Analiza slučaja 1

MEĐUNARODNI KRIVIČNI SUD ZA BIVŠU JUGOSLAVIJU

Predmet br. IT-02-54-T

PRED PRETRESNIM VEĆEM

U sastavu:

sudija Richard May, predsedavajući

sudija Patrick Lipton Robinson

sudija O-Gon Kwon

Sekretar:Hans Holthuis

Datum podnošenja:29. maj 2002.

TUŽILAC protiv SLOBODANA MILOŠEVIĆA

PODNOŠENJE IZVEŠTAJA VEŠTAKA AUDREY BUDDING OD STRANE TUŽILAŠTVA

Tužilaštvo:

g. Geoffrey Nice, g. Dirk Ryneveld, gđa Hildegard Uertz-Retzlaff, g. Dermot Groome

Amicus curiae:

g. Steven Kay

g. Branislav Tapušković

g. Mischa Wladimiroff

Optuženi

g. Slobodan Milošević

MEĐUNARODNI KRIVIČNI SUD ZA BIVŠU JUGOSLAVIJU

TUŽILAC protiv SLOBODANA MILOŠEVIĆA

Predmet br. IT-02-54-T

PODNOŠENJE IZVEŠTAJA VEŠTAKA AUDREY BUDDING OD STRANE TUŽILAŠTVA

U skladu sa pravilom 94bis Pravilnika o postupku i dokazima, Tužilaštvo podnosi kratku biografiju i radnu verziju izveštaja veštaka Audrey Budding.

/potpis na originalu/

Dirk Ryneveld,

viši zastupnik optužbe

Dana 29. maja 2002. godine

U Hagu, Holandija

Audrey Helfant Budding

Izveštaj veštaka

Uvod

U ovom izveštaju biće navedeni osnovni istorijski podaci i kontekst, koji su značajni za razumevanje buđenja srpske nacionalne svesti osamdesetih godina, kao i sleda političkih događaja, koji su doveli do raspada jugoslovenske države i izbijanja postjugoslovenskih ratova 1991. godine.1 Nakon veoma kratkog pregleda događaja u prethodnom veku, u izveštaju će biti prikazana politička putanja srpskog nacionalizma, od stvaranja prve jugoslovenske države 1918. godine do raspada druge Jugoslavije 1991. godine (sa detaljnim opisom razdoblja nakon 1945. godine). Izveštaj će se posebno baviti srpskim stavom prema jugoslovenskoj državi, kao i odnosom između Srba u Srbiji i onih izvan nje. Izveštajem će se utvrditi i pokušati da se objasne elementi nacionalnog načina razmišljanja, koji je do osamdesetih godina uglavnom bio uobičajen kod Srba, a zatim će govoriti o tome kako je ovaj način razmišljanja (i, uopštenije gledano, proces buđenja srpske nacionalne svesti) doprineo raspadu Jugoslavije. Ovaj izveštaj ne predstavlja pokušaj da se pruži sveobuhvatni pregled istorije Jugoslavije ili Srbije u datom razdoblju. Štaviše, u njemu se raspravlja o širim političkim i ekonomskim tendencijama, uglavnom onako kako se one odnose na stvaranje srpske nacionalne misli.

I. Srbi, Srbija i ideja o Jugoslaviji od 1830. do 1918. godine

I.A. Srpska država u devetnaestom veku

Kao i mnogi drugi slovenski narodi, Srbi su u modernu doba ušli bez nezavisne države. Srpske zemlje su, u srednjem veku, bile na vrhuncu svoje moći, u vreme vladavine Stefana Uroša Dušana IV (vladao od 1331. do 1355. godine), koji je sebe krunisao za "cara", u Skoplju, 1346. godine. Teritorija koju je kontrolisao prostirala se, u najvećoj meri, od Dunava do Korintskog zaliva i od Jadrana do Egejskog mora.2 Dušanovo carstvo počelo je da se raspada nedugo nakon njegove smrti. Do devetnaestog veka, ostalo je samo bledo sećanje na njega, a Srbi su bili podeljeni između Osmanlijskog carstva i Habsburške monarhije. Međutim, početkom devetnaestog veka, nakon niza srpskih pobuna i intervencije Rusije, došlo je do uspostavljanja nezavisne kneževine Srbije, u okviru Osmanlijskog carstva.3 Od sredine devetnaestog veka, u toj kneževini živelo je manje od jedne trećine svih Srba (950.000 od otprilike 3,2 miliona). Oko 1.250.000 Srba živelo je u drugim delovima Osmanlijskog carstva (u južnomoravskom regionu, oko Novog Pazara na Sandžaku i u Bosni i Hercegovini). Preostali Srbi - njih oko milion - bili su podanici Habsburške monarhije, od kojih su mnogi bili vojni kolonisti (Grenzer) /kao u originalu/, koji su živeli uz dugačku granicu sa Osmanlijskim carstvom.4

Od sredine 19. veka, pa do 1918. godine, razni srpski političari tragali su za mogućnostima proširenja srpske države, kako bi više tih Srba živelo u njoj, a u nekim slučajevima, da bi povratili makar jedan deo Dušanovog carstva. (S tim u vezi, trebalo bi zapamtiti da je Dušanova država obuhvatala veliki deo jadranske obale. Dobiti izlaz na Jadransko more i na taj način smanjiti trgovinsku zavisnost od Austro-Ugarske bio je srpski strateški cilj toga doba. Izlaz na more često se zamišljao kao prolaz kroz teritoriju koja danas čini severnu Albaniju.) Zamišljene granice tih predviđenih srpskih zemalja razlikovale su se u okviru parametara koje su određivali domaći interesi, kao i promenljivi kontekst spoljne politike. Najvažniji deo međunarodnog konteksta svakako je činila progresivna propast Osmanlijskog carstva, koja je imala za posledicu kako političke nerede na teritorijama pod turskom vlašću tako i rivalstvo između Velikih sila, koje su želele da prošire svoj uticaj na ovo područje.5 Tokom razdoblja od nekih osamdeset godina, od svog ponovnog rođenja u modernom dobu do stvaranja prve Jugoslavije, srpska država bila je dosta uspešna u ostvarivanju svog plana za osvajanje od Turaka teritorija sa srpskim življem. U tom planu proširenja granica države, kako bi one obuhvatile ceo njen narod, očigledno nije bilo ničeg jedinstveno srpskog. (Prema čuvenoj formulaciji Ernesta Gellnera, jednog od vodećih teoretičara nacionalizma u dvadesetom veku, "nacionalizam pre svega predstavlja politički princip, po kojem se političko i nacionalno jedinstvo moraju podudarati."6) Međutim, treba naglasiti da je opšti uspeh srpske države u odnosu na Turke doprineo jačanju stava da je taj plan i poželjan i ostvarljiv.7

I.B. Granice srpstva

Ovo traganje za jedinstvom iskomplikovalo se zbog činjenice da je sama definicija "Srbina" bila osporena. U ovom periodu, granica između Srba i Hrvata, u nacionalnom smislu, koja je na kraju razrešena gotovo potpunim poistovećivanjem Srba sa srpskim pravoslavljem i Hrvata sa katoličanstvom, i dalje je bila sporna. Tako su "svesrpski" i "svehrvatski" ideolozi pokušavali da prisvoje obe nacije, dok su se zagovornici "Ilirskog pokreta" i "jugoslovenstva" (prvenstveno iz redova hrvatskih intelektualaca, ali i nekih srpskih pristalica) zalagali za razne vidove kulturnog, političkog i/ili nacionalnog jedinstva južnih Slovena. Pored toga, i srpski i hrvatski ideolozi bili su skloni tvrdnji da su Muslimani slovenskog porekla njihovi sunarodnici.8 Tako je, na primer, u članku napisanom 1836. godine (koji je objavljen tek 1849), reformator srpskog jezika, Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864), tvrdio da svi oni koji govore štokavskim dijalektom treba da se smatraju Srbima, bez obzira na to koje su vere (pravoslavne, muslimanske ili katoličke).9 U kontekstu njegovog vremena i njegove borbe protiv sveštenstva, Karadžićevo insistiranje da se narodi određuju prema jeziku kojim govore, a ne prema njihovoj veri, bilo je sasvim razumljivo. Ipak, ispostavilo se da je njegova definicija srpstva neodrživa, budući da su je odbacili mnogi od onih na koje se odnosila.

Raznolike i ponekad nejasne definicije srpstva omogućile su srpskim političarima da slede san o ujedinjenju svih Srba u jednoj državi, bez jasnog suprotstavljanja činjenici da svi stanovnici te države neće biti srpske nacionalnosti. Drugim rečima, većina pripadnika srpske političke elite nije pravila jasnu razliku između širenja srpske države, kako bi ona obuhvatila sve Srbe ili većinu njih, i ujedinjenja južnih Slovena. Kasnije čuveno Načertanije (Nacrt) - interni dokument o ciljevima srpske spoljne politike, koji je 1844. godine priredio ministar unutrašnjih poslova, Ilija Garašanin (1812-1874), predstavlja oličenje tog stava.10 Suprotan pristup pronađen je kod srpskih socijalista, pre svega, kod Svetozara Markovića (1846-1875).11

U principu, težnje za jedinstvom svih Srba, obuhvatale su sukob kako sa Habsburškom monarhijom tako i sa Osmanlijskim carstvom, ali, u praksi (do Prvog svetskog rata), Osmanlijsko carstvo, koje se raspadalo, predstavljalo je mnogo ostvarljiviji cilj, u smislu vojne ekspanzije. Zatim, u opštem smislu, planovi za ujedinjenje Srba bili su upereni protiv Turaka, a ne protiv Habsburgovaca, uz važnu napomenu da je Bosna i Hercegovina ostala u središtu srpskih ambicija, nakon njenog prelaska iz turskih ruku pod austrougarsku upravu, 1878. godine. (Nakon 1878, pravoslavni Srbi činili su najveću versku zajednicu u Bosni i Hercegovini, iako, po broju stanovnika, nisu činili većinu.12) Nakon osvajanja teritorija pod turskom vlašću, zahvaljujući Berlinskom sporazumu iz 1878. godine i Balkanskim ratovima od 1912. do 1913. godine, Srbija je, do perioda uoči Prvog svetskog rata, više nego udvostručila svoju teritoriju, kao i broj stanovnika.

Još jedan značajan rezultat srpskih vojnih uspeha u Balkanskim ratovima bio je porast entuzijazma vezanog za viđenje Srbije kao mogućeg Piedmonta južnih Slovena, u očima nekih grupa - naročito grupa mladih - kako u Srbiji tako i na područjima pod austrougarskom vlašću. Na kraju, zahvaljujući osvajačkim pohodima u Balkanskim ratovima - na Kosovu, u Vardarskoj Makedoniji i u delu Sandžaka - srpska država je po prvi put zavladala velikim brojem stanovnika, čiji identitet je bio sporan (kao u slučaju žitelja Makedonije slovenskog porekla, za koje su i Bugari i Srbi tvrdili da su iste nacionalnosti kao oni), ili nad izrazito nesrpskim življem (kao u slučaju Albanaca na Kosovu).

I.C. Srbi i Albanci na Kosovu

Balkanski ratovi i naknadno formiranje albanske države, koja je obuhvatala samo oko polovinu Albanaca na Balkanu, dali su obrise albanskog problema u dvadesetom veku.13 Srpski i albanski zahtevi vezani za Kosovo žestoko su se sukobili za vreme Balkanskih ratova, kao što će se ponovo sukobiti tokom svih nemira u dvadesetom veku. Kosovo, kao centar srpske nacionalne misli (i njegovo poistovećivanje sa sastavnim delom "stare Srbije"), potiče od njegovog položaja u srcu srpske srednjovekovne države i viševekovnog sedišta srpske patrijaršije u Peći i svakako od definisanja srpske nacionalne tradicije vezane za Boj na Kosovu, 1389. godine.14 Kako Srbi tako i Albanci tvrdili su da su, u istorijskom smislu, prvi došli na ovo područje. Albanci su se predstavljali kao direktni potomci najranijih doseljenika, Ilira, dok su Srbi tvrdili da su Albanci u značajnijoj meri došli na to područje tek nakon osmanlijskog osvajanja. Štaviše, obe strane tvrdile su da je, usled asimilacije, nečasno potcenjena njihova zastupljenost u popisima stanovništva, kao i u drugim istorijskim zapisima. (Tako su srpski istoričari tvrdili da su mnogi Muslimani, koji su se računali kao Albanci, zapravo Arnautaši /kao u originalu/ /Arnauti/, ili Srbi preobraćeni u Albance.)15

Osnovno neslaganje srpskih i albanskih istoričara, kao i teškoće koje se ogledaju u argumentima oko ovakvih pitanja, u vidu zapisa iz perioda pre savremenog doba, ukazuju na to da će se ove rasprave nastaviti i u doglednoj budućnosti.16 Za razumevanje odnosa između ovih zajednica na Kosovu mnogo je važnija činjenica da su se, na ovom području, veći sukobi regionalnih ili svetskih razmera svaki put ogledali kroz etničku prizmu. Prema tome, svaki sukob širih razmera na Kosovu (Balkanski ratovi, Prvi i Drugi svetski rat), postajao je sukob unutar "ciklusa promene statusa."17 Naglašavanje ovog faktora, kao presudnog za istorijsku putanju Kosova, ne podrazumeva poricanje čestog postojanja dobrih odnosa između Slovena /kao u originalu/ i Albanaca na mikronivou (na primer, među susedima ili susednim selima).18 Međutim, krupniji politički događaji suviše često su preovladavali nad takvim obrascima mirnog suživota.

S obzirom na presudnu ulogu sukoba širih razmera u oblikovanju istorije regiona, ne čudi što su se međunacionalni odnosi na Kosovu, po svemu sudeći, značajno pogoršali nakon rusko-srpsko-turskog rata, od 1876. do 1878. Jedna od posledica tog rata (koji je obuhvatio i borbe na samom Kosovu), bila je dolazak na Kosovo Albanaca i drugih muslimanskih izbeglica iz južnomoravskog regiona, koji je iz ruku Turaka prešao pod srpsku kontrolu, nakon Berlinskog kongresa, 1878. godine. U sledećih nekoliko decenija, došlo je do porasta nestabilnosti, sa sporadičnim nasiljem nad Slovenima /kao u originalu/ na Kosovu, kao i do iseljavanja u značajnom broju.19

U ovoj situaciji rastućeg sukoba, na Kosovu su se odigrali prvi događaji vezani za promenu statusa u dvadesetom veku, a to je prelazak sa turske na srpsku vlast u Balkanskim ratovima. Savremeni istraživači Balkanskih ratova uočili su brojna zverstva, koja su počinili srpski i crnogorski vojnici. Neki su uočili dokaze da su srpski vojnici učestvovali u sistematskom pokušaju da izmene demografsku ravnotežu regiona kako bi opravdali njegovo uključivanje u srpsku državu.20 Novi poredak srpske vladavine promenio se tokom Prvog svetskog rata, pa je ponovo uspostavljen nakon rata, a Kosovo je postalo sastavni deo nove jugoslovenske države, uprkos znatnom otporu Albanaca.21 Ovaj sled događaja nepovoljno se odrazio na položaj Albanaca u novoj državi (pored toga što su oni već bili u nepovoljnom položaju kao nesloveni, u izrazito južnoslovenskoj državi). Zapravo, kako su mnogi primetili, dominantan stav režima prema albanskoj manjini, u periodu između dva rata, kao prema stvarno ili potencijalno nelojalnoj manjini, bio je prožet dubokom sumnjom. Režim je podjednako želeo da umanji njihov udeo u broju stanovnika na Kosovu (naseljavanjem srpskih i crnogorskih kolonista i vršenjem pritiska na Albance da se isele u Tursku ili u Albaniju) i da obeshrabri porast albanske nacionalne svesti (ograničavanjem obrazovanja na albanskom jeziku).22

II. Prva Jugoslavija, 1918-1941.

II.A. Koncepcije srpske i jugoslovenske države

Vraćajući se na pitanje borbe između srpskih i jugoslovenskih nacionalnih ideala, može se reći da je, uoči Prvog svetskog rata, srpska koncepcija, u političkom smislu, i dalje dominirala u Srbiji, iako su, među nekim grupama, jugoslovenske koncepcije postajale sve aktuelnije. Taj odnos snaga jedva da je ikoga začudio. Tokom većeg dela devetnaestog veka, sve snažnija država podržavala je srpsku nacionalnu ideju. Nasuprot tome, sve do 1914. godine, šire jugoslovenske ideje, koje su podrazumevale propast Austro-Ugarske, delovale su kao utopija.23 Pored toga, jugoslovenstvo je predstavljalo ideologiju koju su podržavali (neki) pripadnici obrazovanih elita. Velika većina Srba (što im je zajednička osobina sa ostalim budućim narodima Jugoslavije) znala je relativno malo o drugim južnoslovenskim narodima i u tom smislu nije bila pripremljena za život u višenacionalnoj Jugoslaviji.24

Što je najbitnije, kad je Srbija ušla u rat, dominantna struja u srpskoj političkoj misli još uvek je zamišljala ujedinjenje jugoslovenskih naroda kao cilj koji treba ostvariti putem dalje ekspanzije srpske države, umesto da je jugoslovensku državu zamišljala kao nešto iz temelja novo. Stapanje ideala o Velikoj Srbiji i Jugoslaviji, uz istovremeno potiskivanje pitanja vezanog za način na koji jugoslovenska država treba da bude uređena, nastavilo se i tokom Prvog svetskog rata. Tako je u Niškoj deklaraciji, od 7. decembra 1914, (kada je vlada Srbije prvi put javno objavila ratne ciljeve Jugoslavije), predsednik vlade, Nikola Pašić, obećao je da će rad njegove vlade biti posvećen "velikoj stvari srpske države i srpsko-hrvatskog i slovenačkog plemena," a rat je nazvao "borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neoslobođene braće, Srba, Hrvata i Slovenaca."25 Slično tome, u poruci srpskim vojnicima, iz aprila 1916, srpski prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, govorio je o "ovoj velikoj borbi, da Srbiju stvorimo Velikom, te da obuhvati sve Srbe i Jugoslovene, da je učinimo silnom i moćnom Jugoslavijom."26 Godine 1918, te ideološke pristrasnosti, u kombinaciji sa ogromnim žrtvama Srbije i konačnom pobedom u Prvom svetskom ratu, njena vodeća uloga u stvaranju nove države, kao i dalja uloga srpske kraljevske dinastije u podsticanju nekih srpskih političara da veruju da nova država u suštini predstavlja Srbiju napisanu velikim slovima.27

Stvaranjem "Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca" rešen je "srpski problem," kako je on bio definisan tokom najvećeg dela prethodnog veka, a to je da (gotovo) svi Srbi budu ujedinjeni u jednoj državi. Srbima je trebalo izvesno vreme da shvate da su svoj stari nacionalni problem zamenili novim, a to je bio problem njihovog odnosa, kao Srba, prema višenacionalnoj državi u kojoj su oni činili najveću grupu - oko četrdeset posto stanovništva - ali ne i većinu. (Dodatni problem, koji tada takođe nisu prepoznali, poticao je od kulturne i političke raznolikosti, u istorijskom smislu, udaljenih srpskih zajednica, koje su sada prvi put bile okupljene u jednoj državi.)

U periodu između dva rata, na višenacionalni karakter Jugoslavije svakako se nije gledalo na isti način kao u socijalističkoj Jugoslaviji. U tom režimu, Makedonci i Crnogorci ubrajali su se u Srbe. Nacionalni identitet Muslimana još uvek je bio osporen, a kako Hrvati tako i Srbi tražili su da Muslimani pripadnu njihovoj naciji. Hrvatsko pitanje prvenstveno je nateralo Srbe da se suoče sa stvarnošću višenacionalne države i, konačno, sa postojanjem srpskog pitanja unutar Jugoslavije.

Od samog početka, Hrvati (koji su činili nešto ispod 24 posto stanovnika) i Srbi sukobili su se oko ustrojstva nove države. Hrvati su svesrdno podržavali neku vrstu decentralizovane države, dok je većina Srba bila za centralizovanu državu. Iako su pristalice centralizma "dobile" prvu bitku, nakon usvajanja Vidovdanskog ustava iz 1921. godine, to su učinili po cenu (daljeg) otuđenja Hrvata od nove države.28 U junu 1928. godine, srpsko-hrvatski odnosiponovo su spali na niske grane, nakon što je jedan crnogorski poslanik u Skupštini izvršio atentat na vodećeg hrvatskog političara, vođu Hrvatske seljačke stranke, Stjepana Radića. Tokom političke krize, koja je usledila, kralj Aleksandar raspustio je Skupštinu, zabranio rad političkih stranaka i uveo kraljevsku diktaturu.

Odlučan da reši nacionalni problem u zemlji, kralj je stvorio "celovito jugoslovenstvo" - doktrinu, po kojoj su Srbi, Hrvati i Slovenci bili jedna, već postojeća jugoslovenska nacija, uz isključivanje drugog nacionalnog identiteta - i to je bila državna politika zemlje. Do tada je celovito jugoslovenstvo predstavljalo samo jednu od nekoliko suprotstavljenih koncepcija jugoslovenstva. Te koncepcije razlikovale su se u pogledu važnih pitanja, kao što je pitanje da li jugoslovenska nacija postoji ili je tek treba stvoriti i da li će jugoslovensko nacionalno osećanje zameniti postojeći nacionalni identitet ili će postojati uporedo s njim. U okviru mere uvođenja celovitog jugoslovenstva, bilo je zabranjeno osnivanje organizacija na etničkoj osnovi, a zemlja (koja je sada dobila naziv "Jugoslavija") bila je podeljena na devet administrativnih srezova i ta podela namerno nije imala nikakve veze sa istorijom, a obrazovni sistem preoblikovan je u cilju negovanja razvoja (isključivo) jugoslovenskog nacionalnog osećanja.29

II. B. Ponovo srpsko pitanje

Pokušaj da se jugoslovenstvo nametne po direktivi nije bio naročito uspešan i kratko je trajao. Nakon što je Aleksandar ubijen, 1934. godine (ubio ga je jedan makedonski terorista, u saradnji sa hrvatskom ekstremističkom ustaškom organizacijom), državna politika u vezi sa nacionalnim pitanjem ponovo se promenila. Težnja da se izađe u susret Hrvatima i dalje je bila prisutna da bi, kako se Drugi svetski rat približavao, postala sve hitnija. Na kraju, pregovori između predsednika vlade, Dragiše Cvetkovića, i vođe Hrvatske seljačke stranke, Vladka /kao u originalu/ Mačeka, završeni su sporazumom, koji je javno obznanjen 26. avgusta 1939. godine, nekoliko dana pre početka rata. Na osnovu tog sporazuma, stvorena je interno nezavisna hrvatska /teritorijalna/ jedinica (Banovina Hrvatske /kao u originalu/), koja je zahvatala oko jednu trećinu jugoslovenske teritorije. Iako su Hrvati činili većinu stanovnika te nove /teritorijalne/ jedinice, sa ukupno 4,4 miliona stanovnika, u njoj je takođe živelo 168.000 Muslimana i 866.000 Srba.30

Usvajanjem tog sporazuma, "srpsko pitanje" otvoreno je u novom obliku. Razlog za to nije bila samo činjenica da je u Banovini Hrvatskoj živeo veliki broj stanovnika srpske nacionalnosti. U pitanju je takođe bio odnos Srba izvan Banovine prema jugoslovenskoj državi.31 Izvestan broj istaknutih srpskih intelektualaca tvrdio je da, ukoliko Hrvati treba da uživaju unutrašnju samoupravu, u okviru jedinice koja je definisana na nacionalnoj osnovi, isto to bi trebalo da uživaju i Srbi. (Smatralo se da se u Srbe, naravno, ubrajaju i Makedonci i Crnogorci.) Iznoseći svoje argumente u prilog srpskoj /teritorijalnoj/ jedinici, oni su odbacili premisu da je jugoslovenska država, u suštini, srpska (a kao prirodna posledica toga, nije bilo potrebno da Srbi budu posebno zastupljeni u okviru Jugoslavije). Najznačajniji zagovornici ovog stanovišta bili su iz redova Srpskog kulturnog kluba, koji je osnovan u Beogradu, krajem 1936. godine.32 Proklamovani zadatak ovog kluba bio je negovanje "srpske kulture u okviru jugoslovenstva." Odbacivši argumente u prilog celovitog jugoslovenstva, taj klub je, u okviru svojih pravila proglasio sledeće:

Bilo bi pogrešno misliti da samo neko ko je prestao da bude Srbin, Hrvat ili Slovenac, može da bude dobar Jugosloven. Naprotiv, samo neko ko je bio i ostao dobar Srbin, dobar Hrvat, [ili] dobar Slovenac može da bude i dobar Jugosloven.33

Iako su odbacili jugoslovensku nacionalnu ideju, neki članovi Kluba tražili su novu osnovu za ideju o jugoslovenskoj državi. Tako je član i osnivač Kluba, Slobodan Jovanović (ugledni advokat i istoričar, koji je jedno vreme bio predsednik jugoslovenske vlade u egzilu, za vreme Drugog svetskog rata), u svom govoru, koji je održao u Klubu, u decembru 1939. godine, izneo argument da, iako se ispostavilo da je jugoslovenska nacionalna ideja neodrživa, to nužno ne podrazumeva propast jugoslovenske države. Srbi i Hrvati su potrebni jedni drugima, ne zato što su jedan narod, već zato što samo zajedno mogu da se odupru svojim moćnim spoljnim neprijateljima. Istinska ideja o jugoslovenskoj državi nije bila nikakva romantična koncepcija o jedinstvu južnih Slovena, već "svest o potrebi za političkom saradnjom Srba i Hrvata."34

Nakon usvajanja sporazuma, neki članovi Kluba su svoju energiju sa kulturnih ciljeva preusmerili konkretno na političke ciljeve - iznad svega, na borbu za srpsku teritorijalnu jedinicu.35 Prilikom definisanja budućih granica ove teritorijalne jedinice, rukovodili su se principom "gde god je Srba - tu je Srbija." To je bio naslov članka objavljenog u glasilu Kluba, u decembru 1939. godine. Jezik tog članka bio je zapanjujuće sličan jeziku iz perioda od 1990. do 1991. godine (koji se naročito koristio u tvrdnjama kako etničke tako i istorijske prirode, kao i u tvrdnji da su "administrativne" granice nelegitimne). U tom članku propagiralo se sledeće:

"srpska /kao u originalu/ otadžbina je svugde gde god je Srba, od Subotice do Dalmatinskog Kosova, kraj Šibenika, i od Sušaka do Đevđelije. Sve zemlje gde god Srbi žive, bez obzira na plemensko-administrativne podele, već izvršene ili koje će se izvršiti, srpske su zemlje, isto onoliko koliko i hrabra Šumadija i koliko i gordi Lovćen.

Srpske su zemlje i Kordun i Lika i delovi Dalmacije i delovi Slavonije, koji su danas u sastavu Banovine Hrvatske. Srpske su zato što su te zemlje preci današnjih Srba svojom junačkom mišicom branili i odbranili od tuđinskog zavojevača u toku vekova i svojom plemenitom krvlju i znojem natopili."36

U vreme kada je napisan ovaj članak, Drugi svetski rat je već uveliko počeo. Prekinute su rasprave o načinu ustrojstva Jugoslavije, dok je ta zemlja prolazila kroz strahote rata protiv spoljnog neprijatelja i građanskog rata, koji su bili uzajamno isprepleteni.

III. Drugi svetski rat u Jugoslaviji

III.A. Novi režimi Nezavisne Države Hrvatske i na Kosovu

Nakon Hitlerovog napada na Jugoslaviju 1941. godine, usledio je brzi raspad države.37 U rasparčavanju, koje je usledilo, njene različite teritorije dodeljene su Trećem rajhu, Albaniji, Bugarskoj, Mađarskoj i Italiji. Ono što je bilo najvažnije za budućnost jugoslovenskih naroda jeste stvaranje takozvane "Nezavisne Države Hrvatske", koje su sile Osovine stvorile na teritoriji budućih republika, Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Nakon što je vođa Hrvatske seljačke stranke, Vladko /kao u originalu/ Maček, odbio da sarađuje sa njima, Nemci su za šefa te države postavili ustaškog poglavara, Antu Pavelića. To je bila odluka koja je ostavila tragične posledice na buduće odnose između Hrvata, Srba i Muslimana. Ustaški ekstremisti bili su relativno marginalna grupa u hrvatskoj politici, a njihov glavni "uspeh" bio je atentat na kralja Aleksandra, 1934. godine. Usponom na vlast, zahvaljujući osvajačkom pohodu sila Osovine, ustaše su pokrenule kampanju genocida nad Srbima, koji su činili jednu trećinu stanovništva njihove nove države, kao i nad Jevrejima i Ciganima.38 Iako je broj njihovih žrtava, Srba, i dalje kontroverzan, on se svakako treba meriti stotinama hiljada. Na celoj teritoriji Jugoslavije, život je izgubilo oko milion ljudi. (Najviše ljudi stradalo je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.) Srbi su činili nešto malo više od polovine žrtava, a Srbi i Muslimani su, proporcionalno gledano, podneli najveće žrtve, u oba slučaja, blizu sedam posto svoje populacije. (Što se Srba tiče, ovaj broj predstavlja ukupan broj veoma velikih žrtava, oko petnaest posto, u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, i relativno mali broj žrtava u Srbiji.)39

Na Kosovu je, za vreme Drugog svetskog rata, došlo do još jedne promene njegovog statusa u dvadesetom veku, sa predvidljivo razornim ishodom.40 Mnogi albanski žitelji tog područja su pripajanje (većeg dela) Kosova Albaniji, koja je bila pod italijanskom kontrolom, doživeli kao oslobođenje. Neki su iskoristili novonastalu situaciju da napadnu stanovnike slovenskog porekla (a posebno, ali ne i isključivo, prilično omražene koloniste). Na desetine hiljada žitelja slovenskog porekla pobeglo je sa tog područja ili je sa njega proterano, dok je manji, ali ipak znatan broj njih ubijen.41 Partizani (koji su gotovo isključivo bili slovenskog porekla, i koji su, početku, bili slabo prisutni) imali su slabu podršku kosovskih Albanaca, s tim što je, na kraju rata, Kosovo (ponovo) postalo sastavni deo jugoslovenske države, uprkos znatnom otporu Albanaca. U periodu između 1944. i 1945. godine, partizani su ugušili velike pobune Albanaca, a žestoke borbe vodile su se naročito na području Drenice. Na činjenicu koliko su te borbe bile žestoke ukazuje i to da su partizani tamo rasporedili 39.000 vojnika. Sporadičniji vojni otpor nastavljen je i u narednih nekoliko godina nakon rata.42 Tako se, između događaja iz 1918. i 1945. godine, mogu uočiti zapanjujuće sličnosti, ali i značajne razlike. Za razliku od svojih prethodnika, partizani su se od samog početka ozbiljno trudili da pridobiju kosovske Albance, kako stvaranjem Autonomnog /kao u originalu/ Kosova i Metohije, u okviru nove Republike Srbije, tako i preduzimanjem mera u cilju sprečavanja kolonista iz perioda između dva rata da se vrate na Kosovo.43

Što se tiče istorije Kosova za vreme i neposredno posle rata, pojavila su se dva naročito kontroverzna pitanja, koja su se odnosila na broj stanovnika slovenskog porekla, koji su za vreme rata napustili pokrajinu, kao i na broj Albanaca, koji su se tamo doselili iz Albanije tokom i neposredno posle rata.44 S obzirom na nedostatak direktne evidencije, prilikom procena različitih tvrdnji, upoređeni su predratni i posleratni demografski podaci kako bi se utvrdili eventualni parametri za određivanje kretanja stanovništva. Mada su dotična demografska pitanja složena, a raspoloživi podaci nepotpuni, moguće je izvući određene zaključke.45 Ukupan broj stanovnika na Kosovu povećao se u periodu između popisa, koji je sproveden 1939. godine (sa 645.017 stanovnika), i prvog posleratnog popisa, iz 1948. godine (na 727.820 stanovnika). Ukupno povećanje broja stanovnika na Kosovu zapravo je bilo odraz dve odvojene tendencije, a to su: apsolutno smanjenje broja stanovnika pravoslavne veroispovesti i apsolutno povećanje broja Albanaca. Dimenzije svake od ove dve tendencije podložne su izvesnim tumačenjima, jer se ta dva popisa ne mogu strogo uporediti.46 Dopuštajući različite pretpostavke, u vezi sa prirodnim priraštajem stanovništva /Kosova/ u tom periodu, francuski demograf, Michel Roux, smatra da gornja granica u vezi sa brojem proteranih Srba i Crnogoraca iznosi otprilike 36.000. (Ta cifra je relativno približna proračunu iz aprila 1944. godine, koji je izvršio jedan viši nemački zvaničnik u Beogradu, prema kojoj je 40.000 Srba i Crnogoraca proterano sa Kosova od 1941. godine.47) Prema Rouxovom proračunu, čak i pod pretpostavkom da je prirodni priraštaj kosovskih Albanaca u tom periodu bio nula, demografski moguća gornja granica, koja se odnosi na broj albanskih doseljenika, iznosila bi oko 104.000. Roux smatra da procene da je broj albanskih doseljenika iznosio 200.000 i više nisu u skladu ne samo sa podacima o broju stanovnika Jugoslavije, nego ni sa demografskim razvojem same Albanije.48

B. Partizani i četnici

Kao što je ukazano u prethodnoj raspravi, za vreme Drugog svetskog rata, Srbi ne samo što su bili izloženi opštoj surovosti okupacije, već su bili i konkretne mete nasilja širokih razmera, kako u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj tako i na Kosovu. U odnosu na ove užasne okolnosti, dva glavna pokreta nadmetala su se za njihovu lojalnost - partizani, predvođeni komunistima, i četnici, pristalice monarhije. U suštini, ta dva pokreta razlikovala su se u većini aspekata, uključujući i viziju posleratne jugoslovenske države. Pod parolom "bratstva i jedinstva," partizani su zastupali trokraku nacionalnu politiku. Odbacujući centralizam i državu iz međuratnog perioda, oni su isticali nacionalna prava jugoslovenskih naroda. Međutim, istovremeno su se zarekli da će ponovo stvoriti jugoslovensku državu. U cilju pomirenja ove dve koncepcije - nacionalnih prava i ideje o jugoslovenskoj državi - oni su obećavali novo, federalno uređenje. (To obećanje vezano za federalnu državu bilo je od presudnog značaja za konačan uspeh partizana u pridobijanju podrške onih koji nisu bili srpske nacionalnosti, naročito Hrvata).49 Na kraju, pozivanjem na nacionalnu toleranciju i zajedničku borbu protiv okupatora, partizani su postali jedino utočište za one koji nisu želeli da učestvuju u međunacionalnom nasilju.

Četnici, predvođeni pukovnikom (a kasnije đeneralom) Dražom Mihailovićem, osnovani su kao prosaveznički pokret, sastavljen od oficira jugoslovenske vojske, koji su odbili da se predaju nakon nemačke okupacije, u aprilu 1941. Iako su partizani, Saveznici i ostali zamišljali četnike kao ujedinjenu snagu, treba imati u vidu to da se, kad se govori o četničkom "pokretu," stvari u znatnoj meri pojednostavljuju. Za vreme Drugog svetskog rata, naziv "četnici," prvobitno vezivan za neregularne snage, koje su se borile protiv Turaka početkom dvadesetog veka, koristile su ne samo snage, koje su manje-više bile pod kontrolom Mihailovića, već i srpske grupe, koje su, u svojim krajevima, delovale potpuno nezavisno od njega.50 Pozdravljeni kao prvi gerilski pokret otpora u okupiranoj Evropi, četnici su imali podršku jugoslovenske vlade u izbeglištvu, a u početku su ih podržavali i zapadni Saveznici. Međutim, tokom rata, oni su počeli da deluju manje kao pokret otpora, a više kao srpska i monarhistička snaga u međunacionalnim građanskim ratovima i u političkim ratovima, koji su se vodili na teritoriji Jugoslavije istovremeno sa okupacijom.51

Razlog za neuspeh četnika da istraju u pružanju aktivnog otpora okupatorskim snagama delimično leži u njihovoj nespremnosti da civilno stanovništvo izlože odmazdi, uprkos znatnoj vojnoj nadmoći sila Osovine. Zaista, raspoloživi dokazi ukazuju na to da Mihailović od samog početka nije planirao da povede opšti ustanak, već da organizuje vojsku, koja bi se priključila eventualnom savezničkom napadu na snage okupatora i koja bi u međuvremenu izvršavala ograničene akcije pružanja otpora i sabotaže.52 Međutim, njihova privrženost srpskom i monarhističkom programu, kao i dinamika krvavih događaja, koje su pokrenule ustaše, navela je četnike da u različitoj meri postanu kolaboracionisti (uglavnom Italijana), i da počine neke od zloglasnih pokolja nad hrvatskim i muslimanskim civilima.53

U glavnim verzijama svog nacionalnog programa, četnici su se zalagali za prestruktuiranu Jugoslaviju, u okviru koje bi Srbi neosporno bili dominantan narod.54 Prema mišljenju četničkih ideologa, Srbi su sudbonosnu grešku napravili 1918. godine, kada su svoj identitet i državnost spojili u jugoslovenstvo i ušli u jugoslovensku državu, a da pritom nisu definisali srpske granice unutar nje. Četnici su posleratnu Jugoslaviju zamišljali kao federalnu državu, koja bi se sastojala od tri nacionalne jedinice: slovenačke, hrvatske i srpske (od kojih bi poslednja imala prekrojene granice, kako bi obuhvatila ne samo sve zemlje u kojima žive Srbi, već i zemlje za koje se, iz istorijskih razloga, tvrdilo da pripadaju Srbima). Kao što je ukazano u ovom rezimeu, četnički nacionalni program preuzeo je ključne elemente platforme Srpskog kulturnog kluba. Zaista, neki članovi tog kluba - pre svega, beogradski advokat, Dragiša Vasić, i banjalučki advokat, Stevan Moljević, odigrali su vodeću ulogu u stvaranju četničkog političkog programa.55 Prema nekim varijantama četničke ideologije, srpskom /teritorijalnom/ jedinicom trebalo je da budu obuhvaćeni samo Srbi. To je bila tvrdnja izneta u dokumentu (opštepoznatom pod nazivom "Homogena Srbija"), koji je Moljević sastavio, u junu 1941. godine. Moljević je tvrdio da samo država svih Srba, koja treba da se ostvari putem ekspanzije i zamene stanovništva, može da zaštiti Srbe od "teških stradanja, koja Srbima nanose njihovi susedi čim se pruži prilika."56

Konačna pobeda partizana nad četnicima, u građanskom ratu u Jugoslaviji, bila je barem isto toliko pobeda projugoslovenski orijentisanih Srba nad onima koji su bili isključivo prosrpski orijentisani koliko i pobeda socijalističkih revolucionara nad braniteljima starog društvenog poretka. Iako partizani to nikada nisu priznali, u izvesnoj meri to je bila i pobeda nad Srbima van Srbije - odnosno, u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj - kao i nad Srbima iz Srbije, od kojih su mnogi podržavali četnike.57 Titovi govori u Srbiji, u periodu između 1944. i 1945. godine, otkrivaju organizovani pokušaj da se pređe preko ove činjenice. U svom prvom posleratnom govoru, u srcu Srbije (i četničkog pokreta), u Šumadiji, Tito je osetio potrebu da demantuje glasine da je stanovništvo Srbije protiv novog režima, a u nekoliko navrata pozdravio je trijumfalni "povratak" srpskih partizana u Srbiju.58 (Naravno, partizani, koji su iz Srbije isterani 1941. godine, zaista su se vratili 1944. godine, ali Srbi izvan Srbije bili su mnogo značajniji za partizanski pokret u celini.)

Kada je tok rata partizanima doneo pobedu, a četnicima katastrofu, onda su Srbi istovremeno postali i dobitnici i gubitnici, ali tradicionalni srpski nacionalizam u potpunosti je poražen. Njegov poraz bio je utoliko potpuniji, zbog toga što je podjednako bio institucionalne i ideološke prirode. Pobedom partizana, glavne institucije, koje su pružale podršku četnicima (monarhija i "buržujske" političke stranke) su uništene, drastično oslabljene (Srpska pravoslavna crkva) ili saterane u nove političke kalupe (srpska kulturna i književna udruženja). Istovremeno su kompromitovana tradicionalna obeležja srpskog /nacionalnog/ identiteta, jer su vezivana za četnike.

IV. Srbi u Titovoj Jugoslaviji

IV.A Obrasci srpske nacionalne misli

U sledeća dva odeljka, koja čine najveći deo ovog izveštaja, pažnja će biti posvećena pokušajima Srba da odrede sebe i svoj nacionalni položaj, u okviru novog konteksta socijalističke i federalne Jugoslavije. Četvrti odeljak bavi se razdobljem do Titove smrti, 1980. godine, dok se peti odeljak bavi krizom u Jugoslaviji, koja je nastala nakon Titove smrti, kao i fenomenom, koji se obično naziva "usponom srpskog nacionalizma". Iako se prati trag srpske nacionalne misli u periodu od četrdeset šest godina postojanja socijalističke Jugoslavije, u ovom izveštaju pokušaćemo da objasnimo pojavu nacionalnog "načina razmišljanja," sastavljenog od niza uverenja koja su, do kraja osamdesetih godina, postala široko rasprostranjena (made ne i univerzalna) među Srbima.

U izveštaju je posebna pažnja posvećena reakcijama Srba na progresivnu političku i ustavnu decentralizaciju Jugoslavije. Te reakcije, kao što ćemo videti, nagoveštavaju srpsku reakciju na raspad jugoslovenske države. S obzirom na to da je, u većem delu perioda obrađenog u ovom izveštaju, jugoslovenska politika zavisila od ograničenja jednopartijskog sistema, u izveštaju će se pratiti srpska nacionalna misao u sferi kulture (koja je u Jugoslaviji, kao i u mnogim drugim komunističkim sistemima, služila kao surogat za zabranjenu politiku), kao i u sferi politike. Tokom trideset godina, koje su prethodile raspadu Jugoslavije, u izveštaju će biti izneti argumenti prema kojima se, svaki put kad je slabilo jedinstvo Jugoslavije (kulturno ili političko), javljala potreba za (kulturnim ili političkim) jedinstvom svih Srba. Konkretnije, slabljenje jedinstva Jugoslavije, odmah je na dramatičan način skretalo pažnju nacionalistički nastrojenih Srba unutar Srbije na položaj Srba izvan nje. Ovi obrasci naročito se ogledaju u srpskim reakcijama na decentralizaciju, krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina. One predstavljaju odjek reakcija Srpskog kulturnog kluba na Sporazum iz 1939. godine i takođe predočavaju obrasce srpskog odgovora na raspad jugoslovenske države dvadeset godina kasnije.

IV.B. 1918. i 1945: Kontinuiteti i kontrasti

Činioci koji su odredili odnos Srba prema socijalističkoj jugoslovenskoj državi u sebi sadrže kako značajne elemente kontinuiteta sa prvom Jugoslavijom, tako i značajne razlike. U strukturnom smislu, moglo bi se reći da je srpska pozicija ostala nepromenjena: jugoslovenska država nastavila je da postoji u okviru sličnih granica, a Srbi su i dalje bili najveća nacionalna grupa. Pored toga, Srbi su mogli smatrati da su (svojim učešćem u partizanskom pokretu) odigrali vodeću ulogu u stvaranju druge Jugoslavije, kao i one prve. Ti činioci pružaju osnovu za kontinuiranu privrženost jugoslovenskoj državi, kao državi u kojoj su svi Srbi ujedinjeni, kao i za poseban osećaj da je Srbija čuvar te države.

Ipak, kao posledica kombinacije drugih činilaca, odnos Srbije prema socijalističkoj jugoslovenskoj državi veoma se razlikuje od njenog odnosa prema državi iz međuratnog perioda. Pre svega, iako se, po svojoj nacionalnoj i višenacionalnog koncepciji, Jugoslavija mogla uporediti sa tom državom iz međuratnog perioda, socijalistička Jugoslavija je, od samog početka, bila izrazito višenacionalna država, sa federalnim uređenjem. Nakon 1945. godine, partizani su tvrdili da su, stvaranjem federalne države, oni rešili nacionalne probleme u Jugoslaviji, što je postao ključni razlog za njihovo polaganje prava na legitimitet. U prvim godinama nakon rata, jugoslovenski federalizam uglavnom je služio za propagandne svrhe. (Jugoslovenska država prvo je sledila sovjetski model, koji je formalno bio federalni, ali efikasno centralizovan, pod kontrolom Partije.59 Partizani su u svojim govorima jasno naznačavali razliku između njihovog "bratstva i jedinstva", koje počiva na nacionalnoj jednakosti izraženoj kroz federalni sistem, i lažnog, silom nametnutog jedinstva, koje je postojalo u državi iz međuratnog perioda. Sâm Tito se mnogo puta vraćao na ovu temu tokom prvih godina posle rata i kasnije. Versajski proces, govorio je, doveo je do jedne "veštačke tvorevine", Jugoslavije koja je postojala samo "na papiru", ali ne i u srcima građana.60 Takvo deprimirajuće stanje posejalo je mržnju među jugoslovenskim narodima i prouzrokovalo katastrofu koja se desila 1941. godine.61 Pravo jugoslovensko jedinstvo ostvareno je tek 1945. godine: "Formalno smo se podelili [stvaranjem federalnih jedinica] da bismo se bolje ujedinili u stvarnosti."62

Drugo, iako su Srbi svakako bili politički dominantni u prvoj Jugoslaviji, njihov položaj u drugoj državi bio je mnogo protivrečniji. S jedne strane, Srbi i (još više) Crnogorci bili su preterano zastupljeni u određenim institucijama. Što je najvažnije, Jugoslovenska narodna armija (JNA) je u posleratnom periodu imala između šezdeset i sedamdeset posto srpskih i crnogorskih oficira, uprkos tome što je njihov zajednički udeo u ukupnom broju stanovnika iznosio otprilike četrdeset posto. Ta preterana zastupljenost posledica je kombinacije činilaca, uključujući tradiciju stanovnika nekadašnje Vojne krajine, ulogu Srba u partizanskom pokretu, kao i relativnu nezainteresovanost nekih drugih grupa (naročito Slovenaca) za karijeru u vojsci.63 Regionalni obrasci etničke zastupljenosti bili su naročito značajni u Savezu komunista Jugoslavije (SKJ-u) i, u opštijem smislu, u političkim elitama. Srbi su bili preterano zastupljeni u partijskim i političkim strukturama u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Vojvodini i (na najdramatičniji način) na Kosovu.64

S druge strane, Srbi qua /kao u originalu/ Srbi /Srbi kao Srbi/ nisu imali nikakve posebne privilegije u Titovoj Jugoslaviji. Politička pripadnost uvek je imala prednost u odnosu na nacionalnu pripadnost. (Nakon razlaza između Tita i Staljina, 1948. godine, dramatičnu ilustraciju ovog principa predstavljale su drakonske čistke pravih i navodnih pristalica Staljina među srpskim i crnogorskim članovima Partije.65). Kako je Jugoslavija postajala decentralizovana, a većina saveznih ustanova - na primer, predsedništvo države i partije i savezna skupština - bila je ustrojena po republičkom ključu, najgušće naseljene jugoslovenske republike, uključujući Srbiju, bile su, u izvesnom smislu, nedovoljno zastupljene na saveznom nivou. (O ovom pitanju govori se dalje u tekstu, u kontekstu ustavnih promena, krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih.) Na toj osnovi, moglo bi se tvrditi (a mnogi Srbi i jesu) da su Srbi, kao najbrojniji narod, i Srbija, kao najveća republika, diskriminisani od strane institucija socijalističke Jugoslavije.

Konačno, u okviru ideologije socijalističke Jugoslavije, srpska nacija nije dobila "vodeću ulogu." (U Jugoslaviji bi bilo nezamislivo ukazivanje slične počasti kakva je, u himni Sovjetskog Saveza, ukazana "velikim Rusima."66) Kao što je prethodno rečeno, iako je pobeda partizana predstavljala pobedu pokreta, u kojem su Srbi odigrali vodeću ulogu, ona je takođe predstavljala težak poraz srpskog nacionalizma. Lideri SKJ-a (a naročito oni u Savezu komunista Srbije, postupajući po direktivi da komunisti treba da se bore protiv nacionalizma "u vlastitoj kući") zaista su često ukazivali na posebne opasnosti koje vrebaju od srpskog nacionalizma. Taj nacionalizam vezivao se za srpsku buržoaziju, koju su krivili za neuspehe države u međuratnom periodu, kao i, naravno, za četnike u Drugom svetskom ratu. Tako je rezolucija, usvojena na Osnivačkom kongresu Komunističke partije Srbije /KPS-a/, u maju 1945. godine, pozvala KPS na borbu "protiv šovinističkih i hegemonističkih tendencija, i to uglavnom velikosrpskih".67 Ovakav način govora nastavio je da dominira unutar Komunističke partije (kasnije Saveza komunista) Srbije tokom perioda titoizma i nakon njega.68

Ovo je jedan od načina da se rezimiraju razlike između "ideološke" pozicije Srba u prvoj i drugoj jugoslovenskoj državi. Godine 1918, Srbi su bili suočeni sa jednom dilemom: ostvarili su svoj cilj o ujedinjenju skoro svih Srba u jednoj državi, a (u većini slučajeva) nisu se zapravo pomirili sa njenim višenacionalnim karakterom. Neki su se priklonili ideji o jugoslovenskoj naciji, koja na kraju nije mogla da se održi, dok su drugi Jugoslaviju videli samo kao Srbiju ispisanu velikim slovima. Obe ove ideje podržavali su elementi unutar režima. Godine 1945, Srbi su se suočili sa još jednom dilemom. Oni su ponovo bili ujedinjeni u jugoslovenskoj državi. Međutim, ovoga puta, kombinovanjem iskustva iz države u međuratnom periodu, iz Drugog svetskog rata i iz promene režima - jugoslovenstvo kao nacionalna koncepcija, kao i tradicionalni srpski nacionalizam bili su podjednako duboko kompromitovani, a nijedno od to dvoje nije imalo značajnu podršku unutar režima. U novom političkom kontekstu, Srbi, koji su promovisali jedinstvo Jugoslavije, suočili su se sa psihološkom i političkom potrebom da se ograde od "unitarističkog" jugoslovenstva, dok su oni koji su promovisali srpsko jedinstvo, morali da se izdignu iznad poraženih i diskreditovanih četnika.69

IV.C. Srbi i "socijalističko jugoslovenstvo"

Srpska nacionalna misao se, naravno, razvijala unutar promenljivog političkog i ideološkog okvira i ona se može shvatiti samo u tom kontekstu. Do prve veće posleratne promene u tom okviru došlo je kada je jugoslovenski režim pridodao koncepciju "socijalističkog jugoslovenstva" manje problematičnoj ratnoj paroli "bratstva i jedinstva". Ova promena delom je bila motivisana potrebom režima da se bavi posledicama razlaza između Tita i Staljina, 1948 godine. Direktne posledice događaja iz 1948. godine - neprijateljstvo sovjetskog bloka, koje je gotovo došlo do stanja neobjavljenog rata - nametnule su nuždu da jugoslovenske vođe promovišu odanost Jugoslaviji, ili "socijalističkom patriotizmu," u odnosu na odanost međunarodnom komunizmu.70 Ispostavilo se da su indirektne posledice događaja iz 1948. godine - privredna i politička destaljinizacija, koja je počela kao improvizovana reakcija na izopštenje i postala "jugoslovenski samoupravni socijalizam" - bile još značajnije u krojenju jugoslovenske politike vezane za nacionalno pitanje.71 Decentralizacija privrede donela je nove ekonomske nedaće starim nacionalnim i regionalnim rivalima, a politička liberalizacija je konfliktima, koji su iz nje proizašli, dala više slobode da se ispolje. Posledica toga bilo je povećano ispoljavanje nacionalnih antagonizama, čak i među komunističkim kadrovima, što je predstavljalo neugodan razvoj događaja za režim koji je, kako je prethodno rečeno, svoj legitimitet u velikoj meri zasnivao na tvrdnji da je za vreme rata uspeo da reši nacionalne probleme u Jugoslaviji.

Osnovne odlike teoretskog odgovora režima - na jugoslovenski način preformulisana opšta marksistička premisa, po kojoj klasa ima prednost u odnosu na naciju - pojavile su se u periodu između 1952. i 1953. godine.72 Režim je tvrdio da se jugoslovenski socijalizam tradicionalnim nacionalizmima neće suprotstaviti zamenom ili potiskivanjem već postojećih nacionalnih identiteta, već stvaranjem novog, glavnog socijalističkog identiteta. Prema rečima Edvarda Kardelja, vodećeg slovenačkog komuniste i glavnog teoretičara u rukovodstvu Jugoslavije, putem samoupravnog socijalizma (konkretno, nove vrste svojinskih odnosa, koje je on podrazumevao) biće stvorena "socijalistička zajednica nove vrste, u kojoj će jezik i nacionalna kultura postati sekundarni činilac".73 Ovaj pojam zajedništva ponekad je nazivan "socijalističkim jugoslovenstvom," što je formulacija namenjena naglašavanju razlike između ovog jugoslovenstva zasnovanog na zajedničkoj privrženosti socijalizmu, i jugoslovenstva zasnovanog na nacionalnim karakteristikama, koje je postojalo u državi u međuratnom periodu. Socijalističko jugoslovenstvo zapravo se može smatrati pokušajem stvaranja građanskog nacionalizma, ukoliko se građanski nacionalizam shvata u smislu u kojem ga je koristio Anthony Smith, kao "svevladajuća i ujedinjujuća simbolika i ideologija," koja pojedincima omogućava da se "jednako ugodno osećaju u dva koncentrična kruga odanosti i identifikacije".74 Stoga, u programu usvojenom na Sedmom kongresu Saveza komunista Jugoslavije (SKJ-a), 1958. godine, socijalističko jugoslovenstvo se, pažljivo i bez upotrebe nacionalnih izraza, definiše kao:

svest o socijalističkom jugoslovenstvu, jugoslovenski socijalistički patriotizam, koji nije suprotan, već nužni internacionalistički dodatak demokratskoj nacionalnoj svesti, u uslovima socijalističke zajednice naroda. To nije pitanje stvaranja nekakve nove "jugoslovenske nacije," umesto postojećih nacija...75

Nekoliko mera, koje su uvedene u periodu od početka do sredine pedesetih godina, bile su odraz pojačanog naglaska koji je režim stavljao na jedinstvo Jugoslavije. Ustavnim zakonom iz 1953. godine (koji je bio ustav po svemu, samo ne po nazivu), umanjena su formalna prava republika, a naročito njihova uloga u saveznim zakonodavnim telima.76 Popisom iz 1953. godine (drugi posleratni popis, prvi je održan 1948. godine), uvedena je nova kategorija: "Jugosloveni, [nacionalno] neopredeljeni."77 Godine 1954, Novosadskim sporazumom (koji su potpisali vodeći srpski, hrvatski i crnogorski lingvisti), potvrđeno je da je "srpskohrvatski ili hrvatskosrpski" jezik jedan književni jezik, sa dva jednako važeća pisma, latinicom i ćirilicom, i dva dijalekta, ijekavskim i ekavskim.78 To je predstavljalo značajno odstupanje od principa ugrađenih u Ustav iz 1946. godine, u kojem su se srpski i hrvatski tretirali kao posebni jezici.79 Konačno, organizovana kampanja u cilju veće kulturne saradnje između republika počela je u periodu između 1955. i 1956. godine.80

S obzirom na restriktivnu političku klimu toga doba, teško je izmeriti u kojem stepenu je narod prihvatio koncepciju socijalističkog jugoslovenstva. Po svemu sudeći, prihvatljivost te koncepcije zavisila je od više faktora: zgražanja nad međunacionalnim zverstvima u Drugom svetskom ratu, ponosa na položaj Jugoslavije, kao primera socijalističke zemlje koja ne pripada nijednom bloku i osnivača Pokreta nesvrstanih (čija prva konferencija je održana u Beogradu 1961. godine), kao i opštijeg uverenja da nacionalni identitet sve više gubi na značaju u modernom svetu.81

Tako formulisano, socijalističko jugoslovenstvo moglo je da se dopadne svim građanima Jugoslavije. Međutim, za one koji nisu bili Srbi, njegovoj privlačnosti je uvek potencijalno (a često i u stvarnosti) bio suprotstavljen strah da je to "jugoslovenstvo" zapravo samo maska ispod koje se krije nacionalizam najvećeg naroda - Srba. S druge strane, Srbi nisu morali da se plaše da će jugoslovenstvo podrazumevati asimilaciju najvećeg naroda, iako su neki od njih sumnjali da to podrazumeva gubitak njihovog vlastitog identiteta. U stvari, neki srpski pobornici socijalističkog jugoslovenstva vezivali su ga barem za delimično odricanje od srpske nacionalne tradicije, kao što je ćirilica.82 Pored toga, socijalističko jugoslovenstvo je, po svemu sudeći, nudilo svojevrsno rešenje srpskog nacionalnog problema posle 1945. godine, a to je potreba da se Srbi podjednako ograde od "unitarističkog" jugoslovenstva i tradicionalnog srpskog nacionalizma, uz istovremene dalje pokušaje da se opravda postojanje jugoslovenske države.

U takvim okolnostima, jedva da je bilo iznenađujuće to što je socijalističko jugoslovenstvo mnoge svoje najvatrenije pristalice steklo među srpskim intelektualcima. Isto tako se moglo predvideti da će ova koncepcija naići na najžešću kritiku od strane Slovenaca, bez obzira na to što je njen intelektualni otac, Kardelj, i sâm bio Slovenac. Isti oni činioci, koji su, u strukturnom smislu, doprineli naklonjenosti Srba da podrže jugoslovenstvo, imali su suprotan efekat na Slovence i njihovu nacionalno homogenu republiku, sa malim brojem stanovnika. Srpsko-slovenačke rasprave oko tumačenja socijalističkog jugoslovenstva počele su sredinom pedesetih godina da bi vrhunac dostigle u čuvenoj polemici između srpskog književnika (a kasnije i predsednika Savezne Republike Jugoslavije), Dobrice Ćosića, i slovenačkog književnog kritičara, Dušana Pirjevca. Obojica su bili istaknuti partijski intelektualci, a u međusobnoj polemici su, po svemu sudeći, postupali kao posrednici republičkih partijskih rukovodilaca, čija su se neslaganja i dalje uveliko krila od javnosti.83 Iako je predmet te polemike tobože bio pravo tumačenje socijalističkog jugoslovenstva, ona se, između redova, uvijeno izražena u granicama titoističkog načina govora, ticala odnosa između jugoslovenske države i njenih republika. Prava republika, tvrdio je Pirjevec, najveća su svetinja. Republike "svakako čine nacionalne organizme ... nedodirljive poput svakog organizma." Ćosić (iako nije osporavao federalni oblik Jugoslavije) optužio je jugoslovenske rukovodioce za promovisanje "nacionalnog birokratizma" i insistirao je na tome da samo jugoslovenska država može da podrži ideal internacionalizma.84

Tokom ove razmene mišljenja, Pirjevec je tvrdio da, po njemu, između nacionalnih prava i prava republika stoji znak jednakosti, očigledno ne uviđajući razlike u primeni te jednakosti na višenacionalnu državu, u kojoj su se nacionalne i političke granice jedva poklapale. Sa svoje strane, Ćosić isto tako nije uviđao greške u svojoj pretpostavci da je samo po sebi očigledno da je jugoslovenska država, u kojoj su Srbi daleko najveći narod, čuvar "internacionalizma." Tako je njihova polemika predstavljala rane stadijume srpsko-slovenačkog razgovora gluvih, koji su se odnosili na prava svih jugoslovenskih naroda i republika, i bila je odraz stavova, koji će se provlačiti tokom čitavog postojanja socijalističke Jugoslavije i koji će na kraju uticati na njen raspad. Ta polemika je takođe ukazala na teškoće u formulisanju koncepcije "jugoslovenstva," koja bi bila prihvatljiva za sve jugoslovenske narode i na taj način je nagovestila krhkost "socijalističko jugoslovenskog" rešenja srpske nacionalne dileme.

IV.D. Decentralizacija i buđenje nacionalne svesti

U ovom odeljku izveštaja biće rezimiran proces decentralizacije države i Partije, krajem šezdesetih godina, i ukratko će biti reči o razdoblju nacionalnih pokreta, a zatim će se analizirati reakcije Srba na te događaje. Tom prilikom biće istaknuta dva elementa srpske nacionalne misli, koji su, u ovom periodu, izbili u prvi plan, a ispostavilo se da su bili od presudnog značaja dvadeset godina kasnije. Jedan element bio je žestoko protivljenje srpskim podelama unutar različitih političkih jedinica, što je često bilo praćeno potpunim zanemarivanjem činjenice da su i neke druge nacionalne grupe podeljene (iako, mora se priznati, ne u tolikoj meri). Još jedan element (s tim u vezi) bio je izraženi naglasak koji se stavljao na nacionalno jedinstvo, u odnosu na teritorijalno jedinstvo, što je bio stav koji je, između ostalog, podrazumevao ignorisanje istorijskih razlika između različitih zajednica Srba.

Tokom 1961. i 1962, kada su Ćosić i Pirjevec vodili svoju polemiku, došlo je do sve izraženije podele unutar najvišeg rukovodstva oko pitanja dalje decentralizacije (koja se često vrtela oko srpsko-slovenačke ose). Na proširenom sastanku Izvršnog odbora Centralnog komiteta SKJ-a, održanom u martu 1962. godine, rasprava o decentralizaciji postala je neviđeno oštra. Taj sastanak (čiji se sadržaj mnogo godina držao u tajnosti) završio se bez rezultata, ali, nedugo zatim, Tito je svoj odlučujući glas dao makar nekom stepenu decentralizacije.85

Pristalice decentralizacije odnele su dramatičniju pobedu u julu 1966. godine, kada je smenjen potpredsednik, Aleksandar Ranković. Kao organizacioni sekretar Partije (i dugogodišnji načelnik Službe državne bezbednosti, koje su se mnogi plašili), Ranković je bio najviši partijski funkcioner srpske nacionalnosti. On je takođe bio konzervativni komunista, koji je duboko sumnjao u demokratizaciju i decentralizaciju.86 Na Četvrtoj sednici Centralnog komiteta SKJ-a (poznatijoj kao "Brionski plenum," po nazivu ostrva na kojem je održana), Ranković je optužen da je zloupotrebio službena ovlašćenja, koja su se odnosila na unutrašnju bezbednost, da bi izvršio niz protivzakonitih radnji, uključujući praćenje Tita. Ostalo je nejasno u kojoj meri su te optužbe bile opravdane.87 Međutim, u današnjem kontekstu, razlozi za Rankovićevu smenu imaju manji značaj u odnosu na efekte koje je ona izazvala.

Počevši od Šeste sednice Saveza komunista Srbije (SKS-a), održane u septembru 1966. godine, optužbe za nacionalizam (različito definisane kao "velikosrpski šovinizam" i "unitarizam, nacionalizam i centralizam") su od staljinizma imale značajniju ulogu u odbacivanju Rankovića od strane Partije.88 Nacionalnim pitanjima jedva da se posvetila pažnja na Brionima, ali zato je to bila tema broj jedan na sednici SKS-a. (To što su optužbe za srpski nacionalizam sačuvane za skup članova partije iz Srbije bilo je, naravno, u skladu sa principom da svaka partija treba da se bori protiv nacionalizma "u vlastitoj kući".89) Protivzakonito delovanje policije na Kosovu predstavljalo je most između optužbi za staljinizam i optužbi za nacionalizam, što nije pomenuto na Brionima, ali je to bila glavna tema diskusije na Šestoj sednici. Sumnje jugoslovenskog režima u lojalnost Albanaca, koje su se prvenstveno zasnivale na iskustvu iz Drugog svetskog rata, otvorile su mogućnost za široko rasprostranjene zloupotrebe (na primer, u vezi sa zloglasnim "sakupljanjem oružja," u periodu između 1955. i 1956. godine). Smena Rankovića označila je početak novog razdoblja.

Partijski napadi nakon Brionskog plenuma, usmereni protiv zloupotreba policije i centralizma, nagovestili su početak (privremene) demokratizacije političkog života i (trajne) decentralizacije jugoslovenske Partije i države. Pet narednih godina bile su najburnije u političkoj istoriji komunističke Jugoslavije, pa sve do kraja osamdesetih godina. Od 1967. do 1971. godine, usvojena su tri paketa ustavnih amandmana. Tim amandmanima, posmatranim kao jedna celina, uveden je novi i mnogo decentralizovaniji ustavni poredak. Uz pomoć prva dva paketa amandmana (amandmani 1-6, usvojeni 18. aprila 1967. i amandmani 7-19, usvojeni 26. decembra 1968), u velikoj meri su ograničena savezna ovlašćenja u vezi sa oporezivanjem i izvršeno je prestruktuiranje saveznog parlamenta da bi se obezbedila stvarna kontrola zakonodavnog procesa od strane republika i pokrajina.90 Jedna od najvažnijih zakonodavnih promena bila je ta što je prestruktuirano Veće naroda (sastavljeno od po dvadeset poslanika iz svake republike i po deset iz svake pokrajine), postalo glavno veće u Saveznoj skupštini. Ovo veće moralo je da odobri svaki savezni zakon, a njegovi poslanici bili su strogo obavezni da zastupaju želje skupština svojih republika, koje su ih tamo poslale.

Ustavnim amandmanima od 1968. do 1971. godine, vitalno je izmenjen položaj autonomnih pokrajina Srbije. Zahvaljujući ovim amandmanima, Kosovo i Vojvodina dobili su veću nezavisnost od Srbije, kao i veća ovlašćenja u procesu odlučivanja na saveznom nivou.91 Prve značajne promene desile su se zahvaljujući paketu ustavnih amandmana, usvojenom u decembru 1968. godine. Kosovo, koje se do tada zvalo "Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija" dobilo je novi naziv, "Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo." Brisanjem reči "Metohija" (koja potiče od grčke reči koja označava manastirsko imanje) iz imena pokrajine, umanjen je značaj slovenskog i pravoslavnog elementa u njenoj istoriji.92 Dodavanjem prideva "socijalistička," potvrđeno je da se pokrajine sada smatraju autonomnim činiocima u ostvarivanju sna o "socijalističkom samoupravljanju." Promene u organizaciji Partije odvijale su se istovremeno sa promenama u državi. U novembru 1968. godine, nekadašnji ogranci Saveza komunista Srbije za Vojvodinu i Kosovo postali su nezavisni Savezi komunista Vojvodine i Kosova.93 Novi status Kosova definisan je Ustavnim zakonom iz 1969. godine. Njegove najvažnije odredbe su sledeće: granice pokrajine ne mogu se menjati bez saglasnosti pokrajinske skupštine, pokrajinska skupština može da donosi zakone (u odnosu na donošenje uredbi, na osnovu saveznih i republičkih zakona) i pokrajina će imati svoj vrhovni sud.94

Amandmanima iz 1967. i 1968. godine promenjena je ravnoteža između savezne države i njenih jedinica, kao i ravnoteža između republika i pokrajina. Radikalniji paket amandmana (amandmani 20-42, usvojeni 30. juna 1971.) iz osnova su promenili način upravljanja Jugoslavijom.95 Na osnovu tih amandmana, republike su dobile prvenstveni suverenitet i sva preostala ovlašćenja. Formirano je i kolektivno predsedništvo države, sa dvadeset tri člana, sastavljenih od po tri predstavnika iz svake republike i po dva iz svake pokrajine, uključujući Tita. (Ispostavilo se da je tako veliki organ bio neefikasan, pa je, Ustavom iz 1974. godine, broj članova Predsedništva sveden na devet - po jedan iz svake republike i pokrajine, plus Tito.96) Konačno, amandmanima je institucionalizovan zahtev (koji se već sprovodio u praksi) da se većina saveznih odluka u vezi sa ekonomskim pitanjima, donosi konsenzusom republika i pokrajina. Time je zapravo uvedeno pravo veta republika i pokrajina, što je predstavljalo najradikalniju meru iz 1971. godine. Iako su pokrajine u većini saveznih organa i dalje imale manje predstavnika od republika, ta razlika je izgubila svoj praktični značaj, jer je sve više odluka počelo da zavisi od konsenzusa.

U jednopartijskom sistemu Jugoslavije, decentralizacija države bila bi besmislena bez odgovarajuće decentralizacije Saveza komunista.97 Ovaj proces, započet na Osmom kongresu SKJ-a, 1964. godine, dobio je zamah nakon smene Rankovića. Formalno su usvojene mere decentralizacije, koje su uvedene tokom narednih nekoliko godina, i proširene na Devetom kongresu, 1969. godine. Jedna od najvažnijih promena u organizaciji Partije bila je ona koja je uticala na sastav većine ograna SKJ-a, a sistem jednakog broja predstavnika iz svake republike i pokrajine zamenio je prethodni sistem proporcionalne zastupljenosti, zasnovan na broju članova iz svakog Saveza komunista na republičkom i pokrajinskom nivou.98 Ove mere su, u kombinaciji, dovele do toga da su centralne partijske organizacije počele da zavise od republičkih i pokrajinskih ili bi tako bilo da Tito nije zadržao vrhovnu vlast kako u Partiji tako i u državi.

Usvajanjem jednog paketa ustavnih amandmana za drugim, politički život u Jugoslaviji stalno je bio u zbrci, krajem 1960-ih godina. Isto bi se moglo reći i za njen privredni i društveni život, mada su, u tom slučaju, poremećaji bili rezultat dugoročnih tendencija, a ne svakodnevnih političkih procesa. Jugoslavija se borila da se prilagodi plodovima svog privrednog uspeha. U razdoblju od dvadeset pet godina, ona se, od siromašne i uglavnom poljoprivredne zemlje, transformisala u zemlju srednjih prihoda (po svetskim, a ne po evropskim standardima), koja se u znatnoj meri urbanizovala. Do 1971. godine, godišnji prihod po glavi stanovnika dostigao je osamsto dolara, a broj stanovnika u zemljoradničkim krajevima opao je na 38,2 posto (neki od njih se nisu redovno bavili poljoprivredom), u odnosu na 67,2 posto, koliko ih je bilo 1948. godine. Iako u skromnoj meri, Jugoslavija je postala potrošačko društvo, što se moglo videti po malom, ali ipak sve većem broju vlasnika automobila i televizora, a izdaci za hranu nisu više bili tako veliki.99

Do ove impresivne stope modernizacije došlo se nauštrb društvene dislokacije. Urbanizacija se odvijala masovno i krajnje brzo. Tokom tog perioda, koji je trajao više od dve decenije, otprilike jedan posto stanovništva godišnje napuštao je selo i selio se u grad.100 Nemogućnost ostvarivanja kulturne transformacije ("civilizacije," u njenom najbukvalnijem smislu), dovoljno brzo da bi ona išla ukorak sa čisto fizičkim procesom urbanizacije, predstavljala je problem o kojem se naširoko raspravljalo. Krajem šezdesetih, ove nuspojave ekonomskog uspeha iskomplikovale su se usled konvencionalnijih ekonomskih problema. Prvi rezultati tržišno orijentisane privredne reforme, 1965, doneli su razočaranje. Činilo se da su oni izazvali prve neželjene efekte na tržištu, a naročito sve veće disparitete u prihodima, dok pozitivnih efekata nije bilo. Krajem šezdesetih, ekonomski rast odvijao se sporo ili je bio u stagnaciji i sa 9,7 posto u proseku, u periodu između 1961. i 1964. godine, opao je na tri posto u proseku, u periodu između 1965. i 1967. godine.101 Porast nezaposlenosti, koji je samo delimično bio ublažen zbog iseljavanja, postao je stvarnost, koju je bilo teško uskladiti sa socijalističkim obećanjem.

Da rezimiramo, krajem šezdesetih godina, došlo je do konvergencije nekoliko faktora. Nakon smene Rankovića, partijska kampanja protiv centralizma jasno je ukazala na to da su pristalice decentralizacije dobile bitku unutar najvišeg rukovodstva. Nakon stupanja na snagu ustavnih amandmana, od 1967. do 1971. godine, političke vođe počele su da zavise od toga da li je njima zadovoljno biračko telo na republičkom, a ne na centralnom nivou. Socijalne posledice, prvo brzog ekonomskog rasta, a onda i njegovog usporavanja, doprinele su široko rasprostranjenom osećanju nesigurnosti.102 Delujući zajedno, ovi faktori stvorili su klimu koja je omogućila da dođe do neviđene pojave nacionalne samosvesti. Tih godina, Hrvati su se okupili u pokretu koji je uzdrmao same političke temelje Jugoslavije, Slovenci su tvrdili da je njihova republika privilegovana, u odnosu na saveznu vladu, Makedonci su konačno ostvarili pogodnost posebnog pravoslavnog naroda sa vlastitom autokefalnom crkvom, Muslimani slovenskog porekla, u Bosni i Hercegovini, zvanično su dobili status naroda, srbofili i srbofobi borili su se za crnogorsku dušu, a Albanci u srpskoj pokrajini Kosovo izjasnili su se protiv Srba i Srbije. Svi ovi događaji biće ukratko prikazani u ovom izveštaju, a zatim će se preći na srpske reakcije.

Hrvati

Daleko najznačajniji nacionalni pokret bio je hrvatski pokret, koji je poznat kako pod nazivom "Hrvatsko proljeće" tako (u jugoslovenskom političkom žargonu) i pod nazivom "Maspok", što je skraćenica za masovni pokret.103 Najvažniji pokretač hrvatskog nacionalnog pokreta bilo je negodovanje zbog ekonomskog položaja Hrvatske. Konkretno, pritužbe Hrvatske, na primer, u vezi sa raspodelom deviznih prihoda od turizma na jadranskoj obali, pojačale su opšte razočaranje rezultatima privrednih reformi iz 1965. godine.104 U hrvatskoj ekonomskoj platformi, predlagalo se popravljanje ovog lošeg stanja prepuštanjem svakoj republici da sama kontroliše sopstvene devizne prihode i uvođenjem "čistih računa" kako bi svaka republika tačno znala koliki je njen doprinos saveznom budžetu i šta ona od toga dobija zauzvrat.

Odmah iza pitanja ekonomske prirode, sledila su pitanja jezičke prirode.105 Događaj koji je postao simbol hrvatske jezičke pobune predstavlja objavljivanje "Deklaracije o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika," 17. marta 1967. godine, u kojoj se zahtevalo da hrvatski jezik bude zvanično priznat kao poseban književni jezik i da se samo taj jezik koristi u zvaničnoj komunikaciji sa hrvatskim stanovništvom (uključujući njegovu upotrebu od strane državnih službenika, prosvetnih radnika i sredstava javnog informisanja).106 Ovo je očigledno predstavljalo odbacivanje tvrdnje iz Novosadskog sporazuma da je "srpskohrvatski ili hrvatskosrpski" jedan književni jezik.

U periodu između Desete sednice Centralnog komiteta /Saveza komunista/ Hrvatske, u januaru 1970. godine (kada se hrvatsko partijsko rukovodstvo zapravo stavilo na čelo nacionalnog pokreta u procvatu, objavivši da unitarizam predstavlja veću opasnost od hrvatskog nacionalizma), i studentskih demonstracija, u novembru 1971. godine (na kojima se tražilo da Hrvatska dobije svog predstavnika u Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija, da se radikalno reši pitanje vezano za devize, kao i da se preduzmu druge mere, koje su svakako bile neprihvatljive za jugoslovensku vladu), taj pokret se proširio, radikalizovao i izmakao partijskoj kontroli. Krajem 1971. godine, Tito (koji je prethodno dao podršku pokretu), ugušio je taj pokret i naterao hrvatske partijske rukovodioce da podnesu ostavke. Nakon ostavki, usledile su čistke i osuđivanje na kaznu zatvora mnogih intelektualaca, koji su učestvovali u "Maspoku," a zatim je nastala "hrvatska šutnja" /kao u originalu/, koja je trajala sve do kraja osamdesetih godina.

Slovenci

U međuvremenu, rukovodstvo Slovenije je u svojoj republici sprovodilo program, koji je predstavljao kombinaciju demokratizacije i ograničenog pluralizma, pokušavajući da proširi prerogative te republike na saveznom nivou. Tokom poznate afere vezane za puteve, 1969. godine, slovenački zvaničnici javno su osporili odluku savezne vlade, koja se ticala raspodele kredita od Svetske banke. Pored toga što su tražili veću kontrolu nad svojom privredom, slovenačko rukovodstvo htelo je i veću autonomiju u oblasti odnosa sa inostranstvom, pravo da vojni obveznici služe vojni rok u svojoj matičnoj republici, kao i politiku veće ravnopravnosti za jezike u upotrebi u jugoslovenskoj vojsci.107 Iako je slovenački pokret bitan za odnos političkih snaga u Jugoslaviji, on je imao malo uticaja na srpsku nacionalnu misao i zbog toga je ovde samo ukratko pomenut.

Makedonci

Kao i kod drugih jugoslovenskih naroda, i kod Makedonaca je došlo do buđenja nacionalne svesti krajem 1960-ih godina. Ipak, ovaj period za njih nije označavao prekretnicu, kao što je to bio slučaj sa nekim drugim narodima (naročito sa Albancima). Od trenutka kad su došli na vlast, jugoslovenski komunisti su se trudili da promovišu makedonsko nacionalno osećanje i da tako reše makedonsko pitanje, koje ih je dugo mučilo, na način koji je isključivao pretenzije kako Bugara tako i Srba.108 Međutim, zvanično podstrekivanje makedonskog identiteta na početku nije obuhvatalo i davanje dozvole za autokefalnu crkvu (odnosno crkvu nezavisnu od Srpske pravoslavne crkve).109 Sukob oko položaja crkve u Makedoniji nastavio se tokom pedesetih godina. Kompromisno rešenje (na osnovu kojeg je srpska crkva priznala unutrašnju autonomiju makedonske crkve, a Makedonci pristali da, preko patrijarha, ostanu kanonska jedinica u okviru srpske crkve) postignuto je 1959. godine, ali su odnosi i dalje bili napeti. Na kraju, nakon niza postupaka, koji su počeli u jesen 1966. i vrhunac doživeli na zvaničnoj ceremoniji održanoj 19. jula 1967. godine, makedonska crkva je sebe jednostrano proglasila autokefalnom. Komunistička partija, a naročito Savez komunista Makedonije, pružio je punu podršku Makedoncima, a zvaničnoj ceremoniji prisustvovali su visoki zvaničnici kako iz republike, tako i iz federacije. U zvaničnim napisima u štampi, autokefalnost se pozdravljala više u političkom, nego u verskom smislu, kao konačna pobeda suvereniteta Makedonije.110

Muslimani

Kao i Makedonci, Muslimani slovenskog porekla u Jugoslaviji (od 1993. godine poznati pod nazivom "Bošnjaci") su prvi put dobili status naroda u komunizmu. Međutim, priznavanje Muslimana za narod nije predstavljalo jedinstveni događaj, već dugotrajan i ponekad mučan proces. Čin, koji se često poistovećivao sa zvaničnim priznavanjem Muslimana kao naroda, bila je deklaracija Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine iz 1968. godine, u kojoj se kaže da su "Muslimani poseban narod," što je predstavljalo logičan zaključak ove tendencije, a ne iznenadnu promenu politike.111

Komunisti su imali ambivalentan i često protivrečan pristup muslimanskom pitanju. Tokom prvih posleratnih godina, Partija je promovisala stav da su Muslimani još uvek nenacionalna grupa. U glavnom tumačenju, pod tim se podrazumevalo da se od njih moglo očekivati da se asimiliraju u jednu od grupa koje su živele oko njih, odnosno da postanu Srbi ili Hrvati. (Prema suprotnom stavu, koji se takođe zasnivao na pretpostavci da Muslimani još uvek nisu narod, smatralo se da su oni, dakle, u jedinstvenom smislu, "Jugosloveni".112) Izvršen je pritisak na članove Partije, Muslimane, da ispune proročanstvo, koje se odnosilo na asimilaciju, putem njihovog izjašnjavanja kao Srbi ili kao Hrvati. Na osnovu raspoloživih podataka, čini se da je srpska opcija bila daleko najpopularnija.113 To je bio praktičan izbor, jer su Srbi u to vreme bili najbrojniji narod u Bosni i Hercegovini i činili su nešto malo preko četrdeset četiri posto stanovništva, prema popisima iz 1948. i 1953. godine, a uz to su bili i preterano zastupljeni u političkim strukturama.

Međutim, većina muslimanskog življa nije pokazivala znake asimilacije. Prilikom popisa iz 1948, gde su jedino mogli da se izjasne kao Muslimani-Srbi, Muslimani-Hrvati ili "Muslimani - nacionalno neopredeljeni," velika većina njih se upravo opredelila za ovu poslednju opciju.114 Do kraja pedesetih, politička ravnoteža promenila se u korist priznavanja Muslimana kao posebne grupe, iako još uvek nisu dobili status punopravnog naroda. U okviru novog položaja, kao jednog od osnivača i vođa Pokreta nesvrstanih (koji je osnovan prilikom susreta Tita, Nassera i Nehrua, na Brionima, 1956. godine, a pokrenut na zvaničnoj ceremoniji na konferenciji /nesvrstanih/ u Beogradu, 1961. godine), Jugoslavija je došla do zaključka da bi muslimanski kadrovi mogli biti izuzetno korisni u diplomatiji.115 Ovakvo razmišljanje je možda doprinelo prevazilaženju neraspoloženja zvaničnih ateista da priznaju naciju, koja je prvobitno definisana na osnovu svoje vere. Pored toga, jugoslovenski režim počeo je otvorenije da priznaje da je njegova prvobitna pretpostavka bila pogrešna, jer je vrlo mali broj Muslimana bio spreman da se poistoveti sa Srbima ili sa Hrvatima.116 Početkom šezdesetih godina, javili su neki znaci koji su ukazivali na to da se klima promenila. U popisu iz 1961. godine, prvi put se pojavila kategorija "muslimanska nacionalna pripadnost," a u preambuli bosanskog Ustava iz 1963. godine, "Srbi, Hrvati i Muslimani" navedeni su kao paralelne i, po svoj prilici, jednake grupe.117 U međuvremenu, muslimanski akademici počeli su da objavljuju dela, u kojima su opravdavali svoj posebni identitet.118

Kada je Partija Bosne /i Hercegovine/ Muslimane zvanično proglasila za narod, 1968. godine, ona je, na neki način, dala saglasnost za nešto što je već bio svršen čin. Pitanje političkog identiteta republike Bosne i Hercegovine bilo je mnogo kontroverznije. Nakon popisa iz 1971. godine, na osnovu kojeg se jasno videlo da su Muslimani najbrojniji žitelji u toj republici, neki muslimanski intelektualci tvrdili su da je trebalo da Muslimani budu posebno priznati u bosanskom Ustavu (kao Hrvati u Hrvatskoj, Srbi u Srbiji, itd).119 Ostali su zahtevali da "bosanski" identitet bude primaran za sve narode u Bosni.120 Međutim, prema zvaničnom stavu, obe ove opcije su oštro odbačene. Bosna i Hercegovina ostala je jedina republika, koja u svom nazivu nije sadržala ime naroda, a njeni žitelji ostali su Muslimani, Srbi i Hrvati.

Crnogorci

Kao što je to bio slučaj sa Makedoncima i Muslimanima, Crnogorci su, u okviru svoje nacionalne samosvesti, morali da odrede svoj identitet u odnosu na Srbe. Međutim, buđenje nacionalne svesti Crnogoraca odvijalo se jedinstvenim tempom, u smislu što je snažan element kod Crnogoraca bio taj da su oni podržavali stanovište da Crnogorci pripadaju srpskom narodu.121 Međutim, u opštem smislu, partijsko rukovodstvo bilo je protiv ovog stava. U jednom članku iz 1945. godine, Milovan Đilas, koji je, kao najviši komunistički funkcioner iz Crne Gore, logično bio glasnogovornik novog režima u vezi sa crnogorskim pitanjem, tvrdio je da Srbi i Crnogorci potiču od jednog naroda, ali da su se, pod uticajem kapitalizma, u savremenom dobu razvili u posebne nacije.122 U Crnoj Gori je ovaj proces stvaranja nacije počeo kasnije nego u Srbiji i još nije bio završen. Ipak, Đilas je tvrdio da su Crnogorci potpuno razvijena politička nacija. Đilas se posebno trudio da opravda postojanje posebne, crnogorske, republike, kao logičan izraz crnogorske nacije i da potvrdi da je za Crnogorce, kao i za ostale jugoslovenske narode, partizanski pokret predstavljao kako nacionalnu tako i socijalnu revoluciju.123

U prvoj Jugoslaviji, "crnogorsko pitanje" bilo je, u suštini, političko pitanje, koje je bilo usredsređeno na ujedinjenje Srbije i Crne Gore. Sa osnivanjem republike Crne Gore, to crnogorsko pitanje ostavljeno je za kasnije (da bi dramatično izbilo na površinu devedesetih godina). Međutim, jedno novo crnogorsko pitanje zamenilo je staro i ono je bilo usredsređeno na kulturni identitet. Kad se Crna Gora pridružila nacionalnim previranjima, šezdesetih godina, "vlasništvo" nad crnogorskom kulturom postalo je najaktuelnija tema rasprave između dva, u suštini, suprotstavljena crnogorska nacionalna pokreta, od kojih je jedan stavljao Crnogorce unutar šireg konteksta srpstva, a drugi ih je stavljao izvan njega. Pitanja, kao što su, na primer: "Čiji je [Petar II Petrović] Njegoš?" i "Čiji je [Mihailo] Lalić?", predstavljala su sažet izraz, nabijen emocijama, koji je označavao šire pitanje o kojem se, u stvari, radilo.124 Da li je isključivanje takvih ličnosti iz srpskog kanona predstavljalo nelegitimnu podelu srpske kulture u celini ili je njihovo uključivanje predstavljalo velikosrpsko prisvajanje tuđe nacionalne prošlosti? Ova druga struja dobila je snagu (i zvaničnu podršku) krajem šezdesetih godina, kao što se može videti u nekim govorima na simpozijumu posvećenom crnogorskoj kulturi, koji je održan u januaru 1968. godine, kao i iz kulturne platforme, koju je Centralni komitet /Saveza komunista/ Crne Gore usvojio u decembru 1970. godine.125

Albanci

Dok je, posle Rankovića, promena kursa režima bila u nekom smislu preduslov za sve nacionalne pokrete s kraja šezdesetih, ova uzročna veza bila je daleko najjača na Kosovu. Smena Rankovića, praćena dramatičnim otkrićem zloupotreba od strane policije u pokrajini, dovela je do temeljnih promena u pokrajinskoj vladi, od kojih je najvažnija masovno regrutovanje i promocija kadrova iz redova albanske većine. (Godine 1961, Albanci su činili 67,1 posto stanovništva u pokrajini, a 1971, 73,7 posto. Tokom šezdesetih, na Kosovu je živelo oko 70 posto jugoslovenskih Albanaca.) Albanski deo partijskog članstva na Kosovu je u posleratnom periodu neprestano rastao, sa 30 posto, 1945. godine, na oko 50 posto, sredinom šezdesetih, ali je do 1966. godine kontrola zapravo ostala u rukama Slovena /kao u originalu/. Promena političke klime nastala je u isto vreme kada je iz škola na albanskom jeziku, koje su osnovane posle Drugog svetskog rata, izašla velika grupa obrazovanih Albanaca. Kombinacija ova dva faktora omogućila je kontinuiranu "albanizaciju" elite u pokrajini tokom naredne decenije.126

Istovremeno, niz promena, kako simboličnih tako i praktičnih omogućio je Albancima na Kosovu da ojačaju veze sa svojim sunarodnicima u Albaniji - veze na koje je jugoslovenski režim ranije (naročito nakon razlaza između Tita i Staljina, 1948. godine) gledao sa velikom sumnjom. Javno isticanje albanske zastave bilo je praktično dopušteno od 1967. godine, mada nije bilo zvanično odobreno do 1969.127 Od proleća 1968. godine reč Šiptar (izvedena iz albanske reči Shqiptar), koja je ranije korišćena da označi jugoslovenske Albance za razliku od Albanaca u Albaniji, u zvaničnoj upotrebi u srpskohrvatskom jeziku zamenjena je rečju Albanac, čija je upotreba ranije bila ograničena samo na građane Albanije. Važnost ove promene bila je dvojaka: ukinut je termin koji je poprimio previše pogrdan prizvuk, a naglašeno je jedinstvo Albanaca unutar i izvan Albanije.128 U aprilu 1968. godine, Kosovo je zvanično usvojilo formu albanskog književnog jezika, koja je kodifikovana u Tirani (uglavnom zasnovana na južnom dijalektu Toska, dok su kosovski Albanci ranije koristili severni dijalekt Gega). Možda je najvažnije da su, putem obrazovne razmene, u Prištinu (gde su fakulteti, koji su ranije bili ogranak Beogradskog univerziteta, postali nezavisni 1970. godine) počeli da stižu udžbenici i profesori iz Tirane. To je značilo da će se eksplozija visokog obrazovanja, do koje će doći u narednoj deceniji, odigrati pod značajnim uticajem Tirane.129

Čini se da su počeci reforme više pothranjivali, nego što su umirivali, nezadovoljstvo Albanaca. U novembru 1968. godine, među studentima u Prištini izbile su žestoke demonstracije i proširile se na druge gradove na Kosovu, kao i na oblasti naseljene Albancima u zapadnoj Makedoniji. Neki demonstranti su zahtevali da Kosovo dobije status republike - to je ideja koju su Albanci, uključujući i neke funkcionere, već bili izrazili te godine, tokom razgovora o predstojećim ustavnim amandmanima. Neki su išli i dalje, tražeći da se i Kosovo, kao i druge oblasti u Jugoslaviji naseljene Albancima, spoje sa Albanijom. Iako su demonstracije ugušene silom, atmosfera povećane napetosti između kosovskih Albanaca i stanovnika pokrajine slovenskog porekla se nastavila.130 Iseljavanje Slovena /kao u originalu/ iz pokrajine dovelo je do pada ukupnog broja srpskih i crnogorskih stanovnika, u deceniji između popisa iz 1961. i 1971. godine.131

IV.E. Reakcije u Srbiji: dileme decentralizacije

Kako su događaji krajem šezdesetih uticali na predstavu Srba o njima samima i njihovom mestu u Jugoslaviji? Uticaj nacionalnih pokreta drugih naroda prevashodno je zavisio od njihovog nacionalnog i geografskog odnosa sa Srbima. U tradicionalnoj srpskoj nacionalnoj misli, koja je bila dominantna do komunističkog perioda, Makedonci, Crnogorci i Muslimani slovenskog porekla su svi smatrani pripadnicima srpskog naroda. Iako njihov "gubitak" može zvanično datirati iz 1945. godine, proces razdvajanja je na neki način okončan događajima krajem šezdesetih. Za neke Srbe to je značilo dezintegraciju srpskog naroda. Hrvatski pokret mogao je predstavljati opasnost iz drugih razloga. Kao drugi narod po veličini u Jugoslaviji (sa skoro dvadeset posto), Hrvati su mogli da ugroze postojanje države na način na koji Crnogorci i Makedonci to nisu mogli. Štaviše, svaki pokret ka nezavisnosti Hrvatske oživljavao je sećanja na stradanje Srba u fašističkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Centralno mesto Kosova u srpskom nacionalnom mitu značilo je da je u predodžbi srpskog naroda albanski pokret bio ubedljivo najtraumatičniji od svih. Zapravo, od svih nacionalnih pokreta toga doba, može se reći da je samo slovenački pokret ostavio Srbe relativno ravnodušnim. Postoji nekoliko razloga za ovako uočljiv kontrast u odnosu na obrazac iz poznih osamdesetih. Za razliku od Makedonaca, Crnogoraca i Muslimana, Slovenci nisu prisvajani kao Srbi. Za razliku od Hrvata i Albanaca (i opet, Muslimana), oni nisu živeli izmešani sa Srbima. Konačno, slovenačke tvrdnje o prerogativima republike, u odnosu na saveznu vladu - koje bi, u mnogim drugim prilikama, odvele Sloveniju i Srbiju na put sukoba, bile su savršeno prihvatljive srpskim liderima iz kasnih šezdesetih (o njihovoj politici biće reči dalje u tekstu).

Povlačenje režima iz ranijeg promovisanja socijalističkog jugoslovenstva, koje je ubrzano osudom Rankovićevog "unitarizma", takođe je imalo posebno značenje za Srbe. Sad je bilo diskreditovano i samo socijalističko jugoslovenstvo, koje je naizgled nudilo alternativu diskreditovanim koncepcijama srpskog nacionalizma i nacionalno zamišljenog jugoslovenstva. Teorija socijalističkog jugoslovenstva kao "neophodnog internacionalističkog dodatka demokratskoj nacionalnoj svesti", kako je izneto u programu Partije 1958. godine, u suštini je ostala nepromenjena u godinama nakon 1966. Međutim, partijska praksa ubrzala je tendenciju, koja je bila primetna još od početka šezdesetih, a to je prelazak sa aktivnog promovisanja jugoslovenstva, koje je bilo lek protiv nacionalizama koji su ponovo oživeli, na njegovo ignorisanje, osim kada je ono bilo potrebno za osudu neprihvatljivo unitarističkih oblika, koji su ponekad isplivavali na površinu tokom javnih rasprava. U jugoslovensku opciju sumnjali su svi, a naročito Srbi. Centralni element nove prakse Partije bio je njeno dosledno i aktivno suzbijanje ideje da je to napredni, internacionalistički ili socijalistički stav ako neko sebe naziva "Jugoslovenom". Iako nije u potpunosti zabranila jugoslovensku opciju, Partija ju je destimulisala kao, u najboljem slučaju, izraz naivnosti, a u najgorem, kao masku za ambicije Srba o asimilaciji. Sama struktura popisa iz 1971. godine naglašavala je gubitak statusa jugoslovenske kategorije, a reč "Jugosloven" stavljena je pod navodnike i degradirana na kraj spiska narodnosti.132

Važniji čak i od nacionalnih pokreta drugih naroda i promene stava režima u vezi sa promovisanjem jugoslovenstva bio je ustavni proces političke decentralizacije. Decentralizaciju je pozdravio jedan važan centar unutar Srbije, njeni partijski lideri. To su bili "srpski liberali," pod vođstvom Marka Nikezića i Latinke Perović, koji su bili na vlasti od novembra 1968. godine, sve dok Tito nije organizovao njihovu smenu, u oktobru 1972. (Prvobitno pogrdna etiketa "liberal" potiče od Titove optužbe da su ovi lideri dali opozicionim intelektualcima preveliku slobodu delovanja.133) Tokom svog mandata, liberali su uložili značajan napor da razdvoje Srbiju od Jugoslavije, a srpski identitet od jugoslovenskog.134 Liberali su tvrdili da se, poistovećivanjem sa Jugoslavijom, Srbija izlaže dvostrukoj opasnosti, od privrednog zanemarivanja (pošto se pogrešno pretpostavljalo da su privredni interesi Srbije identični sa interesima federacije) i političkog mešanja (pošto je federacija uzela za pravo da se u Srbiji, a naročito u Beogradu, meša u poslove, koji su u drugim republikama smatrani unutrašnjim.)135 Prema tome, premisa da je politički centralizam radio u korist Srbije bila je netačna: Srbija, kao i druge republike, imala bi koristi od decentralizacije. Delujući prema ovom uverenju, liberali su odbacili podršku Srbije, u korist radikalno decentralizujućih ustavnih amandmana iz 1971. godine.136 Takođe su odbili da igraju ulogu branitelja Jugoslavije od hrvatskog nacionalnog pokreta, insistirajući da Srbija ne traži "ni posebna prava niti posebne obaveze" unutar Jugoslavije.137

Kao što su insistirali da Srbija nije pozvana da brani Jugoslaviju, liberali su odbacivali i svaku ideju da bi Srbija mogla ili trebalo da deluje kao zaštitnica Srba u drugim republikama. Na primer, u svom govoru u Sarajevu 1970. godine, Nikezić je izrazio stav da su Srbi u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj jednaki sa drugim narodima koji tamo žive, tako da bi svaka ambicija od strane Srbije da se ponaša kao njihov zaštitnik predstavljala "čist nacionalizam."138 Orijenatacija liberala bila je izražena u njihovoj paroli: "Moderna Srbija". Osim što naglašava njihovu usmerenost na republiku Srbiju, a ne na Srbe kao narod, ova parola bila je i odraz uverenja liberala da bi modernizacija, koja je, između ostalog, zasnovana na privrednom razvoju, konačno razrešila sve probleme Srbije i Jugoslavije, uključujući i nacionalne.139

Koncentrišući se na Srbiju, a ne na Jugoslaviju ili srpstvo, liberali su zastupali gledište manjine među Srbima. Kao izrazit kontrast liberalima, mnogi srpski intelektualci (koristeći relativnu slobodu, koju im je dopustio liberalni režim) izražavali su zaokupljenost jedinstvom, i strah da se jedinstvo gubi. Generalno, intelektualci su bili podeljeni na dve grupe. Jedni su svoju zabrinutost prevashodno izražavali jezikom jedinstva Jugoslavije. Ovi intelektualci, koji se mogu nazvati "istrajnim Jugoslovenima", jednostavno su odbili da prihvate činjenicu da je režim odustao od ideje jugoslovenstva, često otvoreno prekorevajući režim što je napustio svoje ranije ideale. Ovu grupu su činili pripadnici generacije partizana, koji su tvrdili da samo jugoslovenstvo može da spreči da se ponovi pokolj iz Drugog svetskog rata, kao i mlađi ljudi, koji su tvrdili da su nacionalni sukobi u Jugoslaviji završeni zauvek, a da je tradicionalni nacionalni identitet jednostavno nebitan za savremeno doba. Neki su nastavili da se drže jugoslovenstva, kao oblika komunističkog internacionalizma, videvši u buđenju nacionalne svesti krajem šezdesetih dokaz da u Jugoslaviji socijalizam još nije trijumfovao. Svi oni, bez obzira na svoje teoretske osnove, delili su isto uverenje da nova politika režima predstavlja promene na gore.140

Drugi su prevashodno govorili jezikom srpskog jedinstva, izražavajući zaokupljenost podelom Srba po federalnim jedinicama i položajem Srba van Srbije. Iako je kontrast između njihovog stanovišta i stanovišta istrajnih Jugoslovena značajan, ne treba ga precenjivati. Neki viđeniji pojedinci izražavali su elemente oba ova stanovišta. Tako su mnogi zagovornici srpskog jedinstva videli sebe kao posvećene Jugoslovene, koji su prisiljeni da brane srpstvo samo zato što drugi podrivaju Jugoslaviju. U suštini, oni su tvrdili da, ako Srbi ne mogu da se ujedine kroz jugoslovenstvo, moraće da se ujedine kroz srpstvo. Tada je srpski partikularizam u čistom obliku, čiji ideal bi pre bila velika Srbija, nego Jugoslavija, i koji bi osudio događaje iz 1918. godine kao tragičnu grešku, i dalje bio striktno marginalna pojava. Tradicionalni nacionalni program, zasnovan na crkvi i monarhiji, i dalje je bio nemoguć. Bio je isključen, ne samo usled ograničenja zvanične cenzure, već i zbog načina razmišljanja učesnika u debati, koji su skoro uvek bili komunisti i često bivši partizani.

Ipak, po prvi put u istoriji socijalističke Jugoslavije u javnosti se pojavljuje partikularistički "srpski" stav, kao konkurencija srpsko-jugoslovenskom stavu. Javio se prvenstveno u kulturi, naročito u nekoliko polemika oko upotrebe ćiriličnog pisma i opštih jezičkih pitanja. U Predlogu za razmišljanje iz 1967. godine, dat je primer ove pojave. Predlog je predstavljao odgovor grupe srpskih pisaca na hrvatsku "Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika" (u kojoj je, kao što je prethodno pomenuto, zatraženo da se zvanično prizna hrvatski književni jezik, za razliku od "srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog," kako je utvrđeno Novosadskim sporazumom iz 1954. godine). Predlog počinje potpunim prihvatanjem zahteva, iznetih u hrvatskoj Deklaraciji. Autori su izjavili da oni priznaju "neotuđivo pravo" svakog naroda da izabere naziv i kontroliše razvoj sopstvenog jezika i da, na toj osnovi, oni prihvataju zahtev za jezičkom podelom izražen u Deklaraciji. Nakon toga, međutim, oni iznose prava srpskog jezika, zahtevajući da beogradska televizija "prestane da neovlašćeno igra ulogu centralnog jugoslovenskog studija i da uvede ćirilicu u lokalne programe" i da se Srbima u Hrvatskoj (i Hrvatima u Srbiji) garantuje pravo na "nezavisan razvoj nacionalnog jezika i kulture."141

Interesantna odlika ovih polemika, u periodu posle Rankovića, bila je ta da, kada bi ih napali zbog srpskog nacionalizma, zvaničnici koji su predlagali jedan izrazito srpski program branili su se tako što su posezali za anti-unitarističkom retorikom korišćenom u partijskoj osudi Rankovića. Na primer, jedan od potpisnika Predloga za razmišljanje je na zvanične osude odgovorio tvrdnjom da je apsurdno one koji su potpisali Predlog nazivati srpskim šovinistima, "jer se zna šta je srpski šovinizam, srpski šovinizam ima unitarističko-hegemonistički karakter."142 Kada su, po obliku svog napada na Rankovića, jugoslovenski lideri izjednačili "srpski nacionalizam" sa "unitarističkim jugoslovenstvom," svakako nisu imali nameru da ojačaju tradicionalni ("partikularistički") srpski nacionalizam. Ipak, njihova politika je imala takav efekat. Taj efekat je bio pojačan istovremenim procesom demokratizacije, koji je oslabio partijsku kontrolu nad kulturnim i književnim udruženjima, koja su za Srbe, kao i za druge narode srednje i istočne Evrope, u istorijskom smislu, predstavljala jedan od najvažnijih nosilaca nacionalne tradicije.

Među ličnostima koje su izražavale strah od gubitka jedinstva, bilo jezikom jugoslovenstva bilo jezikom srpstva, daleko najistaknutiji bio je Dobrica Ćosić. Njegovi stavovi iz tog vremena važni su zbog njegovog jedinstvenog uticaja i kao nekoga ko je izražavao srpsku nacionalnu misao i kao predstavnika jedne tendencije. U poznatom govoru, koji je održao na 14. sednici Centralnog komiteta /Saveza komunista/ Srbije, u maju 1968. godine, strastveno napadajući sve veću decentralizaciju Jugoslavije, Ćosić (koji je, od 1965, bio član Centralnog komiteta) osporio je osnove partijske nacionalne politike.143 U očima javnosti, ova sednica označila je Ćosićev prelazak sa uloge branitelja jugoslovenstva državnog establišmenta - koju je igrao u polemici sa Pirjevcem - na ulogu opozicionog zagovarača srpskog jedinstva.

Ono što je privuklo pažnju srpske javnosti bio je njegov protest protiv partijske politike na Kosovu.144 Očigledno osporavajući partijsku osudu Rankovića, Ćosić je insistirao na tome da je srpska politika prema nacionalnim manjinama u Srbiji od 1945. godine bila "demokratska i internacionalistička" (drugim rečima ne samo od 1966. godine). Insistirao je na tome da diskriminacija dolazi sa druge strane, jer albanski partijski kadrovi nisu činili sve što je potrebno da se kontroliše albanski nacionalizam i zaustavi iseljavanje Srba i Crnogoraca. Ćosić je insistirao na tome da on podržava jednakost manjina u Srbiji, jednakost koja će se postići merama, kao što su povećanje sredstava za finansiranje njihovih kulturnih aktivnosti. Međutim, ostajao je pri tvrdnji da njihova nacionalna jednakost ne treba da se koncipira u smislu države ili teritorije. Tada važeće "birokratsko-etatističko shvatanje jednakosti Šiptara u Srbiji i Jugoslaviji" doprinosilo je albanskom iredentizmu i logično bi se završilo spajanjem ovog regiona sa Albanijom.145

Iako je Kosovo bilo od ključnog značaja za duboki uticaj Ćosićevog argumenta, pogrešno je njegov govor tumačiti samo kao protest u ime srpske manjine u toj pokrajini. Zapravo, Ćosić se isto tako snažno protivio i sve većoj autonomiji Vojvodine, gde su Srbi bili u većini.146 Svojim napadom na autonomiju pokrajina, Ćosić je ponovio suštinu argumentacije, koju je primenio u svojoj polemici sa Pirjevcem 1961. godine, o autonomiji republika. Rekao je da decentralizacija vodi u "birokratski nacionalizam" i u egzaltaciju države (znači federalnih jedinica) nad pojedincem. U odeljku koji će kasnije postati poznat, Ćosić je predvideo da će, ukoliko se u Jugoslaviji bude podsticao nacionalizam na bazi države, oživeti i srpska varijanta, sa kobnim posledicama:

Proces formiranja naroda u jedinstvene države i društvene zajednice još nije završen na Balkanu, i ukoliko se ovde i u inostranstvu nastave neki trendovi razvoja u tradicionalnom smeru, "nacionalno pitanje" će ostati da muči i zaokuplja naredne generacije…..Ukoliko u Jugoslaviji tradicionalna, tj. nacionalističko-etatistička politika i partikularističke orijentacije opstanu i prevladaju; ukoliko demokratske sile socijalizma ne osvoje i konačnu pobedu nad birokratskim i sitnoburžoaskim silama i elementima, onda se srpski narod može takođe zapaliti za stari istorijski cilj i nacionalnu ideju - ujedinjenje srpskog naroda u jednu državu. Nije potrebna politička imaginacija da bi se predvidele posledice takvog procesa.147

Centralni komitet izdao je saopštenje, u kojem se ogradio od Ćosićevog govora, a na sledećim partijskim izborima (održanim u novembru 1968. godine) Ćosić je izbačen iz Komiteta.148 Međutim, u roku od godinu dana, izborom za predsednika Srpske književne zadruge, uvažene izdavačke kuće posvećene unapređenju srpske kulture, on je obnovio svoj uticaj kao govornik.149 Kada je Ćosić bio predsednik, Zadruga je postala jezgro intelektualaca koji su se bavili "srpskim pitanjem u Jugoslaviji".150 (Zapravo, kada je Ćosić bio predsednik, među članovima Odbora Zadruge bilo je i nekoliko osoba, koje su 1986. godine učestvovale u izradi Memoranduma Srpske akademije /nauka i umetnosti/.151) Zadruga je za vreme Ćosića neprestano bila meta političkih napada, a Tito ju je kritikovao skoro opsesivno.152 Književne aktivnosti Zadruge jedva da su, po svemu sudeći, zasluživale toliku pažnju. Zadruga je bila predmet političke kritike uglavnom kao tribina, sa koje je Ćosić ponavljao svoje proteste protiv decentralizacije, a koje je sada izražavao u kulturnim, a ne u političkim kategorijama.153

Ćosić je koristio Zadrugu da razvije teme koje su zauzimale istaknuto mesto u njegovim ranijim proznim književnim delima. Jedna od tema bila je kulturna zaostalost Srbije, koju je video kao rezultat procesa u kojem je industrijski razvoj nadmašio kulturni napredak: "U novim domovima u našoj zemlji nema biblioteka."154 Druga, politički daleko kontroverznija tema bila je tragedija srpske podeljenosti. Ovo je najeksplicitnije izraženo u Ćosićevom govoru na 64. skupštini Zadruge, u maju 1971. godine. Skupština je održana u vreme kada su hrvatski nacionalni pokret i zabrinutost za događaje u Hrvatskoj bili na vrhuncu, a naročito je polemika oko jezika obezbedila lajtmotiv, koji se provlačio kroz mnoge govore.155 U ovoj naelektrisanoj atmosferi, Ćosić je održao svoj najuticajniji govor u Zadruzi. Predstavio je sumornu sliku trenutne situacije, u kojoj su bili napadnuti i srpsko i jugoslovensko jedinstvo. Rekao je da su se od 1945. Srbi "svesno odricali izražavanja svoje nacionalne posebnosti" u ime socijalističkog jugoslovenstva. Sada su bili suočeni sa "odbacivanjem i potiskivanjem jugoslovenstva, kao težnjom za zajedništvom". Istovremeno je potiskivano i srpsko kulturno jedinstvo. Rezultat je bio taj da "istorijski nazadujemo, opet prelazimo veštačke granice i bavimo se problemima…koji su rešeni pre jedan vek".156

Srpsko protivljenje decentralizaciji Jugoslavije dobilo je svoj najpotpuniji eksplicitno politički izraz tokom perioda zvanično pokrenute "javne rasprave", koja je prethodila usvajanju ustavnih amandmana iz 1971.157 U martu 1971. godine, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu bio je domaćin veoma dramatičnog sastanka. Kroz diskusiju se provlačio lajtmotiv krize, dok su govornici jedan za drugim ustajali da izraze stav da je Jugoslavija u "privrednoj, društvenoj, ustavnoj i moralnoj krizi", "ozbiljnoj društvenoj krizi", "privrednoj, političkoj i moralnoj krizi", ili "dubokoj društvenoj krizi".158 Naelektrisana atmosfera iz 1971. godine delom je bila i rezultat onoga što se ispostavilo da je bilo preuranjeno predviđanje krize oko toga ko će naslediti Tita. (Prvobitan podsticaj za amandmane iz 1971. bila je odluka 79-godišnjeg vođe da stvori kolektivno državno predsedništvo, koje će ga naslediti.) Drugi su tvrdili da je Jugoslavija "na svom konačnom raskršću" ili da, "nakon usvajanja ovih amandmana, Jugoslavija više neće postojati kao država".159

U ovako naelektrisanoj atmosferi, neki govornici pozivali su Srbe da gledaju svoje vlastite interese u onome što je zamišljano kao postjugoslovenska situacija.160 Filozof Mihailo Đurić je najjače izrazio ovaj stav. Samo se Đurić od svih govornika žalio da je položaj Srbije u Jugoslaviji već neodrživ, bar za Srbe van Srbije, a da ne pominjemo šta bi bilo kada bi se amandmanima usvojilo da:

u Hrvatskoj i u Makedoniji, srpski narod nema ustavne garancije za svoj nacionalni život. U Bosni, iako predstavlja većinu stanovništva, srpski narod ne može čak ni ćirilicu da koristi, a odsečen je i na mnogo drugih načina od celine svoje nacionalne kulture. A u Crnoj Gori srpski narod - znači oni mnogi Crnogorci koji sebe smatraju Srbima - ne mogu čak ni da koriste ime svog naroda.161

Tvrdeći da je na teritoriji Jugoslavije već formirano "nekoliko nezavisnih, čak i suprotstavljenih nacionalnih država, u ime nacionalne jednakosti," Đurić je rekao:

Očigledno je da sadašnje granice Socijalističke Republike Srbije nisu ni nacionalne ni istorijske granice srpskog naroda. Uopšteno govoreći, granice svih sadašnjih republika u Jugoslaviji imaju uslovno značenje; one su više administrativnog nego političkog karaktera…Postojeće granice nisu adekvatne ni za jednu republiku u Jugoslaviji - osim možda za Sloveniju - a pogotovo ne za Srbiju…U trenutku kada je srpski narod vođen silom prilika ka [situaciji u kojoj] mora ponovo da uspostavi svoju nacionalnu državu - može li srpski narod ostati indiferentan prema mnogim svojim delovima, koji su van sadašnjih granica Socijalističke Republike Srbije?162

Svojim osporavanjem republičkih granica, Đurić je prekršio jedan od najjačih tabua u posleratnoj Jugoslaviji. To je bila smelost zbog koje je uhapšen šesnaest meseci kasnije u ideološki strožoj atmosferi 1972. godine.163

Iako niko od govornika nije tako otvoreno osporavao unutrašnje granice Jugoslavije, nekolicina je postavila pitanje teritorije, napominjući paradoks koji je ležao u srcu decentralizacije u Jugoslaviji. Iako je decentralizacija bila opravdana po nacionalnom osnovu - kao logičan izraz nacionalnog samoopredeljenja - ona je izvedena na isključivo teritorijalnoj osnovi.164 Nova prava i veću samoupravu nisu dobili narodi Jugoslavije, već njene republike i pokrajine. (Verovatno najupečatljivija ilustracija ovog principa je potpuno paralelan odnos prema Kosovu, sa njegovom albanskom većinom, i Vojvodini, sa njenom srpskom većinom.) Jedan govornik je tvrdio da je u predloženim amandmanima napravljen potpuni previd "postojanja dve dimenzije federalizma [teritorijalne i nacionalne]." On je rekao da se u radnoj verziji "eksplicitno ili implicitno priznaje postojanje osam nacionalnih država, i stoga je ona zasnovana na neophodnosti državno-pravne zaštite nacije," ali takvu zaštitu ne daje manjinama u svakoj od federalnih jedinica - osim u Srbiji, kroz autonomne pokrajine.165 Iako je u činjenici da autonomne pokrajine postoje samo u Srbiji nekolicina govornika videla dokaz nedoslednosti, nacionalna prava, tvrdili su oni, treba da dobiju teritorijalni izraz svuda gde postoje brojčano značajne manjine ili, u suprotnom, nigde. Ako Albanci u Srbiji imaju pokrajinu, onda treba da je imaju i Albanci u Makedoniji i Srbi u Hrvatskoj.166

Po svemu sudeći, tvrdnja da su u amandmanima "prevideli" komplikovan odnos između nacionalnih i teritorijalnih prava dobila je izvesnu podršku u govoru kojim je Edvard Kardelj predstavio nacrt amandmana Predsedništvu SKJ-a, u maju 1971. Kardelj je rekao: "Moramo uzeti u obzir činjenicu da u odnosima među narodima odnosno republikama u Jugoslaviji postoje ne samo različiti, već i izvesni objektivno protivrečni interesi."167 Ova formulacija poznata je po tome što priznaje "protivrečne interese," ali podjednako je važna i očigledna bezbrižnost, sa kojom je Kardelj spojio narode i republike.168 Očigledno ni Kardelj niti bilo ko drugi iz jugoslovenskog rukovodstva zapravo nije prevideo činjenicu da se /granice/ jugoslovenskih republika (uz stalan izuzetak Slovenije) ne poklapaju sa granicama jugoslovenskih naroda. Međutim, njihova privrženost tvrdnji da demokratski socijalizam predstavlja rešenje za sve nacionalne probleme zahtevala je od njih da negiraju bilo kakvu važnost ove činjenice i njene nerazrešive posledice, a to je postojanje nacionalnih većina i manjina u svakoj od jugoslovenskih saveznih jedinica. Vodeći autoritet za nacionalne odnose je tvrdio da sama reč manjina nije "odgovarajuća za samoupravnu zajednicu, u kojoj pojedinac ne treba da se oseća kao pripadnik neke vrste nacionalne većine ili nacionalne manjine".169

Kakvi zaključci se mogu izvući iz ovog pregleda srpskih reakcija na decentralizaciju u Jugoslaviji? Kako odredbe Predloga za razmišljanje tako i Ćosićevi govori na Četrnaestoj sednici i u Zadruzi, kao i odbacivanje postojećih granica Srbije od strane Mihaila Đurića, ukazuju na to da je slabljenje jugoslovenskog jedinstva odmah i u dramatičnoj meri usmerilo pažnju nacionalno orijentisanih Srba unutar Srbije na poziciju Srba van Srbije. Sve to je takođe otkrilo i tendenciju da se jedinstvo koncipira na strogo nacionalnim osnovama (pod pretpostavkom da su nacionalne veze oduvek i automatski bile jače od zajedničkog istorijskog iskustva na zajedničkoj teritoriji), i da se žali za podelama Srba, dok se istovremeno ignoriše ili umanjuje značaj činjenice da su drugi narodi - prevashodno Hrvati, Muslimani i Albanci - takođe bili podeljeni unutrašnjim granicama Jugoslavije.

Srpski mislioci mogli su delimično da ignorišu ovu kompleksnost, jer je na njihove pokušaje da reše pitanja nacionalno-teritorijalne nagodbe u Jugoslaviji režim odgovorio represijom. Bez obzira na ograničenja i previde, srpska kritika decentralizacije Jugoslavije postavila je pitanja u vezi sa napetim stanjem između nacionalnih i teritorijalnih prava, koja su bila važna, ukoliko je Jugoslavija želela da se očuva kao višenacionalna država, a vitalna, ukoliko to nije želela. Represija je samozvanim srpskim nacionalnim prvacima dala auru mučeništva, u trenutku kada se razumnim dijalogom možda mogao naći način da se reše neki od problema i diskredituju preterani zahtevi. Kada su ugušeni "nacionalistički" napadi na dominantni model, oni nisu bili zamenjeni ništa razumnijom diskusijom - ukratko, nikakvim oblikom dijaloga, koji bi možda mogao pomoći da se izbegne tragedija krajem devedesetih godina.

IV.F. Sedamdesete: represija i prosperitet

Reč "sedamdesete" predstavlja zgodan izraz za jedan poseban period u političkom razvoju Jugoslavije, period koji je obeležen sužavanjem ideoloških granica, nakon relativne slobode s kraja šezdesetih, praktičnim krajem javnog sukoba između republičkih i pokrajinskih rukovodstava, pošto je saradnja elite ponovo uspostavljena, kao i okoštavanjem kulta Titove ličnosti u Jugoslaviji pošto se Jugoslavija suočila sa nikad izrečenom verovatnoćom Titove smrti.170 Mada, treba napomenuti da se "sedamdesete" u ovom smislu nisu tačno poklopile sa kalendarom. Za veći deo Jugoslavije "sedamdesete" su počele u jesen 1972, smenom "liberalnog" rukovodstva u Makedoniji, Srbiji i Sloveniji. (U Hrvatskoj taj početak više odgovara smeni hrvatskog rukovodstva, u decembru 1971. godine.) Trenutak, koji bi, gledano unazad, označio početak sedamdesetih, bio je početak oktobra 1972. godine, kada je svim partijskim organizacijama u Jugoslaviji distribuirano "Pismo predsednika Tita i Izvršnog odbora (SKJ-a /Saveza komunista Jugoslavije/)".171 Taj dokument, koji je poznat jednostavno kao "Pismo", postao je jedinstvena referenca, koja označava liniju koja razdvaja prošle loše dane liberalizma, tehnokratizma i nacionalizma - tj. šezdesete - i novo doba ideološkog jedinstva i privrženosti. Zaista, kada je novoprečišćeni "NIN" objavio dugačak prikaz propadanja srpskih liberala (u ideološku zastranjenost) i njihov slom, članak je jednostavno nazvan "Srbija pre i posle Pisma".172

Pismo je predstavljalo poziv da se obnovi ideološka borba, kao i pokušaj da se oživi makar jedan deo revolucionarnog žara iz prošlosti. U njemu su beskompromisno izneti principi koje članovi Partije treba da poštuju u "ideološkoj i političkoj ofanzivi". Daleko najvažniji od ovih principa bilo je jedinstvo Partije. U cilju jačanja jedinstva, u Pismu se tražilo bolje ideološko obrazovanje svih članova Partije i izbacivanje svih članova, za koje se utvrdi da su nepodobni iz ideoloških ili drugih razloga. Međutim, glavni lek bio je jačanje demokratskog centralizma, koji, kako je u Pismu jasno stavljeno na znanje članovima Partije, treba da se primeni na svim nivoima "od osnovne organizacije do predsedništva Partije," a ne samo "unutar republičkih i pokrajinskih organizacija". Svojim insistiranjem da demokratski centralizam ide sve do vrha i da rukovodstvo SKJ-a ima pravo i dužnost da "razmatra…. rad republičkih i pokrajinskih Saveza komunista", Pismo je označilo proces koji je donekle bio u suprotnosti sa tendencijom decentralizacije Partije, koja je datirala iz 1964. godine.173

Pored svoje prevashodne usmerenosti na unutrašnju partijsku organizaciju i disciplinu, Pismo takođe daje i opšta pravila o ulozi Partije u jugoslovenskom društvu. Ukratko, Partija je trebalo da preuzme aktivniju i direktniju ulogu i da bolje kontroliše ljude izabrane na "vodeće" funkcije u privredi, prosveti ili u sredstvima javnog informisanja. Veće angažovanje Partije bilo je naročito potrebno u sredstvima javnog informisanja, "kako bi se sprečili destruktivni napisi i sklonili sa vodećih funkcija svi oni koji ne prihvataju politički kurs SKJ-a [i] kako bi se sprečili napisi koji su suprotni politici SKJ-a". 174 Primenom ovih principa, suzile su se granice javnog intelektualnog života. Kritika - nacionalna i društvena - koja je ranije bila tolerisana, sada je zabranjivana. Ipak, jačinu represije nad intelektualcima ne bi trebalo preuveličavati. Jugoslavija, čak i posle Pisma, nije bila isto što i Čehoslovačka posle 1968. godine. Zatvaranje intelektualaca - ponekad praćeno uslovnom kaznom, tokom koje je bilo zabranjeno bilo kakvo javno istupanje - bilo je relativno neuobičajeno.175 Oni koji su prekoračili nove ideološke granice smenjivani su sa svojih funkcija, naročito ako su im te funkcije omogućavale pristup javnosti, ali su u većini slučajeva ipak mogli da nastave intelektualni angažman u nekom obliku.176

Treba naglasiti da se ućutkivanje nacionalne i društvene kritike sedamdesetih godina ne može u potpunosti pripisati represiji. Podjednako važan bio je i očigledan uspeh privrede. Sveukupne stope rasta privrede oporavile su se početkom sedamdesetih, nakon opadanja, krajem šezdesetih. Tokom najvećeg dela ove decenije, Jugoslavija je ostvarila brz rast kako u oblasti industrijskih ulaganja, što je obezbedilo više radnih mesta, tako i u oblasti potrošnje. Ovaj prividni prosperitet je najvećim delom bio iluzija, izgrađena na živom pesku spoljnog duga: sa dve milijarde američkih dolara 1969. godine, dug Jugoslavije je, do početka svetske dužničke krize 1982. godine, porastao na skoro 20 milijardi američkih dolara.177 Tokom osamdesetih, spoljni dug Jugoslavije predstavljao je neprestan i veliki problem za zemlju, a kamoli za njene poverioce. Međutim, tokom sedamdesetih, građani Jugoslavije nisu imali skoro nikakve informacije o /stepenu/ zaduženosti zemlje.178 Pod takvim okolnostima može im se oprostiti što su svoj prosperitet uzimali zdravo za gotovo. Baš kao što je razočaranje rezultatima ekonomske reforme doprinelo raspirivanju nacionalnih i regionalnih antagonizama, krajem šezdesetih, tako su i potrošački prosperitet i ekonomski "kolač", koji se naizgled neprestano uvećavao, doprineli njihovom gašenju sedamdesetih.

Ako se prihvati da je Pismo odredilo kurs jugoslovenske Partije sedamdesetih, Ustavom iz 1974. godine određen je kurs države. Uzeti zajedno, Pismo i novi Ustav pokazali su na koji način jugoslovensko rukovodstvo namerava da spreči ponovnu pojavu centrifugalnih tendencija iz šezdesetih: ne putem ponovne centralizacije države, već postavljanjem prečišćenog i ojačanog Saveza komunista na branik države i socijalizma. Model vlade, koji je iz toga proizašao - kombinacija državne decentralizacije i partijske kontrole - prikladno je opisan kao "konsocionacionalni autoritarizam"179 /kao u originalu/.

Ustav iz 1974. (zapravo ustavi, pošto je nakon usvajanja saveznog Ustava u februaru 1974, svaka republika i pokrajina usvojila svoj ustav) mora da zauzme centralno mesto u svakoj diskusiji o evoluciji srpske kritike titoističke Jugoslavije. Od kraja osamdesetih, Ustav je postao isto toliko važno pitanje kao i pitanje Kosova (sa kojim je bilo blisko povezano, pošto je nezavisnost Kosova zavisila od ustavnog rešenja). Velika većina srpskih intelektualaca i političara, bez obzira na njihova neslaganja oko drugih pitanja, bila je ujedinjena u uverenju da je potrebno izvršiti temeljnu reviziju Ustava - bez obzira da li se on posmatra kao opštejugoslovenska zavera protiv srpskog naroda ili kao nedopustivo neefikasan način upravljanja savremenom državom. Tokom sedamdesetih, ova srpska kritika poprimila je relativno prigušen oblik. Iako je usvajanje saveznog Ustava obuhvatalo i period zvanično pokrenute "javne rasprave", izostale su rasprave koje bi se mogle uporediti sa onima koje su vođene oko amandmana iz 1971. godine. Atmosfera koja je zavladala nakon Pisma jedva da je mogla izazvati kritiku. Primedbe na Ustav iz 1974. će uslediti kasnije. Prvo, iza zatvorenih vrata, u Plavoj knjizi, koja je priređena 1977. godine, na zahtev predsedništva Srbije (o čemu će biti reči u daljem tekstu), a zatim, nakon Titove smrti, kroz postepeno bujanje javnih napada.180

Iako je "Ustav iz 1974." dospeo u žižu srpskog neprijateljstva, većina odredbi na koje su Srbi imali primedbe zapravo su datirale još od amandmana iz 1971. godine.181 Ustav je više konsolidovao federalnu strukturu, uspostavljenu ovim amandmanima, nego što ju je izmenio. Principi pariteta i konsenzusa između federalnih jedinica ostali su centralno pitanje jugoslovenske vlade. Što je najvažnije, kroz praksu "postizanja dogovora", republike i pokrajine zadržale su svoje pravo na veto u ključnim oblastima odlučivanja u federaciji.182 Funkcionalna (mada ne i teoretska) jednakost republika i pokrajina, koja je uspostavljena amandmanima iz 1968. i 1971. godine, bila je ojačana 1974. Zapravo, u udžbeniku o Ustavu iz 1976. godine napominje se da su pokrajine imale "u osnovi isti položaj" i "praktično istu [unutrašnju] nezavisnost" kao republike.183 U prestruktuiranom dvodomnom saveznom parlamentu, pokrajinske delegacije ostale su manje od republičkih, ali je, zbog uslova postizanja konsenzusa, razlika u veličini delegacije postala nevažna. Štaviše, dve odredbe Ustava iz 1974. formalno su ojačale jednakost republika i pokrajina. Pokrajine su, po prvi put, dobile svoje ustave, koji su zamenili prethodne "statute" i "ustavne zakone", a broj članova državnog predsedništva smanjen je sa dvadeset tri (po tri iz svake republike i dva iz svake pokrajine, plus Tito) na devet (po jedan iz svake republike i pokrajine, plus predsednik SKJ-a - opet Tito - po službenoj dužnosti).

Ustavom nije utvrđen novi put u federalnoj strukturi Jugoslavije, već u isprepletenim oblastima ideologije i ekonomije. On je predstavljao pokušaj starih jugoslovenskih revolucionara, koji su sve više postajali svesni toga da im vreme ističe, da vrate Jugoslaviju na pravi put, nakon onoga što su oni shvatali kao deformacije šezdesetih. Oni su bili uvereni da, ako Jugoslavija želi da nastavi put ka besklasnom društvu, samoupravljanje mora da bude strože definisano, kako bi se "tehnokrate" sprečile da akumuliraju vlast nezavisno od radnika (i Partije!).184 Otuda koncepcija "udruženog rada", koja se pojavila tokom prvih godina sedamdesetih. Nakon što je u novom Ustavu i na Desetom kongresu Partije (održanom u maju 1974. godine) zauzeo istaknuto mesto, udruženi rad je konačno dobio zakonski oblik, u Zakonu o udruženom radu ili ZUR-u iz 1976. godine. "Revolucionarni" aspekt udruženog rada, odnosno njegov pokušaj povratka na čistiji komunizam, bio je u autonomiji koja je data svakoj radnoj jedinici - osnovnoj organizaciji udruženog rada ili OOUR-u - unutar društvenog preduzeća. Koncepcija OOUR-a prvi put se pojavila u "radničkim amandmanima" - amandmani 21-23 - iz 1971. godine, ali je u međuvremenu bila zanemarena. Po novom sistemu, pod parolom "Sav prihod radnicima!", članovi svakog OOUR-a dobili su ovlašćenje - teoretski neograničeno, a i u praksi veoma široko - da kontrolišu raspodelu prihoda svoje jedinice na zarade, ulaganja i druga potraživanja.185

Odlučnost Partije da kontroliše elite i spreči formiranje konkurentskih centara moći mogla se uočiti i kroz druge aspekte novog ustava. Banke, viđene kao osnovno mesto otuđene finansijske moći, bile su podređene OOUR-ima. Rukovodioci nisu mogli biti izabrani u Radnički savet. Takve mere, iako opravdane, pošto se njima uvećavala kontrola od strane radnika, očigledno su predstavljale i način slabljenja potencijalnih konkurenata Partiji.186 Sličnu meru u političkoj sferi predstavljalo je uvođenje "delegatskog sistema". Prema ovoj krajnje komplikovanoj metodi posrednog glasanja, građani su bili podeljeni na jedinice, definisane prevashodno po zanimanju, teritoriji i masovnosti članstva u organizaciji, radi izbora kandidata (čiju je selekciju vršio Socijalistički savez) za opštinske i republičke ili pokrajinske skupštine. Ovi delegati postali su honorarni političari, jer su sve vreme mandata morali da zadrže i svoj redovan posao. Opštinske i republičke ili pokrajinske skupštine zatim su birale delegate, koji su bili izričito obavezni da zastupaju želje svojih skupština, u dva veća Savezne skupštine. (Skupštine opština birale su članove Saveznog veća, koje se sastojalo od trideset članova iz svake republike i dvadeset iz svake pokrajine. Republičke i pokrajinske skupštine birale su delegate iz redova svojih članova u Veće republika i pokrajina, koje je imalo dvanaest članova iz svake republike i osam iz svake pokrajine.)187

Prva ozbiljna kritika ustavnog rešenja iz 1974. javila se u jednom internom dokumentu koji je pripremila grupa stručnjaka za ustavna pitanja iz Srbije, na zahtev državnog predsedništva Srbije, a koji je predsedništvu predstavljen u martu 1977.188 Iako mu je zvanični naziv "Socijalistička Republika Srbija i autonomne pokrajine u njenoj strukturi - ustavni položaj i praksa," ovaj izveštaj poznat je kao "Plava knjiga", po boji svojih korica. "Plava knjiga" bavi se unutrašnjom organizacijom Srbije, kako je utvrđeno ustavom ove republike iz 1974.189 Najveći deo eksplicitne kritike iz "Plave knjige" bio je uperen protiv primene, a ne protiv sadržaja republičkog ustava, a ona se samo posredno doticala saveznog Ustava iz 1974. godine i položaja Srbije u jugoslovenskoj federaciji. Ipak, ovaj izveštaj bio je kontroverzan od samog početka - predsedništvo ga nikada nije zvanično razmatralo, niti je objavljen. "Plava knjiga" imala je veći značaj kao kobni predznak onoga što će tek doći, jer su u njoj najvećim delom izložene dodirne tačke, na čijoj osnovi će se osamdesetih godina pokrenuti političari i "opozicija" u Srbiji, nego zbog uticaja koji je u to vreme imala.

Glavna tvrdnja koju su izneli autori "Plave knjige" bila je ta da je Srbija - suprotno nameri iz Ustava - zapravo bila podeljena na tri posebna politička, pravna i privredna entiteta. Ustavom Srbije iz 1974. završen je proces uspostavljanja paralelnih državnih struktura za republike i pokrajine. Svaka pokrajina, kao i republika, sada je imala svoj parlament, predsedništvo, izvršni odbor i vrhovni sud. Usredsredivši se više na primenu ustava nego na ove osnovne odredbe, "Plava knjiga" je naglašavala proceduralne teškoće u usvajanju i primeni zakona, koji su važili za celu republiku.190 Autori su se naročito žalili da "ne postoji jedinstveni zakon ili neki drugi propis u oblasti finansija, poreza i monetarno-kreditne politike, politike cena i sličnih pitanja, koji se na identičan način primenjuje na teritoriji cele republike". Oni su tvrdili da ovaj nedostatak jedinstvenog privrednog okvira podjednako nanosi štetu unutrašnjem privrednom životu republike i njenoj poziciji na jugoslovenskom tržištu.191

Ostala kritika vezana za položaj pokrajina usmerena je na asimetriju između strukture i funkcije republičkih organa. Republički organi - skupština, predsedništvo, itd. - uključivali su članove iz pokrajina i imali su, teoretski, izvesna ovlašćenja da donose mere koje se odnose na celu republiku. Ipak u praksi, tvrdili su autori, nadležnost ovih organa bila je ograničena na užu Srbiju. To je značilo da pokrajinski predstavnici učestvuju u upravljanju užom Srbijom, dok republički predstavnici ne učestvuju u upravljanju pokrajinama.192 (Na primer, republičko predsedništvo, uključujući i članove iz pokrajina, odlučivalo je o tome koliko će izvršni organi biti popustljivi u slučajevima iz uže Srbije, dok nijedan predstavnik republike ili republički organ nije mogao da utiče na odluke o popustljivosti pokrajinskih organa. /nejasan original/.)193 Spoljna politika bila je posebno bolna tačka. U "Plavoj knjizi" su iznete primedbe da, s jedne strane, pokrajinski delegati učestvuju u svim republičkim organima, koji su relevantni za spoljnu politiku, dok republika nije imala načina da utiče na zvanične kontakte između Vojvodine i Mađarske ili između Kosova i Albanije, pa čak ni da bude upoznata sa njima.194 Još jedna meta kritike iz "Plave knjige" bio je položaj pokrajina u jugoslovenskoj federaciji. Izražavajući stav da pokrajinske delegacije u saveznoj skupštini i u drugim saveznim organima deluju potpuno nezavisno od (srpskih) republičkih organa, autori knjige zalagali su se za konsultacije i saradnju između te tri delegacije, u svim saveznim organima. Konačno, u "Plavoj knjizi" je izneta primedba da, iako je po saveznom ustavu predviđena "podjednaka" zastupljenost republika, a samo "odgovarajuća" zastupljenost pokrajina, u praksi, u saveznim organima, pokrajine su bile podjednako zastupljene kao i republike, osim u slučajevima, gde je ustavom bio propisan manji broj (kao u dva doma saveznog parlamenta).195

U najvećem delu "Plave knjige" pažljivo su izbegavani izrazi "srpski" i "nacionalni." (Nacionalna pitanja nesumnjivo su zauzimala mnogo istaknutije mesto u mislima autora, nego što to otkriva ovaj politički oprezno sačinjen tekst. Indikativno je da se Dragoslav Marković, glavni politički pobornik ove knjige, razmatrajući "Plavu knjigu" u svom privatnom dnevniku, žalio da "ne mogu da postoje dve albanske države" i pitao se zašto se Jugoslavija sastoji od dve srpske države, Srbije i Vojvodine.196) Međutim, prilikom razmatranja prosvete i kulture, u "Plavoj knjizi" se mogao naći redak primer posezanja za jezikom nacionalnog svojatanja. Primećujući potpunu nezavisnost republičke i pokrajinske politike u ovoj oblasti, kao i nedostatak saradnje između odgovarajućih državnih organa, autori su se žalili da takvo stanje stvari negativno utiče na "jedinstvo nacionalne kulture i nacionalnog identiteta srpskog naroda."197 U najradikalnijoj nacionalističkoj izjavi u "Plavoj knjizi" (koja se javlja u zaključku dokumenta), autori su sugerisali da se postojećom podelom Srbije na tri dela postavlja pitanje "da li srpski narod, ravnopravno sa drugim narodima Jugoslavije, ostvaruje svoje istorijsko pravo na nacionalnu državu, u okviru jugoslovenske federacije, koja počiva na principu nacionalnog samoopredeljenja".198

Posmatrano unazad, sedamdesete godine se, iznad svega, javljaju kao izgubljene godine. Kao odgovor na buđenje nacionalne svesti i društveno nezadovoljstvo, koje je pretilo stabilnosti režima šezdesetih, režim je ponovo nametnuo socijalističku ortodoksnost i istovremeno potvrdio i proširio decentralizaciju (koja je bila opravdana na nacionalnoj osnovi, iako je realizovana na teritorijalnoj). Na ovaj način ojačana je ideja da je legitimno samo nacionalno zasnovano političko cepanje. Nameće se pitanje šta bi se dogodilo u krajnje neverovatnom slučaju da je Tito iskoristio poslednju deceniju svog života da sprovede kontrolisanu demokratizaciju jugoslovenske politike. Moguće je da bi se pojavili bar neki alternativni oblici političke konkurencije koji bi bili spremni da se usprotive nacionalno definisanoj politici posle Tita i posle komunizma. Umesto toga, naravno, nacionalni model još jače se utvrdio i u ideološkom i u institucionalnom smislu.

V. Kriza i raspad, od 1980. do 1991. godine

V.A. Kriza posle Tita

Teško je reći da li početak dugotrajne "krize" u Jugoslaviji datira od 1979. godine, kada je privreda započela svoj pad, koji će se okončati katastrofom, od 1980. godine, kada je Tito umro, ili od 1981. godine, kada su Albanci demonstrirali, tražeći status republike za Kosovo. Svi ovi događaji bili su od ključnog značaja. Uzeti zajedno, oni su najavili razdoblje privrednih teškoća i političke nestabilnosti, tokom kojeg je jugoslovensko političko rukovodstvo vodilo sve žešće bitke oko plena od privrede koja je tonula.199 Početkom 1982. godine, na sastanku jugoslovenskih sociologa u Ljubljani, po prvi put je javno izneto da su teškoće u kojima se nalazi zemlja dostigle nivo "krize".200 U prvo vreme, jugoslovenski političari negirali su ovaj izraz, pozivajući se na privremene "poteškoće" sistema, koji je, u osnovi, bio zdrav. Međutim, suočeni sa propašću privrede i političkim zastojem, njihove tvrdnje da je samoupravni socijalizam najbolji od svih mogućih svetova zvučale su sve ispraznije. Jedan posmatrač prikladno je opisao sve veći jaz između retorike i stvarnosti kao jugoslovenski "sindrom Doriana Graya".201 Do kraja 1983. godine, izraz "kriza" usvojio je čak i tadašnji predsednik SKJ-a, Mitja Ribičič.202

Privredni pad u Jugoslaviji ubrzali su spoljni događaji, uključujući i šok cena nafte, recesiju u svetu i manji broj zajmova od zapadnih banaka, baš u trenutku kad je inostrani dug Jugoslavije dostigao dvadeset milijardi dolara. Međutim, unutrašnji faktori, uključujući distorzije u ceni kapitala i strane valute, mešanje politike u privredne odluke na svakom nivou, kao i teškoće u realizaciji bilo koje politike na nacionalnom nivou - nisu bili ništa manje važni. Većina stručnjaka naglašava da su koreni jugoslovenske privredne krize bili unutar zemlje, videći spoljne događaje više kao katalizator, nego kao osnovni uzrok.203 Sa produbljivanjem krize, rasli su i inflacija i nezaposlenost, dok su realne zarade dramatično opale, a roba široke potrošnje, na koju su se Jugosloveni već odavno bili navikli, nestala je sa rafova radnji. Mere štednje vlade označile su kraj subvencijama za hranu i dramatičan porast cena osnovnih proizvoda, kao što su benzin i lož-ulje. Kompenzacioni poslovi, rodbinske veze i crno tržište dobijali su na važnosti, a narod se borio da premosti jaz između sve nižih zarada i sve viših troškova života.204 Efekat ovoga na pojedince bio je katastrofalan. U svom napisu iz 1989. godine, jedan zapadni akademik je primetio: "Pad životnog standarda bio je toliko veliki da je teško zamisliti bilo koju drugu zemlju, koja ne bi na to odgovorila velikim političkim promenama ili čak revolucijom."205 Tokom narednih nekoliko godina Jugoslavija je zaista prošla "kroz velike političke promene," koje su se završile raspadom zemlje.

Sa krizom u privredi bila je povezana i politička kriza. Iako se Titova smrt, u osamdeset osmoj godini života, teško može smatrati preranom, ona je Jugoslaviju zatekla potpuno nepripremljenu. Istina, centralni mehanizmi sukcesije - kolektivno partijsko i državno predsedništvo - bili su ustanovljeni, a predsednici svakog od predsedništava smenjivali su se na godišnjoj osnovi. Međutim, niko od Titovih naslednika nije imao njegov autoritet. Što je najvažnije, nijedan drugi političar nije mogao da nametne sporazum kada je jugoslovenski sistem političkog konsenzusa došao do mrtve tačke. Pomoću simplicističke parole "I posle Tita - Tito," Titovi naslednici su pokušali da nađu utočište pod okriljem njegove legitimnosti. Da se Jugoslavija, u godinama posle Titove smrti, suočila samo sa uobičajenim problemima, ovaj pristup bi možda bio uspešan. Međutim, umesto toga, Jugoslavija se suočila sa najtežim mogućim političkim odlukama, tj. odlukama koje su bile sastavni deo pokušaja da se podeli ekonomski "kolač", koji se sve više smanjivao.

Treći element jugoslovenske krize, demonstracije Albanaca na Kosovu, u proleće 1981, mogao se, na prvi pogled, učiniti kao lokalni problem, čak i trivijalan, u poređenju sa ostala dva. Međutim, događaji na Kosovu bili su zapravo od ključnog značaja za oblikovanje budućnosti Jugoslavije. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova (o čemu će biti reči u daljem tekstu) postalo je glavni nacionalni problem Srbije osamdesetih. Tek pred kraj ove decenije, aktivnosti vezane za druga nacionalna pitanja, kao što je položaj Srba u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, dostigle su približno isti intenzitet. Pošto je autonomija pokrajina bila zagarantovana saveznim ustavom, sukob na Kosovu nije se mogao ograničiti samo na Srbiju. Zapravo, ovaj sukob pomogao je da se ubrza dugotrajna međurepublička borba oko Ustava iz 1974. Putem ovog mehanizma Kosovo je postalo katalizator raspada Jugoslavije.206

Izraz "kriza" (nastao od grčkog glagola krinein, koji znači "podeliti") podrazumeva trenutak odluke, tj. metaforično razilaženje koje nameće potrebu da se izabere jedan od dva puta. Bez obzira na to koliko se ovaj pojam loše uklapa u "krizu" koja je trajala više od deset godina, on ipak predstavlja osnovni element za razumevanje značaja nacionalnih programa koji su se pojavili tokom poslednjih godina trajanja Jugoslavije. Programi koje su izneli Srbi, Hrvati, Slovenci i ostali nisu bili samo reakcija na određene nacionalno definisane probleme. Oni su takođe predstavljali i pokušaj elita da spasu svoj narod od krize koja je zahvatila Jugoslaviju. Prilikom svake analize političkih i nacionalnih događaja u Jugoslaviji posle Tita, stalno se mora imati u vidu njihov ekonomski kontekst, odnosno sve veće teškoće za većinu Jugoslovena, kao i nesigurnost za sve. Konkurencija između raznih programa zasnovanim na nacionalnim interesima, koji su se pojavili kao reakcija na krizu, odvijala se u kontekstu u kojem se status quo smatrao nepodnošljivim, a delanje - u bilo kojem smeru - od suštinske važnosti. Ovaj stav se ističe, pošto je on suprotstavljen stavu po kojem se raspad Jugoslavije smatra manje-više neizbežnom posledicom neusaglasivih nacionalnih ideologija njenih naroda.207 Ideologije Srbije, Hrvatske i Slovenije, o jednoj naciji i jednoj državi, oduvek su bile neusaglasive sa višenacionalnom jugoslovenskom državom - ali, tek sa neuspehom sistema, ove ideologije su naglo, od relativno marginalnih, izbile u prvi plan u političkom smislu.

V. B. Srpski predlozi početkom osamdesetih godina

Za mnoge Srbe, ekonomska kriza u Jugoslaviji išla je u prilog prethodnoj kritici Ustava iz 1974. godine, što je dovelo do široko rasprostranjenog uverenja da je kriza mogla biti rešena samo prestruktuiranjem federacije. Počevši od 1981. godine, visoki funkcioneri Partije iz Srbije izneli su nekoliko predloga, sa namerom da vrate decentralizaciju unazad, kako na nivou Srbije tako i na saveznom nivou.208 Prvi od ovih predloga, koji je usvojio Centralni komitet /Saveza komunista/ Srbije, u decembru 1981. godine, bio je skroman. On je pozivao na jačanje jedinstva Srbije i pokrajina, ali bez menjanja ustava. Tokom narednih nekoliko godina, partijsko rukovodstvo Srbije vršilo je sve oštrije napade na funkcionisanje Ustava iz 1974. godine, a naročito na upotrebu konsenzusa. Konačno, u novembru 1984. godine, srpsko rukovodstvo iznelo je predlog reforme, sa više aspekata. U ovom predlogu, tražena su veća ovlašćenja za veće radne organizacije (a time i manja ovlašćenja za osnovne organizacije udruženog rada), što bi omogućilo duže mandate za neke nosioce funkcija i umanjilo autonomiju pokrajina. Same po sebi, ove mere su još uvek bile relativno skromne. Pa ipak, one su doticale sve temeljne elemente jugoslovenskog političkog sistema: Zakon o udruženom radu iz 1976, delegatski sistem i Ustav iz 1974. godine. Štaviše, rukovodstvo Srbije oživelo je raniju ideju da članovi Centralnog komiteta SKJ-a treba da budu birani od strane kongresa jugoslovenske Partije, na izborima sa više kandidata, umesto da ih delegiraju njihove matične partije. Ovom merom bi se vratila unazad tendencija, po kojoj su, od 1964. godine, partijski rukovodioci bili sve odgovorniji svojim matičnim republikama i pokrajinama, a ne centru ili Partiji u celini.

Iznoseći ove predloge, srpska Partija odbacila je ograničenja pod kojima je bila još od pada Rankovića 1966. godine i afirmisala se kao glavni pristalica izvesnog stepena ponovne centralizacije. Ova samoafirmacija započela je relativno brzo nakon Titove smrti, u decembru 1981. Na Osamnaestoj sednici Centralnog komiteta /Saveza komunista/ Srbije, Dragoslav Marković je izjavio da komunisti Srbije ne mogu da nastave da podležu pritisku, na osnovu "a priori" optužbi za srpski hegemonizam.209 U novembru 1984. godine, Slobodan Milošević je zauzeo isti stav, svojom tvrdnjom da "Mi (komunisti Srbije) moramo da se oslobodimo kompleksa unitarizma".210 Uverenje da je, za rešenje jugoslovenske krize, bilo potrebno izmeniti (ako ne i odbaciti) Ustav iz 1974. godine, svakako nije bilo ograničeno samo na partijsko rukovodstvo u Srbiji.211 Ono je početkom osamdesetih bilo izuzetno rasprostranjeno među Srbima, i predstavljalo je zajednički osnov za mobilizaciju celog naroda, koja će obuhvatiti kako režim tako i dotadašnje opozicione intelektualce. Druga dodirna tačka bilo je Kosovo.

V.C. Kosovo osamdesetih godina

U periodu nakon albanskih demonstracija 1981. godine, usledilo je definitivno pogoršanje odnosa između slovenske /kao u originalu/ i albanske zajednice u ovoj pokrajini.212 Kao posledica demonstracija, mnogi Albanci - ogromna većina njih mladi ljudi - bili su osuđivani za politička krivična dela, kao što je promovisanje parole "Kosovo - republika".213 Istovremeno, demonstracije su otvorile i vrata javnoj raspravi na temu koja je ranije bila tabu, a to je iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova. Kao što je gore prikazano, ovo iseljavanje bilo je predmet političke kontroverze krajem šezdesetih, koja je brzo suzbijena. U ideološkoj atmosferi sedamdesetih nije bila dopuštena otvorena rasprava, koja bi bila zasnovana na činjenicama o međunacionalnim napetostima na Kosovu (ili bilo gde drugde).

Nažalost, ispostavilo se da je atmosfera, nakon demonstracija 1981. godine, bila isto toliko nepovoljna za argumentovanu raspravu. Početkom osamdesetih, grupe kosovskih Srba organizovano su, u Beogradu, urgirali za svoj slučaj. Sredinom osamdesetih, svojim masovnim peticijama i marševima na republičku i saveznu skupštinu, oni su već prelazili granice delovanja koje je bilo dozvoljeno u jednopartijskom sistemu.214 Srpsko rukovodstvo oštro je negodovalo, ali su mnogi istaknuti intelektualci prihvatili pritužbe kosovskih Srba. Mnogi Srbi u Beogradu, kao i u drugim mestima, postali su uvereni da, u okviru kampanje terora, kosovski Albanci, odlučni u naporima da stvore "etnički čisto" Kosovo, namerno izbacuju njihove sunarodnike iz svojih domova na Kosovu.

Ovaj stav razrađen je u peticiji, koja je u januaru 1968. upućena Skupštini Jugoslavije i Skupštini Srbije, a koju je potpisalo dve stotine dvanaest beogradskih intelektualca. U peticiji se tvrdi da se, u poslednjih dvadeset godina, sa Kosova i Metohije iselilo oko 200.000 ljudi (odnosno Srba i Crnogoraca). Kao rezultat iseljavanja, ova pokrajina postajala je "etnički čista". Srbi i Crnogorci na Kosovu bili su žrtve "genocida." Proterivanje Srba sa Kosova traje tri veka, potpomagano prvo od strane Osmanlija, zatim Habsburgovaca, fašističke Italije i nacističke Nemačke, i, konačno, od strane albanske države i kosovske vlade. U peticiji se dalje navodi da metode, koje se primenjuju kako bi se Srbi naterali da se isele, uključuju silovanje, napade na crkve i groblja, kao i druge oblike nasilja. Cela pokrajina postala je žrtva bezakonja, dok su vlasti štitile kriminalce. Pokrajinsko rukovodstvo pet godina nije uspelo da ispravi ovakvu situaciju. Umesto toga, koristilo je "drakonske" kazne protiv mladih Albanaca kako bi prikrilo svoju pasivnost u odnosu na prave kriminalce. (Pod "mladim Albancima" u peticiji se podrazumevaju oni koji su osuđeni samo za verbalni delikt, kao što je zalaganje za republiku.215) U peticiji se tvrdi da se "genocid" na Kosovu ne može zaustaviti bez "dubokih socijalnih i političkih promena u celoj zemlji," a naročito u odnosima između Srbije i pokrajina, s jedne strane, i Jugoslavije, s druge: "Ako Kosovo ostane samo srpski problem, to će postati najveće razočaranje srpskog naroda u jugoslovensku zajednicu." U zaključku peticije iznosi se tvrdnja da njeni potpisnici ne traže privilegovani položaj za Srbe, u odnosu na Albance, već da žele jednaka prava za sve građane, kao i vladavinu prava. (U peticiji se uzgred osuđuju "sve nepravde, koje su albanskom narodu ikad naneli" Srbi.)216

Ovde dajemo dosta dugačak citat iz Peticije, pošto ona oslikava uverenja Srba sredinom osamdesetih godina, u vezi sa razlozima iseljavanja Slovena /kao u originalu/ sa Kosova.217 To su bili problemi, zbog kojih je srpska reakcija na jugoslovensku krizu oblikovana po nacionalnom obrascu.218 Stoga je važno razmotriti u kojoj meri su ti problemi bili ukorenjeni u stvarnosti. Da bi se u potpunosti obradila ova tema, potrebna je posebna monografija i potrebno je više empirijskih podataka nego što je ikad prikupljeno.219 Ipak, moguće je izvući neke opšte zaključke.

Prvo, od šezdesetih naovamo, odvijalo se značajno iseljavanje Slovena /kao u originalu/. Brojke iznete u peticiji su preterane i u celom posleratnom periodu do 1986. godine bile su reda veličine sto trideset hiljada ljudi.220 Ovo je takođe veoma velika brojka, s obzirom da se radilo o malom broju stanovnika. Godine 1981, na Kosovu je bilo 209.498 Srba (što je činilo 2,5 posto Srba u Jugoslaviji). Nakon što se držao na oko 27 posto, u prva tri posleratna popisa, iz 1948, 1953. i 1961. godine, broj srpskih i crnogorskih stanovnika na Kosovu opao je na 20,9 posto, 1971. godine, i na 14,9 posto, 1981. godine.221 To je podjednako bilo rezultat različitih stopa nataliteta i različitih stopa iseljavanja. Stanovništvo slovenskog, kao i neslovenskog porekla u pokrajini, u posleratno doba ušlo je sa visokim stopama nataliteta, što se i moglo očekivati za jedan nerazvijeni, poljoprivredni region.222 Međutim, kako je pokrajina prošla kroz ograničenu modernizaciju i urbanizaciju, stopa nataliteta kod Slovena /kao u originalu/ značajno je opala (mada je i dalje bila viša, nego u istim grupama drugde u Jugoslaviji). U međuvremenu, stopa nataliteta kod kosovskih Albanaca, stanovništva koje je pretežno seosko i među kojim je postojala manja verovatnoća da su žene zaposlene, stopa nataliteta ostala je visoka.223

U srpskom nacionalnom diskursu osamdesetih godina, veća stopa nataliteta kod Albanaca često je predstavljana kao dokaz zlokobnog plana, a ne kao rezultat demografskih i kulturnih razlika. Slično tome, iseljavanje Slovena /kao u originalu/ sa Kosova često je tumačeno samo kao rezultat zastrašivanja i nasilja. Objektivnijim posmatranjem utvrdilo bi se da je iseljavanje Slovena /kao u originalu/ sa Kosova bio složen proces, koji je delimično bio motivisan ekonomskim faktorima. Uprkos investicionom kapitalu, koji je u različitim iznosima unošen od 1956. godine, Kosovo je, osamdesetih, još uvek bilo daleko najsiromašniji region u Jugoslaviji. Zapravo, njegova relativna pozicija unutar Jugoslavije pogoršala se u posleratnom periodu.224 Razlozi za ovaj neuspeh bili su kapitalni investicioni projekti neprikladnog intenziteta, kao i visoka stopa nataliteta, što je značilo da je apsolutni porast prihoda u pokrajini ipak predstavljao pad prihoda po glavi stanovnika.225 Sa stopom nezaposlenosti od 27,5 posto, 1981. godine, Kosovo je odavalo klasičnu sliku siromašnog, prenaseljenog i pretežno poljoprivrednog regiona, gde je bilo realno očekivati da će stopa iseljavanja biti visoka.226 Da bi se zaista razumelo iseljavanje sa Kosova, u periodu između šezdesetih i osamdesetih, mora se postaviti pitanje ne samo zašto su se Srbi i Crnogorci selili u druge krajeve Jugoslavije, već i zašto Albanci (obično) to nisu radili. Popis iz 1981. pokazao je da je više Albanaca živelo u inostranstvu, gde su boravili na privremenom radu, nego što ih se selilo po jugoslovenskim republikama, a od onih koji su se selili po republikama više ih se doseljavalo na Kosovo, nego što ih se iseljavalo sa njega. Neki od faktora, koji su ograničavali pokretljivost Albanaca unutar Jugoslavije, bili su jezička barijera, kao i tradicionalni način života u nekim albanskim zajednicama, koji je koncentrisan oko šire porodice.227

Pa ipak, iako je jednostrano ignorisati ekonomske faktore prilikom razmatranja iseljavanja sa Kosova, takođe je netačno predstavljati ih kao jedini razlog za iseljavanje. Od 1985. do 1986. godine, Srpska akademija nauka i umetnosti anketirala je 500 porodica (ukupno 3.418 lica), koje su se iselile sa Kosova u Srbiju, i postavila im više pitanja o uslovima života na Kosovu i njihovim razlozima za odlazak.228 Autori studije zaključili su da su ekonomski razlozi bili primarni motiv za iseljavanje u samo petnaest do dvadeset pet posto slučajeva, dok su međunacionalne napetosti bilo koje vrste kod većine imale odlučujuću ulogu. Ovoj studiji se mora pristupiti sa izvesnim oprezom, ne samo zato što je Srpska akademija prednjačila u stvaranju nacionalnog pokreta u to vreme, već i zbog trenutka u kojem je anketa sprovedena.229 Jedan broj ispitanika se iselio mnogo godina pre vremena kada je anketa sprovedena, oko dve petine porodica iselilo se pre 1975. godine. S obzirom na ovaj vremenski razmak i povećane tenzije između Srba i Albanaca u vreme kada je anketa sprovedena, među ispitanicima je moglo doći i do izvesne pristrasnosti prilikom razmišljanja o prošlosti. Ipak, pregled ankete SANU-a, kao i razmatranje drugih dokaza, koji su više imali prirodu anegdote, ukazuje na to da su međunacionalne tenzije - a u nekim slučajevima, zastrašivanje ili nasilje - u mnogim slučajevima imale izvesnog udela u donošenju odluka o iseljenju.230 Osim direktnih svedočenja Slovena /kao u originalu/, koji su napustili Kosovo, statistička analiza obrazaca iseljavanja pokazuje da je verovatnoća da stanovnici slovenskog porekla napuste zajednicu bila veća kako se smanjivao njihov udeo u broju stanovnika te zajednice. Taj obrazac je možda pre nastao usled međunacionalnih tenzija, nego zbog seoba iz čisto ekonomskih razloga.231 (Svakako, statistička analiza, sama po sebi, ne može da napravi razliku između slučajeva u kojima su se Sloveni /kao u originalu/ iselili zbog pitanja vezanih za gubitak svog prethodno privilegovanog statusa, na primer, zbog nove potrebe da se na poslu ili u javnom životu koristi albanski jezik, i slučajeva u kojima su oni bili žrtve zastrašivanja.)

Kao što otkriva čak i ova kratka rasprava, iseljavanje Slovena /kao u originalu/ sa Kosova bilo je jedna složena pojava. Međutim, bilo je primetno odsustvo svesti o ovoj složenosti u srpskom nacionalnom diskursu sredinom osamdesetih. Na primer, u gorepomenutoj peticiji, iz januara 1986, izneta je tvrdnja da Albanci isteruju Srbe sa Kosova "tri veka" - potpuno ignorišući činjenicu da je dugi ciklus promene statusa Kosova održao Srbe na vrhu tokom najvećeg dela dvadesetog veka. Kao i mnogi drugi dokumenti iz tog perioda, peticija je predstavljala jednostranu reakciju, sa isključivim naglaskom na viktimizaciji Srba, na realne teškoće na koje je nailazio jedan deo Srba na Kosovu.

Takve srpske reakcije na složene probleme Kosova nisu slutile na dobro u pogledu budućnosti srpsko-albanskih odnosa na Kosovu. Još važniji je bio način na koji su ta tumačenja kosovskog pitanja uticala na oblikovanje reakcije Srba na jugoslovensku krizu u celini. Iz shvatanja nedaća Srba sa Kosova kao nedaća svih Srba, zajedno sa frustracijom zbog sve dublje krize u Jugoslaviji, rodila se ideja da je postojeća jugoslovenska država (zasnovana na Ustavu iz 1974.) nepodnošljiva. Gledajući kroz prizmu Kosova, vodeći srpski intelektualci i, u kasnijoj fazi, političari, su najveću naciju u Jugoslaviji sebi predstavili kao ugroženu manjinu. Snaga "zamišljene zajednice" (kako je Benedict Anderson famozno nazvao naciju) jedva da je mogla dobiti snažniji izraz, jer, nakon svega, na Kosovu je živelo manje od tri posto jugoslovenskih Srba. Štaviše, glavni nosioci mišljenja, koji su najsnažnije promovisali viziju Srba kao viktimizirane manjine na Kosovu, ignorisali su mogući uticaj buđenja srpske nacionalne svesti na sve narode koji su bili u manjini u Jugoslaviji. Nigde nije ova dinamika bila očiglednija nego u Memorandumu Srpske akademije /nauka i umetnosti/, iz 1986. godine.

"Memorandum srpske akademije" daleko je najpoznatiji dokument savremenog srpskog nacionalnog pokreta.232 Neki ga opisuju kao osnovni izraz isključujućeg srpskog nacionalizma i "plan" Miloševićevog pokreta i postjugoslovenskih ratova.233 Ipak, uprkos tome što je ovaj dokument poznat, neke osnovne činjenice o njegovom poreklu ostale su nepoznate. Osnove priče su dobro postavljene. U maju 1985. godine, na godišnjoj skupštini Srpske akademije nauka i umetnosti ("SANU" je skraćenica na srpskom jeziku), nekoliko govornika apelovalo je na Akademiju da se više angažuje na traženju rešenja za krizu u Jugoslaviji. Jedan od njih, ekonomista Ivan Maksimović, dao je konkretan predlog, da se SANU pozabavi "najaktuelnijim….političkim, ekonomskim, društvenim, naučnim i kulturnim problemima, u formi memoranduma, i da taj memorandum bude upućen svima koji su zaduženi za vođenje državnih poslova u Srbiji i Jugoslaviji."234 Ubrzo nakon skupštine, predsedništvo SANU-a imenovalo je komisiju od šesnaest članova da pripremi "memorandum o aktuelnim društvenim pitanjima." Komisija je, sa svoje strane, imenovala osam svojih članova u radnu grupu, koja je bila zadužena da pripremi nacrt.235

Do kraja septembra 1986. godine, radna grupa je pripremila nacrt dokumenta, koji je postao poznat kao Memorandum, a Komisija je, u celini, započela sa njegovim razmatranjem.236 Međutim, Komisija je tada stala sa radom. Jedne beogradske novine objavile su članak iz dva dela, u kojem se otkriva postojanje Memoranduma i citiraju se neki njegovi odeljci. (Integralni tekst Memoranduma nije objavljen u Jugoslaviji sve do 1989.) Ovo otkriće rasplamsalo je politički požar u celoj Jugoslaviji. Memorandum je bio javno žigosan širom Srbije i Jugoslavije. U ogorčenosti koja je usledila nakon septembarskog otkrića, Akademija je svoju odbranu uglavnom zasnovala na činjenici da je taj dokument bio samo nacrt, te da ga komisija zapravo nikada nije odobrila.237

Memorandum je nejasno napisan sa dosta ponavljanja, i očigledno je da je u radnoj verziji, te da je delo više autora. On se sastoji od dva dela: "Kriza jugoslovenske privrede i društva" i "Položaj Srbije i srpskog naroda", od kojih svaki ima po oko dvadeset pet stranica.238 Prvi deo počinje upozorenjem da je jugoslovenska kriza postala toliko ozbiljna da bi mogla da dovede do kraha države - ovo predviđanje je, 1986. godine, još uvek zvučalo apokaliptično.239 Zatim sledi analiza niske produktivnosti jugoslovenske privrede, što se smatra glavnim uzrokom svih nedaća jugoslovenske privrede. Neki od navedenih faktora (npr, slepo poštovanje teorije o vrednosti rada) sugerišu kritiku marksističkih ekonomskih principa uopšte. Glavni argument je, međutim, da raspad jugoslovenske privrede u osnovi odražava transformaciju jugoslovenske federacije, koju su osnovali partizani 1943. godine, u konfederaciju, koja je oličena u Ustavu iz 1974.240 Taj Ustav, a naročito jedan od njegovih uslova da se sve glavne odluke donose konsenzusom, napravio je od jugoslovenskog političkog sistema "školski primer neefikasnosti".241 U Memorandumu se šezdesete vide kao seme katastrofe u politici i ekonomiji. Šezdesetih godina završio se proces demokratizacije, koji je zamenjen "birokratskom decentralizacijom."242 Sada je demokratizacija od ključnog značaja za rešenje krize. (U ovom delu se Memorandum veoma približava prihvatanju višepartijske demokratije i direktno poziva na izbore sa više kandidata.243) U Memorandumu se dalje kaže da Jugoslavija, da bi izašla iz krize, mora da napusti politički i privredni sistem, zasnovan na Ustavu iz 1974. godine i da usvoji sistem, koji će biti zasnovan na "četiri velika principa modernog društva," a to su: suverenitet naroda, samoopredeljenje nacije, ljudska prava i "racionalnost" (što, prema Memorandumu, zahteva od moderne države da funkcioniše kao jedinstvena celina.)244

Druga polovina Memoranduma, "Položaj Srbije i srpskog naroda", počinje tvrdnjom da, osim što se suočavaju sa istim problemima kao i svi drugi u Jugoslaviji, pred Srbe su se isprečila još tri druga problema, a to su: "privredno zaostajanje Srbije, njeni nerešeni državno-pravni odnosi sa Jugoslavijom i sa pokrajinama, kao i genocid na Kosovu."245 Kao što se vidi iz ovog spiska, u ovom odeljku je zapravo mnogo više pažnje posvećeno "položaju Srbije", uključujući i pokrajine, nego "srpskom narodu" drugde u Jugoslaviji. (U tom smislu, ovo je bila tipična karakteristika srpskog nacionalnog diskursa sredinom osamdesetih.) U Memorandumu se tvrdi da je "privredna podređenost" Srbije odraz njenog "inferiornog političkog položaja" u Jugoslaviji, koji su Slovenija i Hrvatska skrojile onako kako njima odgovara.246 U ovom odeljku nalaze se neke od najpoznatijih tvrdnji iz Memoranduma, kao što su tvrdnja da je srpsko stanovništvo na Kosovu žrtva "fizičkog, političkog, pravnog i kulturnog genocida," koji sprovode albanski nacionalisti, odlučni u tome da stvore "etnički čisto" Kosovo, a da sâmom opstanku Srba u Hrvatskoj preti asimilacija. ("Osim u vreme Nezavisne Države Hrvatske [tokom Drugog svetskog rata], Srbi u Hrvatskoj nikada do sada nisu bili tako ugroženi kao što su danas."247)

U zaključku Memoranduma eksplicitno je izneta pretpostavka, koja objedinjuje njegove dve polovine, a to je da u korenu jugoslovenske krize i problema srpskog naroda leži decentralizacija Jugoslavije. U Memorandumu se tvrdi da "insistiranjem na saveznom [za razliku od konfederalnog] poretka, Srbija bi doprinela ne samo jednakosti svih naroda Jugoslavije, već i rešenju političke i privredne krize."248 Srpskom narodu mora se dozvoliti da ostvari svoje "istorijsko i demokratsko pravo" da uspostavi svoj "puni nacionalni i kulturni integritet…bez obzira u kojoj je republici ili pokrajini."249 Uz ovaj neodređen zahtev, u Memorandumu se nalaze i dva konkretna predloga, a to su da bar jedno veće savezne skupštine bude birano po principu jedan čovek jedan glas, a ne po republičkom paritetu, i da autonomija srpskih pokrajina bude svedena na nivo koji "ne uništava integritet ove republike". U Memorandumu se tvrdi da, s obzirom na trenutni nivo autonomije pokrajina, "srpski narod nema državu, kao što je imaju svi ostali narodi u Jugoslaviji".250

Sve do ovog mesta, tj. do poslednje dve stranice, Memorandum predstavlja zahtev za transformaciju Jugoslavije. Zatim, skoro uzgred, vraća se na mogućnost koja je nagoveštena još u prvom pasusu, a to je raspad jugoslovenske države. U Memorandumu se kaže da drugi u Jugoslaviji razmatraju alternative jugoslovenskoj državi, te da to mora učiniti i Srbija. Srbija podržava "AVNOJ-evsku Jugoslaviju" (tj. relativno centralizovanu federaciju, kao onu koju su formirali partizani 1943. godine), ali drugi je možda ne podržavaju. "Prema tome, [Srbija] se suočava sa zadatkom da jasno sagleda svoje privredne i nacionalne interese kako je događaji ne bi iznenadili."251 Ovaj navod je najdalje što se u Memorandumu otišlo u predviđanju budućnosti posle Jugoslavije. Time se očigledno ne poziva na raspad Jugoslavije. Zapravo, u poređenju sa dobrim delom antijugoslovenske retorike koja će biti uobičajena u Srbiji nekoliko godina kasnije, kritika izneta u Memorandumu zvuči blago. Ipak, savremenici (kao i kasniji posmatrači) bili su u pravu kada su u Memorandumu videli zaokret ka "srpskom nacionalizmu separatističkog tipa."252 Možda je, po Memorandumu, prvo rešenje još centralizovanija Jugoslavija, ali čini se da je drugo rešenje neki oblik srpske države, a ne krajnje decentralizovana Jugoslavija, koja zavisi od konsenzusa, kao ona iz 1986. godine.

Memorandum nije označio prekretnicu zbog konkretnih pritužbi na položaj Srba i Srbije, već zbog nagoveštaja da je Jugoslavija zamenljiva.253 Napokon, iako je Memorandum napisan u dramatičnom tonu, malo šta iz njegovog sadržaja je bilo novo. U kritici decentralizacije Jugoslavije i Srbije, u Memorandumu samo se, između ostalog, ponavljaju primedbe profesora Pravnog fakulteta u Beogradu na ustavne amandmane iz 1971. godine, stavovi koje je iznosila Srpska književna zadruga dok je Dobrica Ćosić bio njen predsednik od 1969. do 1971, kao i stavovi iz "Plave knjige" iz 1977. godine. Štaviše, na nekim konkretnim mestima, ocena situacije u Srbiji paralelna je sa ocenom koju je dao srpski partijski establišment, sredinom osamdesetih, za vreme Ivana Stambolića. Kao što je prethodno pomenuto, do trenutka kada se Memorandum pojavio, srpsko rukovodstvo već je provelo nekoliko godina tražeći izvestan stepen ponovne centralizacije Srbije, a i Jugoslavije, u manjem stepenu. U Memorandumu se tvrdilo da je Srbija, koja je sama po sebi relativno zaostala, nepravedno opterećena doprinosima u Savezni fond za manje razvijena područja. Još 1979. godine, Stambolić je izneo u suštini istu tvrdnju.254 Slično tome, srpsko rukovodstvo je aktivno tražilo i smanjenje autonomije pokrajina, dok je njihova ocena situacije na Kosovu bila jedva nešto manje ozbiljna od one iznete u Memorandumu.255

Memorandum nije raspalio debatu u Jugoslaviji zato što je u njemu eksplicitno iznet srpski nacionalni program posle Jugoslavije - pošto i nije - već zbog kontrasta između detaljnih i preteranih primedbi na položaj Srbije unutar postojeće jugoslovenske države, koje su iznete u Memorandumu, kao i neodređenog pozivanja na moguću budućnost posle Jugoslavije (tvrdnja da Srbija mora "jasno da sagleda svoje privredne i nacionalne interese kako je događaji ne bi iznenadili."). Autori Memoranduma su sugerisali da bi nacionalne alternative višenacionalnoj jugoslovenskoj državi mogle biti poželjne, ali su propustili da priznaju da bi njihovo stvaranje neizbežno podrazumevalo uništenje. Ideja da je jugoslovenska država zamenljiva, koja je tokom osamdesetih sve više dobijala na značaju, predstavlja osnovnu promenu u srpskoj nacionalnoj misli. Obim te ideje ne treba preuveličavati. Srpski nacionalizam, u radikalnom antijugoslovenskom obliku, koji odbacuje bilo kakvu jugoslovensku državu, ostao je marginalna pojava tokom celokupnog perioda raspada Jugoslavije, koja je imala malo političkog uticaja.256 Ono što je postalo presudno u srpskoj politici bila je jedna struja mišljenja, koja je smatrala da je postojeća jugoslovenska država nepodnošljiva.

S druge strane, srpsko rukovodstvo pre Miloševića neprestano je naglašavalo potrebu da se uzmu u obzir interesi ostalih jugoslovenskih naroda, da se radi u okvirima postojećeg političkog sistema, zasnovanog na konsenzusu, i da se prihvati da će promene doći tek postepeno, a ne "olako obećanom brzinom," kako je zahtevano u srpskom nacionalnom diskursu.257 Milošević je još u ranoj fazi svoje populističke revolucije odbacio upravo ova ograničenja, odnosno jugoslovenska pravila političke igre. Svojom odlukom da se postavi na čelo srpskog nacionalnog pokreta, Milošević je napustio kako dugu tradiciju srpske Partije da se, pre svega, bori protiv vlastitog nacionalizma tako i opredeljenje svojih neposrednih prethodnika da radi na promenama unutar postojećeg političkog uređenja u Jugoslaviji. On je takođe iz temelja promenio dinamiku jugoslovenske krize, jer, po Ustavu Jugoslavije, na osnovu kojeg su pokrajine u Srbiji postale "sastavni delovi federacije" sa predstavnicima u svakom saveznom organu, Kosovo nije bilo samo unutrašnje pitanje Srbije. Da bi ispunio svoje obećanje da će povratiti kontrolu Srbije nad pokrajinama, Milošević je morao da prestruktuira Jugoslaviju. Međutim, njegov pokušaj da to i učini izazvao je odlučan otpor drugih republika, pre svega, Slovenije i Hrvatske, i na taj način je doprineo procesu raspada države.258 Ovim se ne želi indirektno reći da je jedino Milošević odgovoran za krah Jugoslavije. Sile, koje su bile na strani nezavisnosti, postojale su, nezavisno od njega, i u Sloveniji i u Hrvatskoj. Međutim, njegova politika, i još više ono što je govorio, delujući u kontekstu postkomunističke izborne trke, doprinele su da se ove snage premeste sa marginalnih na dominantne političke pozicije.

Dobro je poznato kako su tekli događaji od 1987. do 1991. godine.259 U aprilu 1987. godine, u svom poznatom govoru u Kosovu Polju, Milošević se zalagao za stvar Srba na Kosovu. U septembru 1987. godine, Milošević je razbio svoje rivale unutar srpske Partije, koji su pružali otpor njegovom agresivnom stavu prema Kosovu. U periodu između oktobra 1988. i januara 1989. godine, on je vodio takozvanu "antibirokratsku revoluciju" i organizovao seriju masovnih okupljanja, kojima je srušio rukovodstva u Vojvodini, na Kosovu i u Crnoj Gori i zamenio ih svojim saveznicima. Time je ostvario efikasnu kontrolu glasova u četiri od osam saveznih jedinica u Jugoslaviji, umnogome povećavajući svoju moć na saveznom nivou. U proleće 1989. godine, progurao je amandmane na Ustav Srbije, kojima je drastično smanjena autonomija pokrajina i zapaljena varnica nasilja na Kosovu, u kojem su nastradala dvadeset dva albanska demonstranta i dva policajca. Bez obzira na ovo nasilje, dan kada su usvojeni ovi amandmani u Srbiji proglašen je državnim praznikom, a Milošević je dostigao vrhunac svoje popularnosti. U maju 1989. godine, on je postao predsednik Srbije. Tokom cele 1989. godine, Milošević je koristio svoja nova ovlašćenja unutar federacije da održi kurs sukoba sa slovenačkim rukovodstvom. Upravo je sukob između Srbije i Slovenije ubrzao raspad Saveza komunista Jugoslavije, u januaru 1990. godine.260 Uklanjanjem ove poslednje svejugoslovenske institucije (osim Vojske, koja će se, u konačnoj analizi, pokazati više kao srpska nego kao jugoslovenska), raspad Jugoslavije ušao je u završnu fazu.

Usvajanjem novog Ustava Srbije (28. septembra 1990. godine), stav režima u Srbiji prema Jugoslaviji postajao je sve mutniji. Novim ustavom zauzet je konfederalni stav, po kojem je Srbija bila određena kao suverena država, koja je trenutno pripadala Jugoslaviji, ali je mogla izabrati i da je napusti. (Ovo je bilo nalik na proglašenje suvereniteta Slovenije, 2. jula 1990. godine.) Upravo prilikom objašnjavanja odredaba tog ustava, Milošević se po prvi put javno dotakao glavnog pitanja, koje je otvorilo mogućnost raspada Jugoslavije, a to je pitanje granica. On je rekao da, iako Srbija podržava saveznu Jugoslaviju, trenutna kretanja ka konfederaciji nose sa sobom mogućnost nezavisne Srbije. Rekao je da su sadašnje granice uslovljene saveznom Jugoslavije, te da će se, ako Jugoslavija postane konfederacija, otvoriti pitanje granica i da će Srbija zaštiti Srbe izvan Srbije. Milošević nije rekao koje oblasti bi Srbija tražila, niti koje bi metode koristila.261

Milošević je ostao neopredeljen između Jugoslavije i Srbije, sve do izbora 1990. godine. Platforma SPS-a /Socijalističke partije Srbije/ pozivala je na "modernu federaciju jednakih građana i [ jednakih] federalnih jedinica" (gde bi se jednakost građana obezbedila izborima, po principu jedan čovek jedan glas, za jedno veće saveznog parlamenta), dok je istovremeno izražavala stav da jugoslovenski narodi "moraju da imaju pravo na samoopredeljenje i otcepljenje". U platformi se takođe kaže da bi novim ustavom Jugoslavije trebalo da bude omogućeno da unutar Jugoslavije budu formirane autonomne pokrajine, "na osnovu izražene volje stanovništva i nacionalnih, istorijskih, kulturnih i drugih specifičnosti". (Glavni cilj ovog predloga, koji se u sličnom obliku pojavio tokom debate oko ustavnih amandmana 1971. godine, bila je autonomna pokrajina Srba u Hrvatskoj.) Platformom se tražilo da Srbija sprovodi svoja ovlašćenja na celoj teritoriji svoje države, uključujući i autonomne pokrajine. Što je najvažnije, platformom je obećana podrška Srbima van Srbije:

Socijalistička partija Srbije će neprestano pratiti uslove života i razvoja delova srpskog naroda u drugim republikama, kao i u inostranstvu, i održavati aktivne veze sa njihovim političkim, kulturnim i drugim organizacijama, s obzirom da smatra prirodnim da drugi održavaju takve veze sa delovima svog naroda u Srbiji. Time će im biti pružena materijalna i moralna podrška, čime se doprinosi poboljšanju uslova njihovog života, očuvanju nacionalnog identiteta [ i] kulturne tradicije, kao i intenzivnijem kulturnom razvoju.262

Na izborima u Srbiji 1990. godine, SPS Slobodana Miloševića, SPO /Srpski pokret obnove/ Vuka Draškovića i manje opozicione partije nadmudrivali su se za pozicije oko dva pitanja: komunizam i nacionalno pitanje. Nekoliko opozicionih partija, uključujući i SPO Vuka Draškovića, imali su krajnje antikomunističku platformu. U tom smislu, mahanje barjakom antibirokratske revolucije omogućilo je Miloševiću da sedi na dve stolice. S jedne stane, on je uživao sve privilegije komunističkog vođe na vlasti, uključujući i najveću moguću kontrolu nad radnim mestima u državnom sektoru, kao i nad glavnim sredstvima javnog informisanja. On je takođe mogao da naglasi svoje iskustvo u vladanju, kroz parolu koja je postala verovatno najvarljivija izborna parola svih vremena: "Sa nama nema neizvesnosti." U kampanji oko srpskog nacionalnog pitanja, režim je bio u još zavidnijoj poziciji. Ponovnim uspostavljanjem srpske vlasti nad pokrajinama, Milošević je stavio svoje nacionalne zasluge van svake objektivne sumnje. Na taj način, bio je slobodan da se u kampanji postavi kao glas nacionalne umerenosti, koji je obećavao mir, ako pobedi na izborima, i pretio građanskim ratom, ako pobedi opozicija. Tokom kampanje, SPS je ponovio svoju podršku jačoj saveznoj Jugoslaviji. Glavne tačke platforme SPS-a bile su da Jugoslavija treba da bude "jedna moderna federacija jednakih građana i [ jednakih] federalnih jedinica", da bi novim ustavom Jugoslavije trebalo da bude omogućeno da u Jugoslaviji bude formirano još autonomnih pokrajina, i da jugoslovenski narodi "moraju da imaju pravo na samoopredeljenje i otcepljenje". Iako je Milošević generalno izbegavao da razgovara o tome šta bi Srbi trebalo da rade ukoliko bi drugi narodi zaista ostvarili svoje pravo na otcepljenje, on je (od juna 1990. godine) javno govorio da će se pitanje granica "otvoriti", ako Jugosl avija postane konfederacija (ili, u slučaju da se raspadne). Stav iz platforme SPS-a, da Srbija treba da pruži "materijalnu i moralnu podršku" Srbima van Srbije, takođe predstavlja dovoljno jasnu naznaku koji bi bio njen put, posle Jugoslavije.