer sa jednim metkom i sa trulom puškom se ne ide u proboj. Tako da se on priključio i fala Bogu, izvukao se. Međutim, i rođendan je proslavio u logoru i dolazi on, zna engleski, de, šta kaže on gospođi Meri, a potpukovnik Živanović, koji je bio komandant logora, kaže: ’Bre’, kaže, ’šta radi onaj tvoj sin tamo?’. Pa rekoh: ’Čestita mu’, rekoh, ’gospođa Meri’, ljubi ga, ’rođendan’. Rekoh: ’Pukovniče, može li sin da ide sa mnom?’ Živanović je uzeo spisak od gospođe Meri koji je pisan na francuskom na memorandumu međunarodne organizacije i olovkom dopisao ime moga sina i mi smo 6. decembra napustili logor Stajićevo i vratili se u izbeglištvo, šest godina u Zagrebu. Evo, to je priča. A oni detalji koji su vezani za logore, čuli ste priče, da vas ne opteretim time. Međutim, u Veleprometu me je dočekao moj đak Jova, koji me je dobro izmlatio, ali ja ipak danas i Batu šnajdera sretnem u trgovini, kupujemo zajedno kruh i hleb i pozdravljamo se. A sretnem i Jovu, koji me susreće i kaže: ’Vi mi dobro izgledate profesore’. E, takav je to život u Vukovaru. Hvala ljepo.“

ČUVARI

Iz našeg istraživanja jasno je ko je komandovao logorima, a ko je vršio ispitivanja zarobljenika. To su pripadnici vojne bezbednosti, kao u slučaju Begejaca, pukovnik Nikola Petrović, ili u slučaju Stajićeva, pukovnik Miroslav Živanović, pripadnik Kontraobaveštajne službe JNA (KOS). Iz haških svedočenja generala Aleksandra Vasiljevića, koji je tada bio na čelu KOS i pukovnika Bogdana Vujića, jasno se vidi da je Vasiljević posećivao logore, a Vujić tamo bio u ulozi ispitivača. Što se tiče čuvara, nailazimo na nadimke i to iste u svim logorima, iz čega zaključujemo da su po zatvaranju jednog logora, isti čuvari prelazili u sledeći, i tamo mučili zarobljenike. Kao na primer iz Begejaca u Stajićevo, a iz Stajićeva u KPZ Niš i KPZ Sremsku Mitrovicu. Na osnovu knjige Putevima pakla u 21. stoljeće,29 gde je prikupljeno više od hiljadu iskaza bivših logoraša i podataka do kojih je stiglo Državno odvjetništvo Republike Hrvatske, na osnovu iskaza više od 200 bivših logoraša, na osnovu svedočenja u Hagu i svedočenja dr Mladena Lončara i sudije Miroslava Rožca, nailazimo na nadimke čuvara: Borko, Rambo, Mađar, Tajči, Plavi 9, Vojo, Zare, Šeki, Ljubo...

Prema Amnesty international izveštaju30 svi zatvorenici opisuju izuzetno teške, hladne i nehigijenske uslove. Zatvorenici u prvom paviljonu (oko 900) spavali su na betonu. Dan posle njihovog dolaska dobili su ćebe, a nedelju dana kasnije i drugi pokrivač. Posle desetak dana, a vreme je bilo veoma hladno, većina zatvorenika je dobila vojni kaput i slamu da leže na njima. Zatvorenici pripisuju ova poboljšanja poseti Međunarodnog komiteta Crvenog krsta (MKCK), 2. decembra 1991.

Tokom prvih 10 dana boravka u zatvoru, zatvorenici su dobijali dva obroka dnevno, trećinu šolje nezaslađenog čaja, parče hleba i komad salame ili topljenog sira. Po prvi put, uoči posete MKCK dobili su tri obroka dnevno, uključujući i kuvanu hranu (lošeg kvaliteta). Prva tri dana zatočeništva, zatvorenici su vršili nuždu na podu u samom paviljonu, gde su i spavali i provodili ceo dan. Kada je smrad postao nepodnošljiv, zarobljenici su izvođeni, pod stražom, da obave šta imaju uza zid paviljona. Posle 10 dana, izgrađeni su toaleti. Vodu za piće su dobili tek drugog dana boravka u logoru, a za pranje pet ili šest dana kasnije. U ovim uslovima, patnje bolesnih, ranjenih i starih su bile posebno teške. Prema svedočenju dva lekara, među zatvorenicima u Stajićevu je bilo oko 170 ranjenih, uključujući i ljude sa ozbiljnim prostrelnim ranama, zatvorenika sa amputiranom nogom i nekoliko stotina bolesnih. Bilo je oko 150 ljudi starijih od 60 godina. Mnogi od njih su bili hronični bolesnici, uključujući dijabetes, bolesti srca i pluća, aktivne tuberkuloze i epilepsije. Jedan od zatvorenika je bio poluparalizovan, a dvojica, shizofreničari. Kako je vreme postajalo sve hladnije, a hrana i voda izuzetno lošeg kvaliteta, mnogi zatvorenici su dobili dijareju. Kad su tražili lekove od komandanta logora, rečeno im je da JNA nema lekove koji su im potrebni i da će ih dobiti od Crvenog krsta.

SREMSKA MITROVICA

Sremska Mitrovica je najveći grad u Sremu, administrativni centar Sremskog okruga i jedan od najstarijih gradova u Vojvodini i Srbiji. Grad je smešten na levoj obali reke Save. Prema popisu iz 2002, ima 39.084 stanovnika. U Mitrovici se nalazi Kazneno-popravni zavod u kome su bili smešteni i ratni zarobljenici. Zavod spada u ustanove opšteg tipa, a po stepenu obezbeđenja, u zatvorene ustanove sa zatvorenim, poluotvorenim, otvorenim i odeljenjem za izvršenje mere pritvora. Po navodima svedoka i zatvorenika Sulejmana Tihića:31 „Dio toga zatvora koji je nekada Austro-Ugarska napravila, jedna četvrtina zatvora je bio pod kontrolom JNA i to je bio koncentracioni logor tokom 1991, i 1992. godine. Jedna četvrtina koja je bila posebno ograđena i zato sam to rekao“. Od završetka Prvog svetskog rata do 1941. godine Kazneno-popravni zavod je bio u sastavu kaznenog sistema Kraljevine Jugoslavije, a od završetka Drugog svetskog rata svoje funkcije ostvaruje u sistemu izvršenja krivičnih sankcija SFRJ, odnosno Republike Srbije. Zavod je sačuvao prvobitni izgled, u arhitektonskom smislu do sada nisu vršene nikakve intervencije. Arhitektonski objekti koji čine Zavod se razlikuju po svojoj nameni. Prvi objekat namenjen je za početnu fazu ćelijskog, individualnog smeštaja, dok drugi objekat čini više zajedničkih prostorija velikog kapaciteta, koje istovremeno predstavljaju prostorije za dnevni boravak i spavaonice identične veličine, s 80 do 90 osuđenika u svakoj. U malim prostorijama objekta, prvobitno namenjenog za fazu izolacije, sada su smešteni osuđenici po dvojica, trojica ili četvorica, kao i osuđenici koji izdržavaju disciplinsku kaznu upućivanja u samicu. Karakteristično je da se ovim prostorijama pristupa preko galerije, koja je na dva nivoa. U sklopu paviljona su zajedničke prostorije i kancelarije osoblja. Treći objekat ili paviljon namenjen je za izdržavanje kazne mlađih punoletnih lica i u njemu je smešteno prijemno odeljenje.

OPIS LOGORA

Logor je bio smešten u glavnoj zgradi koja je bila dugačka otprilike 60–70 metara i široka 8. U zgradi su bili paviljoni sa raznim sobama i samice. Podrum se koristio kao soba za mučenje zatvorenika. Zatvorenici nisu imali mogućnosti tuširanja i pranja mesecima, pa su često dobijali vaške zbog čega bi ih stražari prskali insekticidom. Tek nakon dva i po meseca, zbog pritisaka Crvenog krsta, zatvorenicima je dozvoljeno kupanje.

Logor je bio otvoren za vreme opsade i pada Vukovara, a zatvoren je u avgustu 1992. godine, nakon sastanka tadašnjeg jugoslovenskog premijera, Milana Panića, i hrvatskog predsednika vlade, Franje Gregurića, koji su postigli dogovor u Budimpešti o razmeni zarobljenika svi za sve. Prvi kontigent zarobljenika je razmenjen u Nemetinu, a nekoliko dana kasnije i preostalih 1500 ljudi iz svih zatvora i logora koji su postojali na teritoriji Republike Srbije.

DOLAZAK U LOGOR

U svom svedočenju Šandor Željko32 navodi da je iz Vukovara prebačen u fabriku „Borovo“, posle čega je zajedno sa drugim zarobljenicima autobusom prevezen za Sremsku Mitrovicu. Autobus je zaustavljen u Bogojevu, gde su zarobljenici prvi put pretučeni. Vojnik JNA je svedoka terao da puzeći izlazi iz autobusa, gde su ga dočekala druga dvojica vojnika koji su ga izvukli iz autobusa, predali četvorici koji su počeli brutalno da tuku svedoka, rukama, nogama i kundakom. Svedok navodi da je bio prekriven modricama. Posle prebijanja vraćeni su u autobus i nastavili su put ka Sremskoj Mitrovici.

Sem zarobljenika iz okoline Vukovara, u Zavodu u Sremskoj Mitrovici se nalazio i manji broj zarobljenika sa teritorije Bosne i Hercegovine (BIH). Jedan od njih je bio i Sulejman Tihić, kasnije član Predsedništva BIH ispred bošnjačkog naroda. Svedok Tihić,33 navodi da su ga prvi put uhapsili pripadnici Arkanovih tigrova, u Bosanskom Šamcu. U policijskoj stanici Bosanski Šamac su on i drugi uhapšeni, mučeni, psihički i fizički. Svedok prepoznaje Zvezdana Jovanovića, koji sada u Srbiji služi kaznu za ubistvo premijera dr Zorana Đinđića, kao jednu od osoba koja ga je tukla. Svedok tvrdi da je Zvezdan Jovanović u Bosanskom Šamcu važio za gospodara života i smrti. Nakon Šamca, prebačen je u barake JNA u Brčkom, gde su, po njegovom svedočenju, uslovi bili pristojni. Posle Brčkog, prebačen je u Bijeljinu, gde je proveo dva, tri dana. Nekoliko njih je nakon Bijeljine prebačeno helikopterom u Batajnicu, gde su držani od 3. do 27. maja 1992. godine. Odtud je svedok prebačen u Sremsku Mitrovicu, gde je bio do razmene 14. avgusta 1992. godine.

ŽIVOT U LOGORU

Šandor Željko svedoči34 da zajedno s drugim zarobljenicima na samom ulazu u KPZ Sremska Mitrovica, prolazi kroz špalir vojnika, koji su ih tukli pendrecima, drvenim štapovima i kundacima. Posle „dočeka“ svedok navodi da ga vode u ćeliju, u kojoj je bilo 120–130 ljudi, u kojoj nije bilo kreveta. Ležali su na drvenom podu i nije bilo mesta. Kada god bi zatvorenici čuli otključavanje vrata, bio je to znak da ulaze čuvari i tada su morali da ustanu, okrenu se ka zidu, sagnu glavu i stave ruke na leđa. Kupatilo je bilo u podrumu, a prvih mesec dana zatvorenicima je bilo zabranjeno kupanje.

U optužnici podignutoj protiv Marka Crevara35, pripadnika Teritorijalne odbrane (TO) u sastavu JNA, potom milicije SAO Krajine, kao i milicije novoformirane Republike Srpske Krajine, čuvar u KPZ Sremska Mitrovica, se detaljno objašnjava i postoje podaci o torturi nad zarobljenicima u KPZ Sremska Mitrovica. Navodi se da dana 18. novembra 1991. godine, nakon borbi na širem području grada Vukovara, u naselju Mitnica, određeni broj pripadnika hrvatskih oružanih snaga, uključujući i oštećene Marjana Karaulu i Dubravka Gvozdanovića, položilo je oružje i predalo se pripadnicima JNA. Njih su najpre pripadnici JNA prebacili na Ovčaru, a odatle 19. novembra internirani u prihvatni centar u KPZ Sremska Mitrovica u Republici Srbiji. Marko Crevar je imao aktivnu ulogu u odlučivanju koje će lice od zatočenih u gradu, biti odvedeno u zarobljeništvo, s obzirom da je do izbijanja sukoba radio u SUP Vukovar, te se poznavao sa svim oštećenima od ranije, što napominje u svom iskazu i Marjan Karaula. On objašnjava da ga je iz kolone civila koji su napuštali grad, Crevar izdvojio i naredio jednom od prisutnih vojnika da ga čuvaju kao zenicu oka. Tokom ispitivanja Marko Crevar je mučio ratne zarobljenike, tražeći da priznaju optužbe koje su im stavljane na teret i pruže podatke od vojnog značaja, a istovremeno im je nanosio povrede. Marjana Karaulu je udarao metalnim predmetom u predelu kičme, te ga je šamarao tako snažno, da je od tih udaraca oštećeni padao na tlo, nakon čega je nastavio da ga udara šakama stisnutim u pesnice po leđima i glavi. Dok je ležao na podu, primoravao ga je da ustane, brojeći kao u boksu, međutim Marjan Karaula to nije mogao učiniti, te ga je udarao nogama i usled takvog zlostavljanja, zadobio je povrede u vidu nagnječenja tela i slabinsko-krsnog dela kičme. Dubravka Gvozdanovića, nako što ga je upitao gde se nalazi njegova sestra Nada i da li je tačno da ju je on zaklao, je udario šakom stisnutom u pesnicu u glavu. Od udarca je oštećeni pao na tlo, nakon toga je nastavio da ga udara nogama po svim delovima tela, najpre sam, a potom zajedno sa još tri lica u maskirnim uniformama.

ISPITIVANJE

Svedok Šandor Željko navodi36 da je čuvar prozivao imena, a kad bi neko bio prozvan, napuštao bi ćeliju i bio bi odvođen kod oficira zaduženog za ispitivanje. Navodi da su ga, na putu do kancelarije za ispitivanje, šutirali i ako bi pao, nastavili su šutiranje uz opasku: „Pogledaj ustašu, slab je, ne može da stoji“.37 U slučaju da zarobljenik ne padne, nastavili bi sa udarcima po ramenima, vratu, leđima, celom telu. Na ispitivanje su odvođeni kod istražnog sudije. Nekada bi zarobljenik pre razgovora čekao satima, sagnute glave, sa rukama na leđima, nije smeo ni u koga da gleda ili da se nekom obraća. Kao ispitivača u Sremskoj Mitrovici, svedok navodi gospodina Šalića, pripadnika KOS38, koji ga je terao da u toku ispitivanja jede so i biber, od čega se gušio, imao teškoće sa gutanjem, povraćao bi, imao bolove u stomaku i osećaj da mu gori u ustima. Unutrašnjost usta mu je bila krvava i ispucala. Govoreći o povredama u Sremskoj Mitrovici, svedok navodi da su mu oštećena pluća, polomljena rebra, zadobio je oštećenje kičme, vida i sluha, ima stalne glavobolje.

„Nas su tukli u Mitrovici poslje svakog doručka, poslje svakog ručka, poslje svake večere. Nigdje više batina nisam dobio nego u Mitrovici, znate. Vojnici su me tukli. U Šamcu je postojala opasnost za život daleko veća, ovaj, ali ovdje sam najviše batina dobio, u Sremskoj Mitrovici. Znate, JNA za ova tri mjeseca četiri, su se transformisale, znate. Od, od onih, od one JNA u Brčkom koja nas je, koja nije dozvoljavala da nas tuku, do JNA u Mitrovici, gdje su nas, ovaj, nas tukli, gdje smo morali isto pjevati četničke pjesme...“39

PRESUDA

Jedina presuda izrečena nekom čuvaru logora na teritoriji Republike Srbije je presuda izrečena Marku Crevaru koju je 18. februara 2015. doneo Viši sud u Beogradu. Odeljenje za ratne zločine tog suda, 5. decembra 2013. godine podiglo je optužnicu protiv Marka Crevara, pripadnika TO u sastavu JNA, te milicije SAO Krajine i milicije novoformirane Republike Srpske Krajine (RSK). U optužnici postoje detaljna objašnjenja o torturi nad zarobljenicima u KPZ Sremska Mitrovica. Marko Crevar je tokom ispitivanja mučio ratne zarobljenike u KPZ Sremska Mitrovica, tražeći da priznaju optužbe koje su im stavljene na teret i pruže podatke od vojnog značaja i istovremeno im nanosio povrede telesnog integriteta (tortura), čime je izvršio krivično delo ratni zločin protiv ratnih zarobljenika iz člana 144. KZ SRJ, pa ga sud primenom navedenog zakonskog propisa i članova 4, 5, 33, 38, 41, 42 i 43 KZ SRJ, osuđuje na jednu godinu i šest meseci zatvora.

Zaključak Fonda za humanitarno pravo,40 s obzirom na to da je minimalna kazna predviđena zakonom za krivično delo ratnog zločina pet godina zatvora, je, da ostaje nejasno na koji način je sud utvrdio da je kazna od godinu i po dana zatvora u skladu s Krivičnim zakonom. U presudi nije obrazložen zaključak suda da je reč o unutrašnjem, odnosno nemeđunarodnom oružanom sukobu, već se takva kvalifikacija samo uzgred pojavljuje. Uprkos kvalifikaciji sukoba kao nemeđunarodnog, označeno je da je optuženi prekršio ona pravila međunarodnog prava koja su sadržana u Trećoj ženevskoj konvenciji o postupanju sa ratnim zarobljenicima koja se primenjuju isključivo u međunarodnom oružanom sukobu.

NIŠ

Niš je najveći grad u jugoistočnoj Srbiji i sedište Nišavskog okruga. Na području grada Niša je, prema popisu iz 2011. godine, živelo 260.237 stanovnika, dok je u samom naseljenom mestu živelo 183.164 stanovnika, pa je tako po broju stanovnika Niš treći grad po veličini u Srbiji (posle Beograda i Novog Sada). Nalazi se 237 kilometara jugoistočno od Beograda, na reci Nišavi, nedaleko od njenog ušća u Južnu Moravu. Grad Niš zauzima površinu od oko 596,73 km², uključujući Nišku Banju i 68 prigradskih naselja.

Kazneno-popravni zavod se nalazi u zapadnom delu Niša, između regionalnog puta Niš–Prokuplje i toka reke Nišave. Zavod je opšteg, a po stepenu obezbeđenja zatvorenog tipa. Sastoji se od tri paviljona u kojima se može se smestiti 1900 lica lišenih slobode.

Prema navodima svedoka, zapovednik logora je bio izvesni pukovnik Jovanović. Stražari koji su ih mučili su bili vojnici, vojni policajci i rezervisti. Logor je otvoren 18. novembra 1991, prvi zarobljenici su bili pripadnici hrvatskih oružanih snaga, njih 200 iz okoline Mitnice (gradsko naselje u Vukovaru), a zatvoren je 26. februara 1992. godine.

DOLAZAK

Branko Čulić41 u svom svedočenju navodi da je zajedno s ostalim zarobljenicima napustio logor u Stajićevu nešto pre katoličkog Božića 1991. godine. Jedna grupa je odvedena u Mitrovicu, a druga u Niš. Čulić je bio deo grupe koja je odvedena u Niš. Po dolasku u KPZ Niš prolazi kroz visoku kapiju do dvorišta, zatim kroz drugu kapiju i dvorište, dok se autobus konačno nije zaustavio u trećem dvorištu, kad je zajedno sa drugim zatvorenicima izašao iz autobusa i ušao u zgradu. Sve se odvijalo usred noći. Stražari su bili pripadnici vojne policije, veoma mladi ljudi.

DOČEK

Dok je Čulić izlazio iz autobusa i ulazio u zgradu, zajedno s drugim zarobljenicima prolazio je kroz špalir vojnika. Izgubio je dah od udarca u grudi. Stražari su vikali na zarobljenike i naredili su im da se postroje uza zid i da tako nastave da koračaju. Naišli su na vojnu policiju koja je ponovo počela da ih šutira i da im naređuje da spuste glave. Jedan od njih je tada uzviknuo: „Moj bože, ovi ljudi smrde do neba“. Svedok dalje objašnjava da je tako i bilo, jer se nijednom nije okupao dok je bio zarobljen u Stajićevu. Poslednji put se kupao u Vukovaru, pre nego što je nestalo vode i struje. Sledećeg dana, kad su se zatvorenici smestili po sobama, dobili su da obuku maslinaste uniforme JNA i odvedeni su na šišanje do glave. Tada su zarobljenici videli i komadanta logora. Obilazio je sobe, predstavio se, rekao je da je po činu potpukovnik ili pukovnik, da dolazi iz Zadra, da je on preuzeo zatvor, kao i da će zarobljenici ostati u Nišu sve dok ne budu ispitani. Osvrnuo se i na činjenicu da su zarobljenici bili tučeni, objasnio im je da ne može da bude na dva različita mesta u isto vreme, kao i da niko neće tući zarobljenike posle 21:00.

ŽIVOT U LOGORU

Kad je reč o svakodnevnici, život u niškom logoru se nije puno razlikovao od svih drugih. Zarobljenici su se i ovde kretali pognutih glava, sa rukama na leđima, što je bila karakteristika svih logora na teritoriji Srbije. Samim tim, bila je jasna inferiornost zarobljenika u odnosu na svu moć čuvara i ispitivača.

ISPITIVANJE

Prema navodima svedoka Čulića, po njega je došao vojni policajac da ga vodi na ispitivanje. Bilo mu je naređeno da se savije, a da u isto vreme drži ruke ispred sebe i da tako ide do sobe za ispitivanje. Kad je ušao u sobu, vojni policajac koji ga je i dopratio, udario ga je odpozadi tako da je zatvorenik udario o zid sobe. Ispitivač, čovek krupne građe, pri ulasku bi psovao i počinjao da udara Čulića po rukama i glavi, kasnije ga je tukao po celom telu. Udarao bi nekoliko puta, precizno u isto mesto. Iskusno je umeo da oceni gde da udari. Ovo ispitivanje, trajalo je sedam ili osam sati. U ćeliji pored, smestili su rođaka Branka Čulića. Tukli su ih na smenu. Za vreme ispitivanja, postavljali su razna pitanja u vezi sa ratnim dejstvima, zanimalo ih je ko je pucao iz snajpera, ko je postavljao mine, ko je ubijao Srbe i palio kuće. Svedok navodi da za vreme ispitivanja nijedan stražar nije bio u prostoriji. Istražitelj bi kasnije uveo još dve osobe. Dvojica bi tukla svedoka, a kad bi oni izašli, treća osoba koja nije učestvovala u prebijanju, nagovarala bi ga da potpiše priznanje i da tako ne dozvoli dalja premlaćivanja. Čulić im je odgovarao da je bio iskren u svojim odgovorima, da je rekao sve što zna i da ne mogu da ga nateraju da laže. U Nišu, svedok nije dao nikakvu izjavu ili potpisano priznanje jer, po njegovim rečima, nije bilo šta da se kaže u vezi sa pitanjima, ali zbog činjenice da ne bi ni uspeo, zbog batina, jer su ga udarali u grudi i pitali ga za ime, kako bi proverili da li je u svesnom stanju i da li mogu da nastave. Ispitivač je nosio uniformu bez oznaka i, po navodima, znao je kako se tuče. Isti čovek je kasnije ovog svedoka ispitivao u logoru u Sremskoj Mitrovici. Posle celodnevnog ispitivanja, vojni policajac vraća Čulića. Naređeno mu je da stavi ruke između nogu, dok ga je stražar vukao. U sobi se nastavilo mučenje. Od svedoka je traženo da skače i da se pri padu dočeka na obe noge, deset, pa još deset puta, i to je rađeno namerno, jer je zarobljenik bio prebijan po tabanima. Na kraju ga je vojni policajac pitao koliko ima dece, tada se i prvi put rasplakao.

Katoličkog sveštenika Branimira Koseca zarobili su vojnici JNA nakon pada Vukovara 19. novembra 1991. godine. Kosec je zarobljen u samostanu crkve svetih Filipa i Jakova u Vukovaru, gde je bio župnik. Kosec tvrdi42 da je u Nišu bilo svakodnevnih mučenja, kaže da su ih čuvari najviše tukli noću i nisu birali koga tuku. Kosec je bio u sobi s četrdesetak starijih ljudi, on tvrdi civila, poput njega. Branimir Kosec svedoči da ga je 1991. godine, dok je bio u Nišu, pozvao pukovnik Jovanović i rekao mu da je preminuo hrvatski zatvorenik te se raspitivao može li se obaviti katolički obred i nakon pokopa, s obzirom da nisu našli lokalnog katoličkog sveštenika na vreme. Kosec kaže da mu Jovanović nije rekao šta se dogodilo zatvoreniku, koga Kosec identifikuje kao Petra Mesića, ali kaže da su se tog dana čuvari hvalili da su pretukli nekog i da je taj odmah umro i da mu se videla „džigerica“. U julu 2010. godine, na zahtev hrvatske Komisije za nestale i zatočene osobe, na niškom gradskom groblju sprovedena je prva ekshumacija koja je otkrila deset tela, od kojih je jedno identifikovano kao Petar Mesić, koji je bio na hrvatskom spisku nestalih osoba. To je prva potvrda sahranjenog hrvatskog državljanina u Nišu.

I Veljko Odalović,43 predsednik Komisije za nestala lica Srbije, potvrđuje da je najmanje jedan Hrvat preminuo u Nišu. On kaže da je, pošto je u julu 2010. godine ekshumirano deset tela, „nesporno utvrđeno da je jedno telo najdirektnije vezano za osobe iz Hrvatske koje su 1991. godine bile u sabirnim centrima na teritoriju Srbije i deo njih je bio privremeno smešten u Nišu“. I za preostalih devet tela se pretpostavlja da mogu biti dovedena u vezu sa sukobima na području bivše Jugoslavije, dodaje Odalović.

ZAKLJUČAK

Prva razmena zarobljenika kojoj je, prema izjavama svedoka, lično prisustvovao general Aleksandar Vasiljević obavljena je 10. decembra 1991. godine, kada je pedesetak hrvatskih zarobljenika razmenjeno za pripadnike JNA, zarobljene u Gospiću i pripadnike grupe „Labrador“. Nakon sastanka tadašnjeg jugoslovenskog premijera Milana Panića i hrvatskog predsednika vlade Franje Gregurića, 14. avgusta 1992. godine postignut je dogovor u Budimpešti o razmeni zarobljenika u Nemetinu po principu svi za sve.

Tišina i ćutanje o logorima u Srbiji i nakon 25 godina ne primiče nas pomirenju i suživotu na ovim prostorima. Jasno je da je tadašnji državni vrh dao naredbu za formiranje logora, vojska JNA je tu naredbu sprovodila, odbornici lokalnih parlamenata i lokalni Crveni krst su znali za logore kao i za sudbine nekih od logoraša, kao i novinari, tužioci i sudije. Na osnovu svedočenja, u svim logorima za Hrvate devedesetih godina prošlog veka, u republici Srbiji, prekršena je Ženevska konvencija. Obaveza države Srbije je da napravi otklon od tih događaja, jer samo priznanje i procesuiranje ovih slučajeva vodi ka pomirenju u regionu.