Analiza slučaja 6

Poperovo navođenje1 zajedničkih tendencija politika modernih totalitarizama kao primera zatvorenog društva, gotovo u potpunosti je primenjivo na kulturu u Srbiji od sredine osamdesetih do kraja devedesetih: sprečavanje svih spoljašnjih uticaja koji bi mogli ugroziti rigidnost kolektivnih tabua, antihumanizam kao suzbijanje svih egalitarnih, demokratskih i individualističkih inicijativa, antiuniverzalizam i partikularizam kao podržavanje razlika između „nas“ i „drugih“, dakle bez rizika koji podrazumeva uvođenje univerzalističkih tendencija. Za kulture koje su sklone zatvaranju, ili su već kao takve uspostavljene, svest o totalitetu je uvek nelagodna i suvišna kao potencijal otvorenog i različitog, promenljivog i pokretljivog sveta koji, kao takav, nužno ukida kategoriju drugog kao neprijateljskog. Otud su zatvorene kulture suprotstavljene mogućnosti interkulturalnog dijaloga, upravo kao naličje modela dobrog društva kakvim ga vidi savremena sociološka teorija: neograničenog na područje nacionalne države i nesvodivog na samo jednu institucionalnu dimenziju modernosti, s dobro izbalansiranim odnosom između etike ličnog i etike kolektivnog.2 Utoliko će svaka zatvorena kultura uvek i neizbežno biti suprotstavljena svetu (okruženju) u kojem je aktuelan proces modernosti, čija je jedna od fundamentalnih posledica upravo globalna, interkulturalna komunikacija, kao proces koji tvori svet u kome ne postoje nepoželjni „drugi“ i koji je zasnovan na planetarnom imperativu kontinuiranog dijaloga među kulturama.

Zatvorena društva i zatvorene kulture uvek podrazumevaju strah od dodira s tuđom kulturom, zaustavljenost, vanvremenost, vanistoričnost.3 Budući da su u osnovi statične, zatvorenim kulturama je strana svaka vrsta pluralizma (etičkog, estetskog, egzistencijalnog) kao i svaka vrsta kritičkog mišljenja. Ono što ovakvu zatvorenost konzervira i čini je mogućom jeste apsolutizovan aksiomatski zaključak, najčešće pojednostavljen i banalizovan (i kao takav neistinit) koji se dogmatski prihvata kao istinit po sebi, od većine, kao nadređenog i zakonodavnog kolektivnog. U zatvorenim društvima istinito je uvek funkicionalno i svrsishodno u smislu održavanja zatvorenosti i, kao takvo uvek u formi kolektivnog, ne-ličnog, tipskog, tipičnog i opšteg. Načelo zatvaranja, strah od nepoznatog, tendencija ka opšte poznatom i uniformisanom u teoriji i praksi, odbijanje kritičkog mišljenja u ime gotovih rešenja i zauvek zadatih obrazaca kao čuvara kolektivnog identiteta čine svaki kulturni sistem sklonim produkovanju i funkcionalizovanju stereotipnih predstava koje su, u ovom kontekstu, neizbežno forme tendencioznog i stigmatizirajućeg sužavanja percepcije i artikulacije i kao takve ugrađene u same temelje vrednosnih sistema kao novi mehanizmi „vrednovanja“ i „preosmišljavanja“.4 (Đerić, 2005) U zatvorenim društvima politički, religijski, nacionalni i kulturni konteksti uvek imaju zajednički ideološki predznak. U tom smislu, ideološke matrice bi mogle biti definisane kao svojevrsni semantički supstrati, usaglašeni i međusobno kompatibilni skupovi stavova, vrednosnih smernica i opredeljenja, a stereotipne formacije kao skupovi stereotipnih predstava udruženih po principu semantičke i izražajne bliskosti. Stereotipne formacije mogu biti (posebno kad je reč o nacionalnim stereotipima) formalizovane kao narativi, eksponirani u različitim područjima društvenog i kulturnog sistema (u nauci, obrazovanju, jeziku, književnosti, umetnostima, medijima...). Dakle, tematski i funkcionalno spojene stereotipne formacije (koje se najčešće ispoljavaju kao kolektivni mitovi i narativi) čine gradivno tkivo ideoloških matrica.

Za kulture zatvorenih društava stereotipne formacije, udružene u ideološke matrice, postaju svojevrsni nukleusi manipulativnih strategija, uvek vrednosno konotirani, rigidni i nepromenjivi, instrumentalizovani u političkom i (ili) nacionalnom kontekstu.

Model zatvorenog društva, posebno kad je reč o zemljama u tranziciji, predstavlja trajno iskušenje kultura. Budući da je jedan od osnovnih preduslova njegovog konstituisanja jasna i nedvosmislena ideološka koncipiranost i zasnovanost u kojoj kultura najčešće dobija ulogu upravo dominantnog državnog ideološkog aparata, instrumentalizacija kulture je neizbežna posledica ovakvih kulturnih sistema. Ona se, međutim, budući rigidna, nasilna i nefleksibilna, zasnovana na problematičnim vrednosnim postulatima, pokazuje kao neodrživa, izazivajući nužno reakciju - kulturu promene ili kulturu pobune, sa ideološkim predznakom otvorenog društva. U onoj meri u kojoj je ideološka instrumentalizacija kulture nezamisliva bez kultivisanja i distribuiranja ideoloških matrica, i promena ideologije (kao promena prethodno ustanovljenih vrednosti) neizvodljiva je bez destrukcije i dekonstrukcije do tada važećih matrica.

Manipulacija – simulacija – identitet5

Istraživanje međuodnosa ideoloških matrica i zatvorenih kultura analizom konstrukcije i dekonstrukcije dominantnih stereotipa u srpskoj kulturi u periodu od 1986, do 2016, ukazuje na činjenicu da su dva osnovna ideološka principa, koji su ujedno i dva najefikasnija mehanizma zatvaranja društava i kultura - simulacija, kao produkovanje nove realnosti ili svrsishodne slike sveta i manipulacija ovako produkovanom stvarnošću sa ciljem konstituisanja (vladajućem ideološkom korpusu podešenih) kolektivnih, ali i individualnih identiteta. Tip ovako propisanog „poželjnog“ identiteta uvek je kompatibilan ovako kreiranoj novoj realnosti kao stvarnosnom okviru koji je noseći za preovlađujuću ideološku praksu. Upravo ova dvostruka usaglašenost i podešenost ideološkog konstrukta i nove realnosti i, nove realnosti i njenih protagonista - subjekata, ukazuje se kao (možda ne uvek i ne sasvim dovoljan, ali svakako neophodan) mehanizam konzerviranja poželjnog društvenog modela i održavanja njegove ideološke vitalnosti, ali i njegove ne-promenjenosti, što je krajnja svrha svakog zatvorenog društva. U ovom kontekstu nije preterana konstatacija da svako zatvoreno društvo ima svoju jasnu i definisanu i čvrsto konstruisanu „definiciju stvarnosti“. Konstrukcija nove društvene realnosti zasnovana na represivnim ideološkim konstruktima nužno je zasnovana i na principu i praksi simulacije, kao produkovanja „novog smisla“, ili sadržaja koji je uvek podređen svojoj funkciji tj. svojoj primarnoj misiji. Ovo saobražavanje istine i sadržaja iskustvima i, pre svega, interesima i potrebama ideološki dominantne grupe, omogućava i tvori drugi, nezaobilazni konstituent ideološkog čišćenja i zatvaranja društva – manipulaciju, kao praksu zasnovanu na činjenicama da istinitost ponuđene ideje ili sadržaja, nije neophodan uslov i garant da će ideja biti prihvaćena i distribuirana i da najširi društveni slojevi ili masa kojom se manipuliše obično nije svesna razlika između istinitog i lažnog, iskonstruisanog sadržaja.

Dakle, manipulacija društvenim grupama (i individuama) je nemoguća bez prethodne simulacije stvarnosti kao svojevrsne „upotrebe ideja“ sa ciljem produkovanja i zadavanja smisla. Zajednički imenitelj oba mehanizma je zloupotreba, odnosno relativizovanje istine. Ideološko produkovanje i zadavanje smisla, paradoksalno, ima integrativnu socijalnu funkciju, budući usmereno na ostvarenje svog primarnog cilja – formiranja, oblikovanja i konzerviranja jedinstvenog javnog mnjenja. Ideološke manipulacije najčešće i jesu najintenzivnije u društvima u kojima je, usled kriznih perioda, javnost razjedinjena tj. označena tenzijama unutar društvenih grupa i njihovih divergentnih nacionalnih, političkih i ideoloških stavova. U ovom kontekstu, socijalno-psihološki inženjering društvene grupe koja je u fazi uspona i rasta (ili je već na vlasti) usmeren je isključivo na veštačko kreiranje u javnosti jedinstvenog stava, kao na conditio sine qua non ustoličavanja poželjnog ideološkog modela.

Prema Šušnjiću, primarna akcija koju dominantna društvena grupa (ili grupa u usponu) preduzima u cilju kreiranja „idejnog zdravlja mase“ jeste osvajanje „moćnih sredstava“ masovnih medija, kao sredstava masovnog informisanja javnosti, a nakon osvajanja sledi uspostavljanje monopola na ideje i informacije i potom, neizbežni segment svih ideoloških uzurpacija (karakterističan za represivne političke sisteme) – kontrola informacija. Upravo se kontrola informacija ukazuje kao nezaobilazni metod i izvor društvene moći, zasnovan na odsustvu alternativnog mišljenja i tvorenju posebne vrste „informativne zavisnosti“ od centra moći, koji produkovanjem poželjnog ideološkog koda i zadavanjem smisla, produkuje jasan osećaj izopštenosti i nepodešenosti ukoliko se iskorači izvan „propisane“ i zadane ideološko-informativne matrice: „U društvu u kome postoji monopol na važne informacije (ideje), ne postoji mogućnost da se misli u alternativama, a moć pojedinca (grupe) nad drugim pojedincem (grupom) potpuno zavisi od postojanja ili nepostojanja alternativa. Stvorena je nova vrsta zavisnosti – zavisnost od onih koji imaju informacije (ideje). Tako se monopol na informacije (ideje) i manipulacija informacijama (idejama) pokazuje kao snažan izvor društvene moći“.6

Strujanje ideja i informacija iz jednog centra moći u isti mah podstiče čvrsto osećanje kolektivne kohezije, povezanosti, istomišljeničke solidarnosti i razumevanja i obezbeđuje drastično smanjenje mogućnosti socijalnih konfrontacija među društvenim grupama. I obrnuto, slabljenjem jednog centra moći i dezintegrisanjem njegovog monopola na informacije bili bi, zbog nužnosti socijalnih interakcija, uspostavljeni alternativni, paralelni i nezavisni centri moći, što uvek implicira i postojanje različitih informacionih korpusa i doktrinarnih, ili ideoloških kodova. U tom slučaju informacije bi mogle da postanu protivrečne i, kao takve, faktor entropije postojećeg ideološkog sistema. Otud je u zatvorenim društvima javnost suštinski pasivizirana i osujećena, isključena iz kreiranja stvarnosnog i društvenog poretka, paradoksalno supstituisana svevažnim nadređenim kolektivom tj. narodom, nacionom, koji je uvek iznova snažno indoktriniran i usaglašeno ideologizovan.

Kao karakteristične posledice represivno–ideološkog modelovanja stvarnosti javljaju se izrazita masovna percepcija „dobrovoljnog“ i „slobodnog“ prihvatanja i prepoznavanja kreiranih „polu-istina“ kao i osećanje „samostalnog“ donošenja odluka u vezi sa plasiranim sadržajem. Konsekventno, agilno i kontinuirano represivno–ideološko kreiranje informacija tako, u isti mah kreira i nekritičku javnost, društvene grupe koje bez obzira na evidentne i podrazumljive diferencije ostaju istomišljenička masa paradoksalno dezorijentisana (jer je orijentisana isključivo prema centru moći) politička zajednica lišena političkog (vremenom i svakog drugog) etičkog kodeksa.

Ovakvu nezdravu, istomišljeničku, instruiranu i destruiranu od centara moći društvenu zajednicu moguće je definisati i kao „iskvarenu zajednicu“, kao zajednicu u kojoj su ljudi prepušteni proizvoljnoj volji vladara. Kako nalazi Vukašin Pavlović, politička zajednica koja nema politički etos jeste iskvarena zajednica, zajednica u kojoj su građani prepušteni na milost i nemilost centrima moći. Kao takva, ona je nezdrava i bolesna zajednica, a njena moć je destruktivna, jer iako sebe hrani, istovremeno proždire društveno tkivo oko sebe, ali samim tim i sebe. Ovako neograničena i razarajuća priroda političke moći najeksplicitnije je ispoljena u vremenima tiranije i despotijama.7

Promena paradigme – funkcionalizacija kontrasećanja

Nakon raspada druge Jugoslavije, zajedno sa porastom inflacije, siromaštva i nezaposlenosti i padom poverenja u državno rukovodstvo, nagli i nekontrolisani porast reafirmacije „srpskog pitanja“ i nacionalnih emancipatorskih aspiracija, uslovili su promenu paradigme procesom „prekodiranja prošlosti“: „Potreba da se govori o onome o čemu se do sada nije govorilo postala je prejaka i više se nije mogla obuzdati. ’Kontrasećanja’ koja su težila da izbiju na površinu nisu bila manje politička nego dosadašnja ’sećanja’. Ponovo je bila u pitanju ’pravednost’, osmišljavanje, tumačenje stvari i moći – zaposedanje onih praznina koje su ostale ili nastale posle erozije jugoslovenstva i socijalizma“.8

Proces preosmišljavanja i kreiranja novog konteksta, sada utemeljenog na reafirmaciji srpskog - nacionalnog pitanja započet je plasiranjem novih ideoloških matrica, intelektualaca, naučnika, umetnika i publicista. A gradivno tkivo ovih novih ideoloških konstrukata bilo je sačinjeno od re-kreiranih stereotipnih predstava o kolektivnoj traumi, herojstvu, patnji, izdaji i, nadasve, jedinstvenoj, ugroženoj, naciji: „I ubrzo je u Srbiji u javnom diskursu zavladao topos mučenika i genocida (...) genocid je postao glavna tema. Gotovo ni jedna druga reč nije osamdesetih i devedesetih godina tako mnogo korišćena i zloupotrebljavana kao reč genocid. Njeno stalno ponavljanje u raznim varijantama (kao fizički, politički, pravni, kulturni, verski, administrativni itd. genocid) stvorilo je jedan obrazac viđenja stvari iz kojeg je potisnuto gotovo sve ostalo“.9

Ovi Zundhausenovi istorijski nalazi u velikoj meri oslonjeni su na činjenice iz književnog i kulturnog polja kojim je, početkom osamdesetih, radikalna politička promena tek nagoveštavana: kulturni preokret prethodio je političkom. Kao demijurge ovog novog, tek slućenog „nacionalno osvešćenog“ poretka, Zundhausen prepoznaje Dobricu Ćosića (sa romanima Vreme smrti i Grešnik), Vuka Draškovića (sa romanom Nož) i Jovana Radulovića (sa tada kultnom predstavom Golubnjača)10: „Dok se Ćosić u svojim romanima Vreme smrti i Grešnik iz srbocentrične perspektive bavio Prvim svetskim ratom i lamentirao nad stvaranjem Jugoslavije, Drašković i Radulović su konkretno obradili traume Drugog svetskog rata: umorstvo Srba u nezavisnoj državi Hrvatskoj“.11 U tekstu Media, War and Hatred objavljenog 1994. u Kulturi i posvećenog problemu medijske propagande (koja je artikulisanjem javnog mnjenja, plasiranjem lažnih informacija i davanjem objašnjenja i opisa zasićenih mržnjom pripremila stvarni rat), M. Dragićević Šešić nalazi da su kulturne teme ovog perioda bile gotovo isključivo o nacionalnoj kulturnoj istoriji, ili inspirisane njome: „Bilo je veoma teško objaviti knjigu o prirodi, teoriji umetnosti koja nije u vezi sa istorijskom nepravdom načinjenom ’našem’ narodu, ili koja ne može da dokaže da su ’naša’ umetnost i umetnici najbolji na svetu“12.

Iz istorijske perspektive ovo je period u kojem su, napominje Zundhausen, najveću opasnost predstavljali upravo izraziti etnocentrizam i kreiranje duhovne atmosfere koja je, umesto prevladavanja prošlosti i dijaloga bila označena poetikom samožrtvovanja, ugroženosti i jasnog nacionalnog razgraničenja. Prethodna ideološka polarizacija (borci za slobodu/kolaboracionisti) supstituisana je polarizacijom žrtve/zločinci, u ovom slučaju nacionalno određenih i vrednovanih kao – Srbi/žrtve i Hrvati, bosanski Muslimani, Albanci i „Zapad“/zločinci. U fokusu naučnih istraživanja našla se „istorijska tema genocida nad Srbima počinjenih u Drugom svetskom ratu).13 U Knjizi o Kosovu istoričara Dimitrija Bogdanovića, objavljenoj 1985, u Beogradu plasirana je teza da Albanci na Kosovu Srbima prete „biološkim genocidom“, a povodom ove studije nekoliko godina kasnije u „Srpskom književnom časopisu“ Milorad Pavić je, uz preporuku da se knjiga prevede na francuski i engleski jezik, predložio da Udruženje književnika Srbije uputi zvanični zahtev Socijalističkoj Republici Srbiji da se dodele odlikovanja svim izdavačima u svetu koji su objavili makar jednu srpsku knjigu kao i da, potom, i svi univerzitetski profesori koji su studentima predavali srpsku književnost, a nakon njih i svi prevodioci srpske književnosti, budu odlikovani ponovo ustanovljenim Ordenom Svetog Save.14

U periodu nakon 1985, smenjivali su se različiti oblici narodnih protesta niskog intenziteta sa ideološkim porukama naučnika i intelektualaca, jasno i euforično konotiranim: „U februaru 1986. je 160 Srba i Crnogoraca sa Kosova predalo Saveznoj skupštini spisak žalbi i pritužbi. Mesec dana ranije je 216 srpskih intelektualaca (’disidenata’) koje je predvodio Dobrica Ćosić potpisalo peticiju u kojoj su kosovski Srbi proglašeni žrtvama genocida“.15 Međutim, konkretna ideološka artikulacija srpskog nacionalnog programa utemeljena je 1986, kreiranjem Memoranduma SANU tokom devedesetih, shvaćenog i, publicistički interpretiranog u vidu nacionalnog programa za hod srpskog naroda u budućnost. Završni pasusi nacrta Memoranduma zapravo su eksplikacije naučno-kulturološko-ideološko-političkih ambicija njegovih autora: „Prvi uslov našeg preobražaja i preporoda je demokratska mobilizacija celokupnih umnih i moralnih snaga naroda, ali ne samo za izvršavanje donesenih odluka političkih foruma, nego i za stvaranje programa i projektovanje budućnosti na demokratski način, čime bi se prvi put u novijoj istoriji na opštedruštvenom zadatku stvarno sjedinjavali znanje i iskustvo, savest i hrabrost, mašta i odgovornost na osnovama dugoročnog programa: Srpska akademija nauka i umetnosti i ovom prilikom izražava svoju spremnost da se svesrdno i celokupnim svojim snagama založi na ovim sudbonosnim zadacima istorijskim nalozima naše generacije. (Memorandum SANU, nacrt, jesen, 1986: prema Zundhausenu, 2008).16

Nacrt Memoranduma ima dvodelnu strukturu: prvi deo je naslovljen kao „Kriza jugoslovenske privrede i društva“, a drugi, „Položaj Srbije i srpskog naroda“. Uz završne formulacije o smislu i svrsi njegovog postojanja u kojima analiza ključnih reči – (naš preobražaj, preporod, demokratska mobilizacija, snaga naroda, izvršavanje odluka, stvaranje programa, projektovanje budućnosti, mašta i odgovornost, znanje i iskustvo, savest i hrabrost) upućuje na pravovremenost, opštost i važnost nacionalnog preporoda i opštedruštvene mobilizacije, prvi deo je posvećen dekonstrukciji, do tada važećih ideoloških matrica, doktrinarnih kodova socijalističke i titoističke Jugoslavije, a drugi – kreiranju novih, kao uspostavljanje ideološko-doktrinarnih koordinata i budućih orijentira.

Na temelju dekonstrukcije, prema mišljenju autora Memoranduma, dominantne i konstantne ideološke matrice - antisrpstva, konstruisane su nove ideološke matrice sa tendencijom primene na sve oblasti društvenog života i sa posebnim naglaskom na izgradnji i mobilizaciji nacionalnog kolektivnog i kulturnog identiteta. Ono što se čini posebno indikativnim jesu opšta i načelna primenjivost, kako zamerki tako i predloga, njihova naglašena paradoksalnost i euforično-dramatično-mobilizatorski ton koji svakako izmiče „naučnom“ sagledavanju konteksta i problema. Načelne, a u svakom slučaju i opšte primenjive primedbe kad je reč o demontaži postojećeg ideološkog korpusa ticale su se sistematskog zapostavljanja znanja, zasnovanog na simbiozi nacionalizma, separatizma i vlastoljublja (kao i nastojanju političkog činioca da poveća svoju moć) uz praksu političkog voluntarizma koji „nesvesno udružuje neznanje i neodgovornost i koji čak ni samoupravljanje nije moglo da zauzda“. Da bi se, prema procenama autora nacrta, mogle sprovesti neophodne promene, neophodno je osloboditi se one ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost, pa dakle, i separatizam i nacionalizam, ali i staljinističko i kominternovsko nasleđe očigledno u praksi etiketiranja neistomišljenika kao „neprijatelja“, kao i u praksama manipulacija jezikom, naukom i kulturom. Autori Memoranduma su, paradoksalno, u ime potencijalnog nacionalističkog i zatvorenog društva teorijski destruirali politički sistem Jugoslavije kvalifikujući ga upravo kao neproduktivno i birokratsko, zaustavljeno ili retrogradno društvo.

Uz napomenu da se političko manipulisanje građanima održava uspešno i stalno, aktuelni državni sistem definisan je kao „mešavina ostataka stare političke države i autoritarne države nasleđene iz istorije tzv. ’realnog’ socijalizma na istoku. Takva mešovita država nesposobna je za stvaranje, za neophodne promene i za prilagođavanje svojih institucija i ciljeva društvu koje se stalno menja. Blokirana politička organizacija postaje organizacija čuvanja statusa quo, održavanje neproduktivne, neinventivne profesionalne politike i negativne selekcije lojalnih i nekompetentnih kadrova“.17 U takvoj državi, prema proceni autora „javna reč je postala potpuno nemoćna i ostaje bez ikakvog dejstva i kada saopštava krupne istine...

„Čak ni naučno i stručno mišljenje ne uspeva da se nametne svojim argumentovanovim ocenama i sugestijama ako su one drugačije od utvrđenih mišljenja i stavova političkih činilaca“.18 A „naučno“ i „stručno mišljenje“ grupe kreatora nacrta, osim na ekonomiju, privredu i etiku „ideološkog društva“, bilo je fokusirano i na uspostavljanje novog (nacionalnog) sistema vrednosti.

U ovom kontekstu, analizirani su i „kriza kulture“ i „razaranje sistema vrednosti“, oličeni u, kako formulišu autori, „neobuzdanom primitivizmu podstaknutom potrošačkim mentalitetom i sklonošću šundu u literaturi, muzici, filmu i zabavi svake vrste“. Međutim, kao osnovni kulturološki problem tadašnje Jugoslavije, viđena je „opšta provincijalizacija kulture“, njena regionalizacija, te razbijanje njenog jugoslovenskog i univerzalnog značenja: „Duboko uvreženi u provincijalnoj kulturi, separatizam i nacionalizam postaju sve agresivniji“.19 Uz konstataciju da sve navedene neuralgične tačke tad još uvek važećeg ideološkog korpusa, čine situaciju „napetom ako ne i eksplozivnom“ i da one svojom „dramatikom“ ugrožavaju ne samo srpski narod nego i stabilnost čitave Jugoslavije, autori ukazuju na nužnost oslobađanja srpskog naroda osećanja istorijske krivice (kreiranog od antisrpske koalicije) kao i na neophodnost rasvetljavanja dugogodišnje zavere koja se manifestovala izgonom srpskog naroda sa Kosova, dakle fizičkim, političkim, pravnim, ali i kulturnim „genocidom“. A budući da je, prema autorima, reč o agresiji i najtežem porazu „u oslobodilačkim borbama što ih je vodila Srbija od Orašca 1804. do ustanka 1941“, odgovor na ovaj „otvoreni rat“ je onakav kakav „jedino i mora“: „odlučnom odbranom svog naroda i svoje teritorije“.

Kako je, međutim, srpski narod i u Hrvatskoj kulturno odsečen od matice koja nema mogućnosti da se bavi njegovim ekonomskim i kulturnim položajem, „integritet srpskog naroda i njegove kulture u čitavoj Jugoslaviji postavlja se kao sudbinsko pitanje njegovog opstanka i razvoja“, zaključuju autori. U tom smislu, proklamovan je imperativ da se oslonac potraži u sopstvenoj istoriji i da se, po svaku cenu, spreči dalja erozija kulture i nacionalnog identiteta Srba. Ova erozija nastala pod dejstvom vladajuće ideologije, prema procenama autora, očituje se u otuđivanju, prisvajanju, obezvređivanju, zanemarivanju i propadanju kulturnih tekovina srpskog naroda putem potiskivanja jezika, gubljenja ćirilice, zloupotrebom književnosti, prisvajanjem i rasparčavanjem srpskog kulturnog nasleđa: „Oblast književnosti u tom smislu služi kao glavno poprište samovolje i bezakonja. Nijednom drugom jugoslovenskom narodu nije tako grubo osporen kulturni i duhovni integritet kao srpskom narodu. Nijedno književno i umetničko nasleđe nije toliko razrovano, ispreturano i poharano kao srpsko nasleđe“.20

Uzurpaciju kulturnog i nacionalnog identiteta autori su prepoznali i u, kako su formulisali, dezintegraciji srpske književnosti i kulture: „Dok se slovenačka, hrvatska, makedonska i crnogorska kultura i književnost danas integrišu, srpska se jedina sistematski dezintegriše. Ideološki je legitimno i samoupravno da se slobodno vrši podvajanje i rasturanje srpske književnosti na vojvođanske, crnogorske ili bosansko-hercegovačke pisce. Od srpske književnosti otkidaju se njeni najbolji pisci i najznačajnija dela da bi se veštački ustanovile nove regionalne književnosti“.21 Na ovo „podvajanje“ i „rasturanje“ srpske književnosti istovremeno se prema nalazima sastavljača nacrta, kao deo precizno osmišljenog plana, nadovezuje i „prisvajanje“ i „rasparčavanje“ srpskog kulturnog nasleđa, te tako nisu ugrožene samo nacionalna sadašnjost i budućnost nego i nacionalna prošlost, pa dakle i celokupan nacionalni integritet i identitet srpskog naroda: „Prisvajanje i rasparčavanje srpskog kulturnog nasleđa ide tako daleko da se u školama uči kako Njegoš nije srpski pisac, da su Laza Kostić i Veljko Petrović, Vojvođani, a Petar Kočić i Jovan Dučić bosansko-hercegovački pisci“.22

U tom smislu, autori nacrta zaključuju da je reč o konsekventnom i doslednom ideološkom preoblikovanju koje uključuje čak i zabrane i redukcije, pa i šovinistička tumačenja: „Srpska kultura ima više nepodobnih, zabranjenih, prećutanih ili nepoželjnih pisaca i intelektualnih stvaralaca, no i jedna druga jugoslovenska književnost, mnogi su štaviše i sasvim izbrisani iz književnog sećanja...“ I dok su, prema autorima, ugledni srpski književnici bili jedini na crnim listama svih jugoslovenskih masovnih medija „u školskim programima nekih republika i pokrajina istorijska prošlost srpskog naroda je ne samo grubo ideološki redukovana nego i izložena šovinističkim tumačenjima“.

Usled ovakvih planiranih i precizno osmišljenih destrukcija srpske kulture i srpskog nacionalnog bića, koje su, za sastavljače Nacrta, nakon iznošenja ovakvih i sličnih argumenata, više nego indikativne, nacionalna ugroženost je nedvosmislena: „Na taj način srpska kultura i kulturna baština se čini manjom no što ona jeste, a srpskom narodu se izmiče važan oslonac moralne i istorijske samosvesnosti“. Na ovaj „predlog“ nadovezuje se čitav niz predloga, dramatično i mobilizatorski intoniranih, koncipiranih sa ciljem da se zatečeno stanje „promeni“. Najsveobuhvatniji i najopštiji predlog ticao se uspostavljanja „punog nacionalnog i kulturnog integriteta srpskog naroda, nezavisno od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio“23.

Uz ovaj predlog koji su autori prepoznali kao ostvarivanje „istorijskog“ i „demokratskog“ prava ponuđeno je i pojašnjenje: „Za manje od pedeset godina, u dvema uzastopnim generacijama, dva puta izložen fizičkom uništenju, prinudnoj asimilaciji, pokrštavanju, kulturnom genocidu, ideološkoj indoktrinaciji, obezvređivanju i odricanju od sopstvene tradicije, pod nametnutim kompleksom krivice, intelektualno i politički razoružavan, srpski narod je bio izložen preteškim iskušenjima da to ne bi ostavilo tragove u duhovnom stanju koje se na kraju ovog stoljeća velikih tehnoloških uzleta ljudskog uma ne bi smelo zanemariti“.24 Autori, nadalje, zaključuju da se, ukoliko pretenduje na budućnost u porodici „kulturnih i civilizovanih naroda sveta“, srpski narod suočava sa istorijskim i esencijalnim izazovom, naime, da „ponovo nađe sebe“ i postane „istorijski subjekat“. Da bi ovaj cilj bio realizovan autori smatraju da je neophodno da srpski narod „iznova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biću, da jasno sagleda svoje ekonomske i kulturne interese“ i na taj način konačno dođe do „savremenog društvenog i nacionalnog programa kojim će se nadahnjivati sadašnje i buduće generacije“.

Ostvarenju ovog, krajnjeg cilja, autori pridružuju i konstatacije kojima se postojeće stanje definiše i procenjuje kao kolektivno „depresivno stanje sa sve žešćim ispoljavanjima šovinizma i srbofobije“, a koje situaciju čine potencijalno „zapaljivom“ i „opasnom“. Najzad, autori zaključuju da najveću nevolju čini to što srpski narod nema državu kao što imaju svi ostali narodi, da Srbija mora otvoreno reći da joj je uređenje u SFRJ nametnuto, da srpski narod ne može spokojno očekivati budućnost u takvoj neizvesnosti, te da ni u kom slučaju po tom pitanju ne sme zauzeti „pasivan stav“.

U tom smislu, intonirano je i završno uputstvo za delanje članova Srpske akademije nauka i umetnosti, namenjeno naučnoj zajednici i kulturnoj javnosti – ono eksplicira kraj jednog i uspostavljanje novog ideološkog obrasca: „Jedna razvojna etapa jugoslovenske zajednice i Srbije očigledno se okončava sa istorijski istrošenom ideologijom, opštom stagnacijom i sve izraženijim regresijama u ekonomskoj, političkoj, moralnoj, i kulturno-civilizacijskoj sferi. Takvo stanje imperativno nalaže korenite, duboko promišljene, naučno zasnovane i odlučno sprovedene reforme celokupne državne strukture...“25

Memorandum SANU je u kontekstu istraživanja međuodnosa ideologije i kulture u Srbiji u periodu od 1987, do 2000, značajan, pre svega kao dokument koji je predstavljao svojevrsnu ideološku inicijaciju, budući da su u njemu prvi put eksplicitno formulisani, kako ocena postojećeg tako i projekcija budućeg, ali i način kako da se projektovano ostvari. Gotovo sve ideološke matrice, relevantne i korišćene u ovom periodu utemeljene su upravo u nacrtu Memoranduma, i kao takve su značile neopozive dogmatske orijentire, koji su, proklamovani u periodu ideološke pripreme (do početka devedesetih) tokom već uspostavljenog autoritarnog sistema, samo rekreirane i tematski proširivane za vreme ratova tokom i do kraja devedesetih.

Memorandum je takođe nagovestio značaj i važnost kulture i kulturnog identiteta: u budućoj, izmenjenoj ideološkoj slici kultura je svakako zauzela poziciju dominantnog ideološkog aparata, a u ime „kulturnog genocida“ nad srpskim narodom, činjeni su i političko-nacionalni. Memorandumom naznačene ideološke matrice distribuirane su, tokom narednih godina, u sve segmente društvenog i kulturnog sistema putem emitovanja njihovih svedenih formi i kombinacija, zgusnutih po principu semantičke bliskosti u stereotipne predstave i stereotipne formacije, koje su kao nukleusi manipulativnih strategija imale dvojaku funkciju: najpre da preoblikuju i preosmisle stvarnost, a potom i da stvore istomišljeničku masu, lišenu svake mogućnosti kritičkog rasuđivanja, i kao takvu nespremnu da se odupre konceptu zatvorenog društva i autoritarnog poretka, uspostavljenog i održavanog tokom devedesetih godina.

Ideološki kodovi kao nukleusi manipulativnih strategija

Kao sistem koji je zasnovan u zatvorenom društvu i koji je (uključujući medijski i obrazovni sistem) imao funkciju dominantnog ideološkog državnog aparata, kulturni sistem u Srbiji devedesetih je u svim svojim segmentima ideologizovan kontinuiranim i doslednim kreiranjem, kultivisanjem i distribuiranjem stereotipnih predstava, formacija i ideoloških matrica kao nukleusima manipulativnih strategija. Dominantne stereotipne predstave u srpskoj kulturi krajem XX veka najčešće ospoljene u formi kolektivnih mitova i narativa, diferencirane su i grupisane oko semantičkih tematskih krugova: jedinstva, odabranosti i posebnosti srpske nacije, njenog mesijanstva i drevnosti, ukorenjenosti u herojskoj i stradalničkoj prošlosti (i otuda specifičnoj zaustavljenosti i aistoričnosti), zasnovanosti na tradicionalizmu, sklonosti misticizmu i mitotvorstvu, motivima izdajstva (iznutra) i neprijateljstva (spolja), kao insignija kontinuirane ugroženosti, kulta jezika i kulta nesprikosnovene nadređenosti kolektiviteta/naroda.

Stereotipne formacije, sačinjene od udruženih stereotipnih predstava su se, po sistemu semantičke i funkcionalne bliskosti, grupisale u tri dominantne, tematski različite ali međusobno ideološki usaglašene i kompatibilne skupine ideoloških matrica: matrice sa ideološkim konstruktom formulisanim oko tematskog jezgra nacije – ugroženosti, jedinstva i jedinstvenosti, matrice sa ideološkim konstruktom formulisanim oko tematskog jezgra kulta Naroda, kao opšte volje i zakonodavnog, nadređenog kolektiviteta (uz teme „obogovljenog roda“ i „narod je sve, individua mu samo služi“) i matrice sa ideološkim konstruktom formulisanim oko tematskog jezgra kulture, književnosti i umetnosti i nauke u službi roda, ali i u tvorbi kolektivnog tj. nacionalnog (i državnog) identiteta i integriteta.

Tako, stereotipna predstava o kontinuiranoj ugroženosti nacije pridružena je, kao semantički bliskoj, stereotipnoj predstavi o izostalom, a nadasve neophodnom nacionalnom jedinstvu, te je na taj način formirana stereotipna formacija posvećena ugroženosti i jedinstvu nacije koja, spojena sa stereotipnom formacijom sačinjenom od stereotipnih predstava posvećenih mesijanstvu, drevnosti, i otud jedinstvenosti, čini ideološku matricu formiranu oko tematskog jezgra nacije koja bi, u svom simplifikovanom obliku, mogla da glasi ovako: nacija je kontinuirano i sa svih strana ugrožena zbog svoje osujećene a imanentne, istorijske, tradicijske i kulturne jedinstvenosti i posebnosti, otuda je njeno ujedinjenje istovremeno izlaz i imperativ.

Mogućnosti variranja, kombinovanja, semantičkog i funkcionalnog usaglašavanja i usložnjavanja ideološki kreiranih stereotipnih predstava i formacija su gotovo nepregledne. Nakon perioda ideološke pripreme krajem osamdesetih (koja je zahtevala angažman i učešće elita, prevashodno akademika i pisaca), ovakva kolektivističko-etnocentrična verzija kulturne produkcije zahtevala je intervenciju i u smislu forme, ali i načina umetničkog oblikovanja: uspostavljanje kulta naroda istovremeno je značilo i svojevrsno populističko „podešavanje“ i korigovanje estetskih normi pa je devedesetih godina, uz dominantne stereotipe, kulturna produkcija bila prožimana redukcijama umetničkog izraza, dominacijom folka i populističke kulture kao i dominacijom realističkih formi koje su, kao adekvatni „nosači“ patriotskih i nacionalnih tema, zadovoljavale normativni poetički imperativ: bliskost, razumljivost i „služba narodu“, nasuprot hermetičnoj i „nekorisnoj“, narodu teško razumljivoj i dostupnoj avangardnoj, alternativnoj ili apstraktnoj umetnosti.

Ova dva dejstva, dejstvo „elita“ koje su uz pomoć medija i institucija inicirale i usmeravale masu i dejstva kreatora i izvođača populističke kulture u kojima je masa bila istovremeno publika i aktivni protagonista, u srpskoj kulturi ovog perioda ispoljavale su se kao kompatibilna, nadopunjavajuća i sinergijska. I kultura elita i kultura masa su u Srbiji devedesetih bile programski koncentrisane oko uspostavljanja i očuvanja kulturnog i nacionalnog identiteta i integriteta, ambivalentno percipiranog kao ugroženog, ali i kao superiornog. Ili kako, ne bez ironije, zaključuje Ivan Čolović: „Zahtevi za priznavanjem kulturnog identiteta, za očuvanjem nacionalnog bića ili nacionalne duhovnosti, u krajnjoj liniji svode se na pretenziju na povlašćeni status izabranog naroda. Jer – kulturni identitet određen kao biće naroda otelovljeno u kulturi jedne etničke zajednice, izgleda da nije dat svima. To je ekskluzivni dar božji, kvalitet rezervisan samo za nas. Drugi ili uopšte nemaju kulturni identitet, ili je on u lošem, zapuštenom stanju. Amerikanci, na primer nemaju identitet zato što su oni veštačka zajednica bez prave tradicije, bez kolektivnog pamćenja, bez duše. Zapadnim Evropljanima ogrezlim u materijalizam, humanizam i kosmopolitizam, preostala je neka vrsta bolesnog, omlitavelog, zapuštenog identiteta. Najzad, Muslimani i Hrvati predstavljaju za srpske nacionaliste primer naroda koji su svoj pravi (tj. srpski i pravoslavni) identitet izneverili i prihvatili islam odnosno katoličku veru“.26

Ovakvim hetero-stereotipima, izuzetno ukorenjenim i, kako će se pokazati, trajnim u srpskoj kulturi, pridruženi su i auto-stereotipi, konstruisani po principu binarnih opozicija, što je u svojim krajnjim konsekvencama iniciralo shvatanje po kome su kulturni identitet i nacionalna kulturna akcija nužni preduslov i garant uspostavljanja nacionalnog identiteta, integriteta, celovitosti i jedinstva. Kulturi je, kako nalazi Čolović, kao prostoru u kome se čuvaju nacionalno jedinstvo i energija potrebni za ostvarenje političkih i državnih interesa, pripisana vodeća uloga. U ovom kontekstu, Čolović navodi ilustrativno formulisan stav - kulturološko organicističku teoriju Čedomira Mirkovića, književnog kritičara i prvog ministra za međunarodnu kulturnu saradnju u Miloševićevoj vladi: „Ja verujem da je jedna nacija sa svojom kulturom, kao možda pokretačkim delom, poput svakog živog organizma – tj. oni najvitalniji i najotporniji organi preuzimaju ulogu drugih organa, ili ih zamenjuju, funkcionišu umesto njih. Nije bilo prilike da stvaralačka energija pulsira u svim domenima, pa su mnogi od privrednih, bankarskih, trgovačkih, kućevlasničkih, sve do političkih, zakržljali i deformisali se. A pošto je energija jednog istorijskog naroda, jednog istorijski bogatog naroda, neuništiva, ona se akumulirala i iskazala kroz umetničke oblasti u književnosti, pre svega drugog“.27

Ovakvo organicističko shvatanje kulture i književnosti kao njenog najvitalnijeg i „najfunkcionalnijeg organa“ karakteristično je za ideologizovana i zatvorena društva. Piscima u Srbiji osamdesetih i devedesetih godina XX veka dodeljena je važna uloga: u isti mah je trebalo da budu „sveštenici jezika“, „čuvari duhovnih granica“, ali i korifeji i promoteri aktuelne noseće ideološke paradigme. Uloga i „služba“ pisaca je, dakle, bila u tesnoj vezi sa održavanjem i obezbeđivanjem „duhovnog prostora“ ili „duhovne teritorije“ pa, samim tim i kolektivnog i nacionalnog duha.

Gotovo sve stereotipne predstave koje smo analizirali u pesmama najpopularnijih i “renomiranih” srpskih pisaca, umetnika i kulturnih poslenika tog vremena, našle su svoje puno, u izvesnom smislu i zvanično opredmećenje u referatima izloženim na Drugom kongresu srpskih intelektualaca, održanog u Beogradu 22. i 23. aprila 1994, i potom objavljenih u zborniku Srpsko pitanje danas 1995.28 Već u uvodnoj reči lingvista Pavle Ivić je nagovestio da se „istorija zgusnula u čvor“, da je u pitanju „budućnost srpskog naroda u celini“, a da su veliki njegovi delovi ugroženi egzistencijalno: „Ako bi ishod tekućih događaja bio nepovoljan, nepreglednom mnoštvu Srba ne bi bilo više opstanka u mnogovekovnim staništima njihovih predaka. Nesrećni splet okolnosti učinio je da se u ovakvom nevremenu nađemo skoro potpuno sami, izloženi neprijateljskim udarcima sa tolikih strana“.29

Pozdravni govor Biljane Plavšić, tadašnje potpredsednice Republike Srpske, bio je znatno eksplicitniji i jezgrovitiji u fokusiranju osnovnih teza i prioriteta kongresa koje je ona definisala kao ozbiljnost trenutka, rat i ratom razjedinjeni srpski narod, kojem je neophodna „srpska pamet“ u službi osnovnih nacionalnih interesa: „Očekujem da ćete biti hrabri približno našim borcima na frontovima, i da nećete podleći malodušnosti pojedinih intelektualaca pesimistički nastrojenih koji neoprostivo rade na uspavljivanju srpskog naroda, govoreći mu da još nije sazrelo vreme za ujedinjenje, da su to još daleke želje, da treba čekati, da se treba nekog ustručavati. To može da ostavi pogrešan utisak o željama većine srpskog naroda i da razočara naše borce, koji ne žale svoje živote da bi se ostvario taj vekovni san Srba da žive u jednoj državi i da u njoj ostvaruju svoje 'svestrane' sposobnosti i da stvore jednu demokratsku, naprednu i jedinstvenu srpsku zemlju“30.

Kulturna politika u Srbiji
devedesetih kao ideološka racionalizacija poretka

Primarni označitelj kulture i kulturne politike u Srbiji osamdesetih i devedesetih jeste upravo nacionalizam, kao karakteristična varijanta „ideologije bez ideja“, režimu neophodna da bi, s jedne strane, kompenzirala „racionalnu i modernu formu legitimiteta“, a, sa druge, da bi imala funkciju homogenizacije mase.31 U ovom kontekstu uputna su ukazivanja na „političku ispražnjenost“ nacionalizma kao na opasnu prilagodljivost i podešenost za apsorbovanje različitih ideja. Tako je i nacionalizam u Srbiji, kao „ideologija bez ideja“ posebno lišen ideja „pravde“, „istine“ ili „blagostanja“ postao pogodno sredstvo za propisivanje poželjnog tipa kolektivnog i (njime uvek kolonizovanog) ličnog identiteta, nasilno homogenizovanog i podešenog za primenu manipulativnih strategija: „Politički prazan nacionalizam je bio vrlo pogodan okvir koji se dao popunjavati vrlo raznorodnim „doktrinama“ koje su kao zajedničko svojstvo nosile obeležja antiliberalizma (antiindividualizma), antiracionalizma i antidemokratizma“.32

Međutim, kada je reč o kulturi u Srbiji devedesetih, još učinkovitije „svojstvo individualnog poistovećenja“ imala je predstava o – patriotizamu, kao svojstvu koje ima potencijal „ideološke racionalizacije poretka“ i koji je, kao takav, ideološka dopuna i korektiv nacionalizma. Na ovaj način ideološki je funkcionalizovana i ideja patriotizma koja izvorno podrazumeva individualan stav, za razliku od nacionalizma, koji uvek funkcioniše kao kolektivna emocija. Tako je u Srbiji krajem osamdesetih i devedesetih, ustanovljen i ustoličen poseban oblik preoblikovanog patriotizma, emaniran kao izrazita kolektivno–patriotska osećajnost, dominantan i neizostavljiv supstrat kulturno-umetničko-medijsko-naučne produkcije. Istovremeno, prisustvo ili odsustvo ove kolektivne osećajnosti nazvane „patriotizam“, bilo je signifikantno i za svrstavanje u „podesne“ ili „nepodesne“, „lojalne“ ili „nelojalne“, „pripadajuće“ ili „nepripadajuće“ zakonomernom i nadređenom kolektivitetu. Ulogu arbitra i koordinatora ove kolektivne emocije imao je, naravno, režim: „režim ovo čini na način da patriotizam uspostavlja kao kolektivnu emociju, a da za sebe prigrabi ulogu neprikosnovenog arbitra koji utvrđuje ko je patriota a ko nije. Ovo se uvek pokazalo kao vrlo represivna forma ideološke kontrole društva. Političko društvo u Srbiji prošlo je upravo takvu vrstu otvorene i prikrivene represije“.33

Ova „prikrivena“ represija bila je prevashodno generisana kroz kulturni, medijski i obrazovni sistem i oslonjena na „najrazličitije iracionalne formule“ – narod, zajednicu, osnivačke mitove i poreklo kao moćna manipulativna sredstva koja, osim što „služe kao instrument prikrivanja stvarne konstelacije moći“, uvek „zakonito“ dovode i do „političkog desubjektiviranja ljudi“.34 U ovom kontekstu je i transformaciju zatvorenog u otvoreno društvo, zatvorene u otvorenu kulturu, uputno videti i kao, kulturom pobune i građanskom neposlušnošću izdejstvovan prostor za socio-kulturno-političku rekonstrukciju društva i redefiniciju fundamentalnih vrednosti: „To su stanja kada se pripadnicima jedne političke zajednice omogućava i daje šansa za redefiniciju zajedničkog kolektivnog identiteta. Srbija, zarobljena političkom legurom koja je čitavu deceniju bila središte otpora vrednostima evropske političke prosvećenosti, zadobiva šansu da relegitimizuje projekat (poredak) koji čini političko jezgro moderne (ustavna demokratija)“.35

Mogućnost dekonstrukcije: otvorena vs zatvorena kultura

Za polje „principa i vrednosti“ vezuje se i mogućnost, prisustvo ili odsustvo motivacije (kolektivne i individualne) da se prikloni, odabere i preobrazi određena društvena struktura. I upravo u zavisnosti od izbora vrednosne orijentacije, individue i društvene grupe zauzimaće različite poglede na svet i stupaće u različite odnose prema svojoj okolini: „deterministički/fatalistički u zavisnosti od gledanja kroz prizmu slučajnosti ili slobode; individualistički vs. kolektivistički – altruistički vs. egoistični; aktivistički ili pasivistički; jednodimenzionalno vs. višedimenzionalno (pluralističko) poimanje sveta u kojem žive itd“.36

U osnovi pouzdane mogućnosti razlikovanja totalitarnih poredaka od demokratskih nalazi se upravo kriterijum radikalno drugačijeg sistema vrednosti. U slučajevima totalitarnih poredaka ustanovljeni i masovno prihvaćeni sistemi vrednosti utemeljeni su na „zavisnosti, podređenosti žrtvovanju, individualnosti, gaženju ljudskog dostojanstva i poništavanju principa socijalne pravde“.37 U tom smislu svrsishodno je ukazati na važnost i neophodnost uvođenja antropološko/kulturološke paradigme u razumevanje fenomena savremenih društvenih i kulturnih sistema, jer je tek antropološkim uvidom u strukture kulturnih sistema i modela moguće detektovati „kako su i koje aspekte kulture članovi datog društva internalizovali i ugradili u strukturu svojih ličnosti, kao 'uputstvo za život'“.38

Pravo vreme za suprotstavljanje kreiranju nacionalnih i etničkih mitova, represivnih ideoloških matrica i stigmatizirajućih stereotipnih predstava je, složićemo se sa Hobsbaumom, vezano za sam početak njihovog nastajanja, za pokušaj ideološkog preoblikovanja i identitetskih uzurpacija. Otvoreno/demokratsko/civilno društvo, pa dakle i adekvatne, otvorene kulturne modele moguće je uspostaviti samo ukidanjem pretpostavki totalitarnog/autoritarnog društva i prevazilaženjem zatvorenog političkog sistema čiji je glavni i jedini subjekat državni aparat zasnovan na ideološkoj (najčešće nacionalističkoj) indoktrinaciji koja poništava individualizam u ime „jedino ispravne“ orijentacije – „žrtvovanja individue u korist kolektiva“.39

Osnovnu prepreku uspostavljanju otvorenog demokratskog društva i njemu kompatibilnog modela otvorene kosmopolitske kulture, zasnovane na interkulturalnom dijalogu, kao preovlađujućem tipu komunikacije koja podrazumeva senzitivnost na različitosti, destigmatizaciju i dekonstrukciju ustaljenih stereotipa i ideoloških matrica, utemeljenih u vrednosnim postulatima zatvorenog društva, moguće je videti upravo u kolebanju na relaciji građanski – kolektivističko/nacionalistički identitet. Na ova kolebanja i nakon 2000, u Srbiji ukazuje grupa autora.

Prema Z. Golubović „da građanski identitet još nije dovoljno konstituisan, pokazuje i činjenica da se populacija još uvek opredeljuje između nacionalnog identiteta i tek stičućeg građanskog identiteta – a to znači da se jedan deo potčinjava autoritetu nacije, ostajući u okviru autoritarnog shvatanja identiteta, dok drugi delimično izlazi iz tog okvira, ali nije razvio sve potrebne atribute građanstva“.40

B. Jakšić ukazuje na podatak da je u srpskom društvu uočljiva obnova populističkih tendencija: „toj obnovi pribegavaju ne samo već preživele političke partije, pa i neke od vladajućih, nego i neke tek formirane (...) Ako se tome doda i tvrdokorno istrajavanje na jednom tipu anahroničkog nacionalizma jedne od uticajnih političkih partija (...) onda je slika savremene Srbije i njene budućnosti još sumornija i srpski nacionalizam i populizam su prvo doveli srpski narod i ostale građane Srbije u sukob sa susedima pa i čitavim svetom, a zatim su u tim sukobima uništili motivacione i materijalne pretpostavke za ekonomsku, političku, kulturnu i moralnu obnovu društva (...) Biće potrebni dugotrajni, strpljivi i mukotrpni napori novih generacija da do kakve-takve obnove društva i države dođe“.41 (Jakšić, 2004, 178)

Kao jednu od neophodnih pretpostavki da dođe do preobražaja iz zatvorenog društva i zatvorene kulture u otvoreno društvo i kulturu B. Jakšić vidi razvijanje kritičke samosvesti svih građana, kao i svesti o destruktivnoj i potencijalno uvek opasnoj ulozi nacionalizma i populizma u srpskom kulturnom i društvenom kontekstu.42

I Lino Veljak nalazi da „društva i države u kojima nisu uspostavljeni ni elementarni temelji konsenzusa oko nužnosti raskida s prošlošću, pa se stoga kolebaju između kontinuiteta i diskontinuiteta, mogu na optimističke vizije budućnosti regije, pa makar i one umereno optimistične (...) gledati tek kao na obećanja koja se vrlo lako mogu izjaloviti“.43

U kontekstu problema razvoja kulturnog sistema kao otvorenog i zasnovanog na vrednostima koje podrazumeva i moderno građansko društvo, jasno je da je reč o „obostranim“ neophodnim preduslovima: - oslobađanju javne sfere od uticaja državne uprave, konstituisanju građanina kao nezavisne i slobodne ličnosti, formiranju modernog građanskog identiteta i vladavine zakona koja važi za sve građane uz ostvaranje i njihovog ravnopravnog učešća u javnim poslovima, definisanju ljudskih prava kao osnovnih društvenih vrednosti i njihovom poštovanju u praksi, stvaranju demokratske političke kulture, podsticanju individualnih i grupnih inicijativa radi unapređenja demokratskog razvoja, razvijanju individualizma u smislu samostalnog rasuđivanja i biranju između različitih alternativa, uspostavljanju kritičke distance prema vlasti i centrima moći, sklonosti ka kritičkoj proceni i mogućem otporu ukoliko dolazi do uzurpacije vlasti, podsticanju i praktikovanju principa i vrednosti tolerancije i uvažavanju i interakcije u odnosu na različite ideje.44

Kad je reč o problemu kontinuiteta, tj. nemogućnosti potpunog i ubedljivog prevazilaženja starog poretka i kulturnog modela, indikativni su rezultati istraživanja vrednosnih usmerenja građana u promenama posle 2000, realizovanog 2009. godine.45 Rezultati istraživanja ukazali su na „problem veoma prisutnog kontinuiteta te sporo menjanje ostataka starog nasleđa“, a najizrazitiji „vidovi kontinuiteta“ pokazali su se u činjenicama da su materijalne potrebe i dalje isključivo opredeljenje većeg broja ispitanika, bez velikog ili najčešće nikakvog interesa za kulturne potrebe, da se procena kvaliteta življenja primarno vezuje za materijalni standard, da je veoma prisutno viđenje kulture kao luksuza bez koga se može, da „visoka kultura“ zamara, a da su kao zabava, razonoda, i prihvatljiva dopuna svakodnevici, i dalje poželjni oblici populističke kulture, da se kao „najuporniji kontinuitet“ ispoljava postojanje autoritarnog mišljenja, da se ukus većine prihvata kao normalno merilo za lično opredeljenje, a čak i kada se kritički govori o takvom ukusu jedan broj građana smatra da je legitimno prikloniti se „stavu većine, da su nacionalistički stavovi kod ispitanika manje eksplicitni i agresivni ali i evidentni, budući da su i dalje prisutne stereotipne predstave koje su devedesetih bile dominantne: uverenost u superiornost srpskog naroda, sumnja u Evropsku uniju, njene 'motive' kao i 'korist' od 'našeg pridruženja'“...46 Najzad, iako postoji „značajan trend ka razumevanju i usvajanju modernih vrednosti“ koji se vezuje za određen broj građana, u osnovi, rezultati istraživanja, svedoče u prilog činjenici da se ni do 2000, sistem vrednosti kod većine ispitanika „nije radikalnije promenio“: „U većini dominira tradicionalan sistem uz kombinaciju božanskih 'vrednosti' i vraćanju 'tradicionalno'/spoljašnjoj, ritualnoj etno-religioznosti. Kulturne institucije još uvek nisu postale 'neophodne' i dostupne za većinu građana a za mnoge je kafić (kao moderniji oblik seoske krčme) najposećenija institucija za odmor, druženje, za informisanje (dosta građana navodi da štampu čita kada ode u kafanu), a uprkos sporadičnoj kritičnosti prema turbo-folk kulturi, najgledaniji su upravo komercijalni programi, domaće i strane serije, i najpopularnije emisije 'estradnog tipa', te je, kako nalazi Zagorka Golubović kultura i dalje svojevrsno bekstvo od egzistencije“.47

Istorijski revizionizam nakon 2000 – istorijska i(li) kulturna politika

Problem koji svakako u najvećoj meri sprečava formulisanje i prihvatanje novog sistema vrednosti kao i usvajanja nove kulturološke paradigme jeste istorijski revizionizam, inkorporiran u segmente istorijske politike u Srbiji od 2000, do danas. U tom smislu, za autore istraživanja „Istorijske politike u Srbiji nakon 2000. godine“, ilustrovanog primerima manifestovanja sprege između akademskog istorijskog revizionizma i državne revizije prošlosti (Milan Radaković, Centar za socijalna istraživanja, Alternativne kulturne organizacije – AKO) relevantna je činjenica da je u nastojanjima prerade prošlosti, očigledna ideološka i politička motivacija, zasnovana na starim kulturološkim devijacijama – nacionalizmu i radikalnom antikomunističkom resantimanu kao i na strateškoj potrebi sticanja političkog kapitala ispravljanjem „istorijskih nepravdi“, rehabilitacijom stvarnih ili navodnih žrtava. Na ovaj način, smatraju autori istraživanja, pravdanje novog poretka dobija moralno-političku dimenziju. Tako su u periodu od 2000, do 2016, uz novo ideološko prekodiranje prošlosti i istorijski revizionizam, i ideološke matrice devedesetih dobile novu vitalnost, a kultura u Srbiji u svom, kako se čini dominantnom toku, ostala zarobljena u toposima naroda – žrtve, patriota/ izdajnika, svetih teritorija i vekovnih neprijatelja kojima je isključiva namera da destruiraju poželjno jedinstveni, kolektivno-rodno-nacionalni identitet.

Da neka hipotetička progresivna kulturna politika zahteva, ne samo dekonstrukciju postojećih ideoloških matrica u srpskoj kulturi, već i njihovu supstituciju, svedoče i noviji, sve brojniji primeri ukidanja medijskih i kulturnih alternativa (kako u institucionalnom tako i u programskom smislu), bujanje ekstremizma i ekstremističkih organizacija, primena restriktivnih metoda u formi ukidanja ili „pripajanja“ institucija kulture, ukidanja ili ustanovljenja nagrada i priznanja, a pre svega ukidanje osnovnih kulturnih prava, postavljanjem ideološki podobnih kadrova, tendencioznim stigmatizovanjem i slabljenjem građanskih inicijativa, kao prava i prostora za ideološki, politički i kulturni diverzitet.

Nažalost, 2016, čini se da su u Srbiji kultura i ideologija osuđene na večno vraćanje istog, i beskrajni začarani vrtlog u kojem je bez suštinske promene paradigme, nemoguće učiniti autentičan ili značajniji iskorak u pravcu kulture građanskog društva i njemu prirođenih sistema vrednosti.