Analiza slučaja 1

Abstrakt: Sa stanovišta istoriografije, raspad SFRJ početkom devedesetih godina xx vijeka praktički je označio i kraj proučavanja klasične vojne istorije Narodnooslobodilačkog pokreta. Nade, da će s nestankom prepreka uslovljenih specifičnostima socijalističkog sistema – posebice autocenzure – ta iznimno važna epizoda istorije jugoslovenske države konačno dobiti objektivan prikaz, izjalovile su se pod naletom plime revizionizma, kao i zbog pada interesa akademske zajednice za ovu temu generalno. Ovaj prilog, sastavljen u velikoj mjeri na osnovu novije strane i domaće literature, kao i neobjavljenih dokumenata, sadrži sažet pregled najvažnijih ratnih zbivanja u bivšoj Jugoslaviji, te kratku analizu razloga pobjede Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) i njegovog učinka na bojnom polju. Također će biti skrenuti pažnja na neka pitanja koja još nisu dobila odgovarajuću istoriografsku obradu.

Ključne riječi: NOVJ, partizani, Jugoslavija, Drugi svjetski rat.

1. Plima i oseka: juli 1941 – juni 1942.

Temelji budućim partizanskim odredima udareni su u maju 1941, neposredno nakon „aprilskog sloma“ Kraljevine Jugoslavije. Vodstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) osniva „vojne komitete“, čija je zadaća prikupljanje oružja i priprema partijskog članstva za rat protiv sila Osovine, za koji se znalo da će izbiti prije ili kasnije, bez obzira na prividni mir uspostavljen sporazumom Molotov-Ribentropp godinu i po dana ranije. Napadom nacističke Njemačke i njenih saveznika na SSSR 22. juna 1941, počinje i gerilski rat u Jugoslaviji. Spretno koristeći političke greške Osovine – najveća od kojih je podrška ustaškom režimu u Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH) koji je svojom genocidnom politikom gurnuo najveći dio srpskog naroda pod oružje – kao i vojne slabosti okupacionog sistema (nepripremljenost regularnih armija za asimetrični konflikt, nepouzdanost kolaboracionističkih formacija), partizani su do oktobra uspostavili „slobodne teritorije“ u svim dijelovima zemlje. Žarište ustanka je bilo u Zapadnoj Srbiji, odakle je netom osnovani Vrhovni štab (VŠ) neposredno komandovao sa nekih 14.000 boraca, svrstanih u lokalna 23 odreda. Dejstva su uglavnom bila čisto gerilske prirode, i sastojala se od sabotaža na komunikacionoj infrastrukturi i vezama, kao i zasjeda i prepada na manje neprijateljske jedinice. Da ustanička vojska još nije bila spremna za ambicioznije poduhvate pokazuju i neuspjele operacije protiv većih okupacionih garnizona u Kraljevu i Pljevljima u oktobru, odnosno decembru iste godine. Nagli rast partizanskog pokreta je, međutim, uslovio i obim i žestinu osovinskih protumjera. Tako Italijani za gušenje ustanka u Crnoj Gori u julu i augustu 1941, koriste šest ojačanih divizija, od kojih je pet dovedeno iz Albanije i s Kosova. Nijemci svoj poduhvat „Užice“ („Prva neprijateljska ofanziva“) krajem novembra i početkom decembra protiv partizanske glavnine u Srbiji, izvode sa dvije pješadijske divizije dovedene iz Francuske i SSSR. Kombinovanje brojčane i tehničke nadmoći ovih jedinica s masovnim odmazdama, urodilo je plodom. Pretrpjevši velike gubitke, pogotovo usljed osipanja, ostaci partizanskih odreda se povlače, najprije u Sandžak, a otud u Istočnu Bosnu. Tu je trebalo osigurati bazu za povratak u Srbiju, koja je ocijenjena kao presudna za ishod rata.1

Prvih šest mjeseci 1942, predstavljaju period relativne stagnacije Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), barem u istočnim dijelovima Jugoslavije. Konačni raskol s četnicima uslovio je i podjelu ustaničkih masa; nastojanja da se borbeniji dijelovi stanovništva u istočnoj BiH vežu uz pokret formiranjem „Dobrovoljačke vojske“, pokazala su se bezuspješnim. Pojava „unutrašnjeg neprijatelja“ - četnika i njihovih simpatizera, smanjivanje regrutne baze, te nedostatak sigurnog izvora oružja i municije (kakav je u izvjesnoj mjeri predstavljala čuvena fabrika u Užicu) su imali izrazito negativan efekat na borbenu sposobnost partizanskih jedinica. U takvim okolnostima, VŠ odlučuje da prostorom „kupuje“ vrijeme i sačuva jezgro vojske od uništenja. Tako partizani, bez odsudne borbe napuštaju slobodne teritorije sjeverno od Sarajeva i oko Foče u toku osovinskih operacija „Ostbosnien“ i „Trio“ („Druga i treća neprijateljska ofanziva“, januar-februar, april-juni 1942), i povlače se na teško prohodan planinski teren na tromeđi Bosne, Sandžaka i Crne Gore. Krajem juna vodstvo NOP donosi dvije dalekosežne odluke. Najprije, da se plan o povratku u Srbiju odgodi do daljnjega, i da se težište rata prenese u zapadne dijelove zemlje. Druga odluka je potvrdila primat brigade kao osnovne jedinice vojnog krila pokreta. Prve takve jedinice, nazvane „proleterskim“, bile su formirane još krajem 1941, i početkom 1942, i, u odnosu na odrede su se isticale pouzdanošću i pokretljivošću. Imajući u vidu ta pozitivna iskustva, od svih preostalih boraca se na Zelengori osnivaju još tri brigade. Procjenjuje se da ukupno oko 5000 partizana učestvuje u „velikom maršu“ prema Bosanskoj krajini.2

2. Na zapad: juli – decembar 1942.

Nepouzdanost domobranstva NDH, nedovoljno angažovanje 2. Italijanske armije, i brojčana slabost njemačkog kontingenta, omogućili su kontinuiran rast partizanskog pokreta zapadno od Drine. Aktivnosti „Osvobodilne fronte“ u „Ljubljanskoj provinciji“ primoravaju Italijane da pokrenu veliku operaciju čišćenja sa četiri ojačane divizije koja traje od jula do novembra 1942.3 Do početka ljeta iste godine, gerilske akcije protiv privrednih interesa Trećeg Reicha u NDH su također poprimile takve razmjere da se više nisu mogle ignorisati. Tako je povećanje broja diverzija na životno važnoj željezničkoj komunikaciji Beograd-Zagreb dovelo do jačanja njemačkog vojnog prisustva sjeverno od Save. Zauzimanje rudnog rivira Ljubija i grada Prijedora je prouzrokovalo žestoku reakciju - poduhvatom „Westbosnien“ protiv krajiških partizana i civilnog stanovništva na Kozari (10. jun – 15. jul 1942).4 Iako je angažovanje krupnih njemačkih snaga od nekih devet bataljona u toj operaciji, u krajnjoj liniji išlo na ruku partizanskoj glavnini oko VŠ, za veliki marš je znatno važnije bilo preuranjeno povlačenje Italijana iz tzv. „3. okupacione zone“. Taj, u mnogome politički motivisan potez je praktično otvorio put grupi brigada kroz Hercegovinu i zapadnu Bosnu. Partizani sistematski ruše prugu Sarajevo-Mostar u dužini od 70 km, prekidajući time jedinu željezničku komunikaciju između južne Dalamcije i unutrašnjosti na duže od dva mjeseca. Jedan za drugim padaju garnizoni NDH (uz izuzetak Kupresa, gdje partizani bivaju odbijeni uz teške gubitke), a kampanja kulminira uspješnim napadom osam brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) na Bihać, početkom novembra. Tek uz angažovanje dvije vlastite divizije, i nakon žestokih borbi u dolini Sane i za Jajce, koje nekoliko puta prelazi iz ruke u ruku, Nijemci uspijevaju da zaustave širenje slobodne teritorije.5

Novonastala „Bihaćka republika“ (ili „Titova država“, kako je zbog sređenih unutrašnjih prilika zovu Nijemci) zauzimala je površinu od oko 50.000 km2. Osigurana pozadina i veliki priliv novih boraca sa jedne, i sve složeniji taktično-operativni zahtjevi s druge strane, diktirali su formiranje većih jedinica i izgradnju tehničkih i pozadinskih službi. Tako su tokom novembra formirana dva korpusa i osam divizija, svaka sa 3000-4000 ljudi. Ove jedinice su predstavljale operativni dio „Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije“, dok je nekih 36 odreda, rasutih po cijeloj okupiranoj Jugoslaviji, predstavljalo njenu teritorijalnu komponentu. Osim na užoj teritoriji „Bihaćke republike“, gdje se nalazi ca. 40.000–60.000 boraca, NOVJ do početka 1943, raspolaže brigadama, odnosno divizijama i u Dalmaciji, Slavoniji, Istočnoj Bosni i Sloveniji.6 U tako povoljnim okolnostima, VŠ oživljava ideju strateškog prodora u istočne krajeve zemlje u cilju jačanja vlastitih pozicija u Crnoj Gori, na Kosovu i u Makedoniji, kao i povezivanja s južnosrbijanskim partizanima, koji su se, usprkos velikom pritisku Bugarskog okupacionog korpusa, uspjeli održati u širem rejonu Niša. Preliminarne operacije počinju već u novembru 1942, kad dvije, odnosno tri najbolje divizije NOVJ počinju odlaziti na ofanzivne zadatke u južnu i centralnu Bosnu. Time je, između ostalog, postignuta dekoncentracija snaga oko Bihaća i stvorena snažna manevarska rezerva, koja bi u slučaju veće osovinske operacije (za koju su već postojale indicije) bila van domašaja neprijatelja.7

3. Najveća iskušenja: januar – juni 1943.

Sa njemačkog stanovišta, rješavanje „partizanskog problema“ je postalo stvar od strateškog značaja, pogotovo u kontekstu invazije zapadnih saveznika na „Tvrđavu Evropu“ koja se očekivala na proljeće 1943. Ukoliko bi iskrcavanje bilo izvedeno na istočnom Jadranu, Saveznici bi, zahvaljujući gerilcima praktično imali osiguran mostobran, a komunikacije koje vode do mora bi postale neupotrebljive za osovinska pojačanja. Na nizu sastanaka na vrhu Osovine, odlučeno je da se izvrši, do tada najveća kombinovana operacija protiv glavnine NOVJ (kodnog imena „Weiss“) u kojoj bi učestvovalo gotovo pet njemačkih i tri italijanske divizije, uz snažnu podršku vazduhoplovstva. „Četvrta neprijateljska ofanziva“ počela je 20. januara 1943, koncentričnim nastupanjem sa dugačke operativne osnovice koja je sezala od Like, preko Banije, pa sve do zapadne i centralne Bosne. NOVJ, unaprijed obaviještena o napadu, se povlači ka jugoistoku, koristeći nepovoljne vremenske uslove, zaprečavanje komunikacija, kao i napade na izolovane neprijateljske jedinice (na primer, kod Sanskog Mosta) za usporavanje osovinskog napredovanja. Prva faza operacije završena je 15. februara 1943: izuzev (ispostaviće se privremene) re-okupacije „Bihaćke republike“, rezultata nije bilo. U međuvremenu, VŠ se odlučuje na sprovođenje plana o prodoru prema južnoj Srbiji, sa snagama od pet divizija. U silovitom naletu, partizani u drugoj polovini februara osvajaju sva italijanska uporišta između Konjica i Mostara, zadobijajući pri tome veliki plijen u oružju i hrani.8 U istom periodu, visoke komande na obje strane, prave krupne greške. Vjerujući u brzi pad Konjica, preko kojeg vodi jedini put preko Prenja, i reagujući brzopleto na pojavu velikog četničkog kontingenta na lijevoj obali Neretve, VŠ naređuje rušenje svih mostova preko rijeke; time je obruč oko „Glavne operativne grupe“ (GOG) i oko 4000 ranjenika bio, u suštini, potpuno zatvoren.9 Nijemci, sa svoje strane, pretpostavljaju osiguranje boksitnih nalazišta u zapadnoj Hercegovini uništenju protivnika, pa tamo šalju najbolje divizije, dok gonjenje GOG prepuštaju slabijim jedinicama. Priklješteni uz Neretvu, i suočeni sa fizičkim uništenjem, partizani vrše smion manevar: koristeći unutrašnje linije i zaplijenjenu italijansku tehniku, NOVJ u prvim danima marta koncentriše nadmoćne snage na sektoru Prozor – Gornji Vakuf i u frontalnom napadu odbacuje jednu njemačku diviziju na sjeverozapad. Nakon što je time privremeno otklonjena najveća opasnost po GOG i njenu Centralnu bolnicu, partizani forsiraju Neretvu, odbacuju četnike, i do 17. marta 1943, završavaju prebacivanje na istočnu obalu. Sa tim je završena i posljednja faza poduhvata „Weiss“: „[...] nije bilo nikakvog plena, ni zarobljenih, nijedan ranjen [...] nije pronađen“.10

Tokom sljedećih osam sedmica, GOG nastavlja prodor kroz istočnu Hercegovinu i Crnu Goru, lomeći pri tome vojnu snagu četničkog pokreta u borbama oko Nevesinja i Kalinovika. Slabosti italijanske armije, koje su se pokazale još u borbama u Lici i na Neretvi tokom poduhvata „Weiss“, definitivno su potvrđene gubitkom dva kompletna bataljona u prve dvije sedmice maja 1943, kod Nikšića i Podgorice. Nijemci tek tada pristaju na italijanske zahtjeve za energičnom intervencijom istočno od Neretve.11 Poduhvat „Schwarz“ („Peta neprijateljska ofanziva“), pripreman u najstrožoj tajnosti u njemačkoj komandi jugoistoka, predviđao je okruženje i uništenje glavnine NOVJ, kao i razoružanje četnika u zaleđu crnogorske obale. Do 22. maja, Nijemci zarobljavaju nekih 4000 četnika i osiguravaju učešće dijelova tri italijanske divizije u operacijama protiv partizana. Prekasno spazivši neprijateljske pripreme, GOG se našla u teškoj situaciji: njene četiri divizije (oko 22.000 boraca, od kojih oko 4000 ranjenika) bile su u okruženju nadmoćnog neprijatelja (oko 90.000 ljudi, od kojih dvije trećine u njemačkim jedinicama) u divljini planinskih masiva Durmitora i Sinjajevine. VŠ ipak pravodobno prepoznaje važnost kanjona Sutjeske za izvlačenje iz obruča i usmjerava snage u tom pravcu. Dok se na ostalim sektorima vode zadržavajuće borbe, proleterske jedinice uspostavljaju mostobran preko rijeke prvih dana juna. Zahvaljujući velikoj požrtvovanosti ljudstva i inicijativi trupnih komandanata, GOG uspijeva da prijeđe Sutjesku sa svojom glavninom, a zatim da probije njemački zaprečni front u Zelengori i izvuče se prema Istočnoj Bosni. Treća udarna divizija, s velikim brojem ranjenika, međutim, stradava u obruču. Poslije gotovo mjesec dana borbi koje po intenzitetu spadaju u najžešće tokom cijelog rata, 15. juna 1943, Nijemci obustavljaju poduhvat „Schwarz“. Na operativnom nivou, NOVJ je doživjela težak poraz, ostavljajući više od 7500 mrtvih na bojnom polju. Strateški gledano, operacija predstavlja neuspjeh snaga Osovine, jer nisu uspjele značajnije ni da uspore, a kamoli da otklone, partizansku prijetnju u Jugoslaviji; događaji u kasno proljeće 1943, su samo potvrdili istinitost poslovice da gerilci pobjeđuju tako što prežive.12

4. Uspon: jul 1943 – septembar 1944.

Tokom prvih osam mjeseci 1943, partizanski pokret je ojačao i u drugim djelovima zemlje: Lika je gotovo sva u rukama lokalnih partizana; u zapadnoj Bosni su krajiške jedinice opet tamo gdje su bile prije poduhvata „Weiss“; na istoku Bosne, gerilci vrše uspješne napade na krupne garnizone NDH, kao, na primjer, na Bijeljinu u augustu (Tuzla će biti oslobođena u oktobru); u Slavoniji je pokret do te mjere ojačao da su Nijemci prinuđeni intervenisati jačim snagama u nekoliko navrata (poduhvati „Braun“ i „Paula“, mart–april, odnsno jul).13 Ipak, odlučujući podstrek daljnjem rastu NOP dao je „pad Italije“ 8. septembra 1943. Sve zaraćene strane tada jure ka bivšoj italijanskoj okupacionoj zoni, kako bi se dokopale naoružanja i opreme oko 300.000 vojnika koji su se zatekli u okupiranoj Jugoslaviji u tom trenutku. Partizani su uspjeli razoružati četiri kompletne italijanske divizije i mnoštvo manjih jedinica, čija je oprema djelom iskorištena za opremanje hiljada novih boraca iz hrvtaskog i slovenačkog primorja. Stihijski rast NOVJ u tim krajevima je, međutim, istodbno predstavljao i njenu Ahilovu petu. Kao i u „Užičkoj republici“ gotovo dvije godine ranije, novoformirane jedinice nisu imale ni iskustva, ni kohezije da bi se uspješno oduprle masivnoj njemačkoj intervenciji koja je uslijedila. U poduhvatima „Istrien“ i „Wolkenbruch“ (septembar–novembar), Nijemci trupama dovedenim iz Italije okupiraju zapadnu Sloveniju i Istru, gdje lokalnim partizanima nanose teške gubitke.14 U istom periodu 2. oklopna armija Wehrmachta zauzima i cijelu dalmatinsku obalu (bez otoka); žestoke borbe se vode kod Klisa, gdje otpor veteranskih brigada NOVJ, dovedenih iz Bosne, omogućava uspješnu evakuaciju Splita.15

Nade da će zimski mjeseci donijeti predah neophodan za reorganizaciju i sređivanje jedinica, nisu se ostvarile. Naprotiv, njemačka Grupa Armija F pokreće ciklus operacija (na našim prostorima, ponekad nazivan „6. neprijateljskom ofanzivom“), koji po geografskim dimenzijama i angažovanim snagama od 13 divizija i četiri samostalna puka predstavlja najkrupniji poduhvat te vrste u Jugoslaviji. Imajući u vidu prethodna iskustva, operacije16 ovaj put imaju tek ograničene ciljeve: zauzimanje srednjedalmatinskih otoka (neophodnih za odbranu od moguće savezničke invazije), čišćenje Istočne Bosne i Sandžaka (radi otklanjanja neposredne prijetnje po okupiranu Srbiju), te razbijanje pojedinih partizanskih grupacija u unutrašnjosti NDH. Borbe traju od početka decembra 1943, do polovine februara 1944, s promjenjivim uspjehom. Tako su 2. i 3. korpus NOVJ potisnuti sa Drine i Lima, a 8. korpus izbačen sa svih ostrva osim Visa, i pri tome im mjestimično naneseni osjetni gubici (na primer, u Prijepolju i na Korčuli). Osim toga, došlo je i do osjetnog pada gerilske aktivnosti u ostalim dijelovima NDH. Međutim, u ovom periodu nije uništena nijedna krupnija jedinica NOVJ. Nijemci operacije i dalje vrše po starom šablonu, koji podrazumijeva formiranje obruča i koncentrično nastupanje ka njegovom centru; partizani, zahvaljujući većoj pokretljivosti i boljem poznavanju terena, obično nađu slabu tačku u okruženju i izvuku se na vrijeme. Od krupnih akcija NOVJ se ističu (neuspješni) napadi na Banja Luku i Tuzlu, u januaru 1944, u cilju rasterećenja 3. i 5. korpusa.17

Povoljan razvoj događaja u Jugoslaviji i na glavnim frontovima tokom proljeća i ljeta 1944. godine omogućava, odnosno nalaže vodstvu NOVJ da težište rata opet prenese u Srbiju. Već u martu, dvije iskusne partizanske divizije (tzv. „udarna“ ili „Moračina grupa“) prelaze Lim i nastoje se dokopati juga zemlje („Prvi prodor NOVJ u Srbiju“). Nijemci, zahvaljući radio prisluškivanju,18 uspješno prate kretanje grupe i suprotstavljaju joj šaroliku koaliciju anti-komunističkih snaga, od kojih je najvažnija „Jugoslovenska vojska u otadžbini“ (JVUO), odnosno četnici Draže Mihailovića. „Skačući“ iz obruča u obruč, „Moračina grupa“ sljedeća dva mjeseca krstari zapadnom Srbijom, uzaludno pokušavajući da pronađe prolaz ka istoku; krajem maja je uslijedilo povlačenje u Sandžak. Snage NOVJ na jugu Srbije zapadaju u tešku situaciju krajem jula, što je posljedica njemačkih poduhvata „Trumpf“ i „Kehraus“. U tim okolnostima, VŠ naređuje snagama u Crnoj Gori – koje su tada i same bile pritisnute operacijom „Draufgänger“ – da hitno krenu u pomoć srbijanskim partizanima. Izvršivši najprije uspješan protunapad u rejonu Andrijevice, „Operativna grupa“ usiljenim maršom kreće ka Srbiji. Njene tri divizije pod borbom prelaze Ibar i početkom druge sedmice augusta na Kopaoniku razbijaju, dotad najveću koncentraciju četnika u Srbiji, nakon čega se spajaju sa lokalnim partizanima. Pokušaj 2. oklopne armije da spriječi prelaz partizanskih jedinica iz Crne Gore u zapadnu Srbiju sredinom mjeseca (poduhvat „Rübezhal“) nije uspio, i do početka septembra dvije divizije 1. Proleterskog korpusa NOVJ izbijaju pred Užice i Požegu. U odsudnoj bici na Jelovoj Gori, malobrojniji, ali mnogo iskusniji i bolje naoružani partizani razbijaju glavninu JVUO i oslobađaju veliki dio Zapadne Srbije. Ove snage NOVJ, u međuvremenu ojačane sa još po tri divizije iz Istočne Bosne i Južne Srbije, do kraja mjeseca zauzimaju položaj na liniji Drina – Valjevo – Topola u svrhu nastavljanja ofanzivnih operacija ka istoku.19

Iako se Srbija i granične oblasti nalaze u centru ratnih dešavanja, rat plamti i u ostatku okupirane Jugoslavije. O tome, između ostaloga, svjedoči i činjenica da je Wehrmacht izveo tridesetak operacija na tlu NDH, između druge polovine februara i početka augusta 1944. Najznačajnija od njih je svakako čuveni padobranski desant na Drvar („7. neprijateljska ofanziva“, 25. maj – 3. jun), koji predstavlja pokušaj da se atentatom velikog stila na vodeće ličnosti VŠ NOVJ pokret obezglavi, i tako barem uspori njegov rast. Rafinirane metode protivpartizanske borbe, koje osim upotrebe specijalnih jedinica (padobranci, i tzv. „trupovi“) predviđaju i primjenu elastičnije taktike na bojnom polju (tzv. „slobodni lov“), te propagandnu kampanju usmjerenu na podrivanje morala gerilaca i poticanje dezerterstva, dolaze prekasno da bi značajnije uticale na tok rata.20 U istom periodu, NOVJ u unutrašnjosti NDH i okupiranoj Sloveniji djeluje uglavnom gerilski, prepadima, zasjedama, i masovnim diverzijama na komunikacijama.21 Partizani u Dalmaciji, uz sadejstvo savezničkih komandosa, mornarice i avijacije, vrše i složenije ofanzivne operacije protiv njemačkih uporišta na srednjedalmatinskim otocima, od kojih je najuspješnija ona na Korčuli u aprilu 1944.22

5. Pobjeda: oktobar 1944 – maj 1945.

Presudan momenat za rat u Jugoslaviji je 23. septembar 1944, kad Crvena armija prelazi njene istočne granice. Cilj „Beogradske operacije“ 3. Ukrajinskog fronta je presjecanje glavne osovinske komunikacije na Balkanu u dolini Velike Morave, te oslobađanje jugoslovenske prestonice. Od nekih 50 divizija, sa kojima u tom trenutku raspolaže NOVJ,23 više od jedne trećine je koncentrisano u Srbiji. Na istoku zemlje, lokalne partizanske jedinice uspješno djeluju protiv neprijateljskih linija snabdijevanja, ubrzavajući time proboj njemačkog fronta koji je uslijedio krajem septembra i početkom oktobra. Sredinom mjeseca, partizani sa zapada prodiru u centralni dio zemlje i svojim dejstvima olakšavaju uspostavljanje sovjetskog mostobrana na Velikoj Moravi. Sam Beograd je oslobođen poslije žestokih sedmodnevnih borbi (14– 20. oktobar), zahvaljući sadejstvu sovjetske tehnike i jugoslovenske žive sile. NOVJ je, ipak, najviše pridonijela uspjehu Crvene armije sistematskim napadima na željeznički saobraćaj u istočnoj Jugoslaviji, djelomično u saradnji sa savezničkom avijacijom (operacija „Ratweek“, 1–7. septembar). NOP u Makedoniji, koji je do sredine 1943, bio jedva primjetan, tad raspolaže sa sedam divizija koje vrše stalni pritisak na pruge koje vode za Srbiju.24 Njemačke komande su primorane da pojačanja namjenjena pariranju sovjetskim udarcima koriste za obezbjeđenje komunikacija. Najvažniji pojedinačni uspjeh partizanske kampanje je ometanje prebacivanja 117. njemačke divizije sa juga Grčke u rejon Beograda: nakon putovanja koje je trajalo tri sedmice, samo jedna njena polovina je stigla na cilj.25

Nakon oslobođenja Beograda, na jugoslovenskom frontu se stvaraju tri težišta operacija. U Sremu, NOVJ nastoji držati korak sa sovjetskim nastupanjem u Mađarskoj, nailazeći na žestok neprijateljski otpor sa nekoliko uzastopnih odbrambenih linija koje se protežu između Dunava i Save. Partizanske divizije sada broje i do 10.000 ljudi, zahvaljujući opštoj mobilizaciji provedenoj u Srbiji, ali ni borci ni oficirski kadar nemaju iskustva u frontalnim borbama velikog stila kakve se tada vode. Do sredine decembra 1944, uz tek skroman angažman sovjetskih snaga, NOVJ izbija pred Vukovar, ali nema snage da ga zauzme. U januaru 1945, Nijemci u seriji protivnapada nanose teške gubitke partizanima i uspjevaju stabilizovati front.26 Drugo težište operacija se nalazi na pravcu povlačenja Grupe armija E iz Grčke, koje se, poslije gubitka doline Velike Morave, odvija preko Kosova, Sandžaka i doline Zapadne Morave prema Istočnoj Bosni. Wehrmacht uspješno organizuje odbranu tzv. „Kraljevačkog mostobrana“ (oktobar–decembar 1944), omogućavajući time neprekidan odljev ljudstva i materijala ka Drini, odakle se jedan dobar dio upućuje u Srem.27 Zahvaljujući pojačanjima pristiglim iz unutrašnjosti, Nijemci uspjevaju da deblokiraju i jedan svoj korpus u Crnoj Gori, koji se, prema prvotnom planu, trebao izvlačiti pravcem prema Istočnoj Hercegovini. To nas dovodi i do trećeg težišta operacija, koje je, osim Hercegovine, zahvatalo i Dalmaciju. Prva prava regularna divizija NOVJ (26. Dalmatinska), u saradnji sa Savezničkom mornaricom i avijacijom, te Mornaricom NOVJ i jedinicama na kopnu, oslobađa srednjedalmatinske otoke i cijeli obalni pojas od Zadra do Dubrovnika u periodu septembar–novembar 1944. Osim što su neprijatelju nanijeti teški gubici u borbama kod Sumartina, Vukovog Klanca i Šibenika, presječena je i jedna od predviđenih ruta za njemačko povlačenje ka zapadu. Do kulminacije partizanske ofanzive dolazi početkom decembra, kad 8. Dalmatinski korpus opkoljava i uništava glavninu 264. pješadijske divizije kod Knina. Desno krilo cjelokupnog njemačkog fronta na Balkanu se tada nije raspalo samo zbog nastupanja zime, zamora jedinica NOVJ, i političkih trzavica između Beograda i Zapadnih saveznika.28

Dok prvi mjeseci 1945, na Sremskom frontu i u Lici prolaze relativno mirno, dejstva se nastavljaju u unutrašnjosti zemlje. Nijemci i oružane snage NDH krajem januara vrše uspješan napad protiv partizanskih položaja u Hercegovini i delti Neretve (poduhvat „Bura“). Ovo za sobom povlači žestoku reakciju u okviru „Mostarske operacije“, koja je provedena polovinom februara, uglavnom jedinicama NOVJ dovedenim iz Dalamacije. Do kraja mjeseca, osovinske snage su potisnute na granicu između Hercegovine i Bosne južno od Sarajeva. U istom periodu 2. Jugoslovenska armija odnosi Pirovu pobjedu u donjem toku Drine, prilikom pokušaja Grupe armija E da jednom divizijom ojača južno krilo fronta u Sremu. U drugoj polovini marta, 3. Armija trpi teške gubitke u borbama sa dvije njemačke divizije na tzv. „Bolmanskom mostobranu“ na sjevernoj obali Drave.29 Početkom istog mjeseca, NOVJ je preimenovana u Jugoslovensku armiju (JA), čije je regularno krilo svrstano u četiri armije sa oko 265.000 ljudi. Njen drugi dio, sa oko 135.000 boraca svrstanih u devet korpusa, i dalje dejstvuje na okupiranoj teritoriji.30 Nijemci protiv potonjih snaga tokom posljednje godine rata vrše najmanje četiri veće operacije. One se završavaju bez značajnijih rezultata, iako u nekima od njih učestvuje i do 60.000 vojnika (poduhvat „Wehrwolf“ u Slavoniji, februar 1945).31

Plan „Završnih operacija“ za oslobođenje zemlje predviđao je prodor na dva strateška pravca koja od jadranske obale i Srema vode do graničnog područja između Jugoslavije i Italije, odnosno Austrije. Glavni vojni cilj kampanje je uništenje balkanske grupacije Wehrmachta, koja početkom proljeća broji 13 divizija i mnoštvo manjih jedinica sa oko 400.000 ljudi.32 Operacije počinju 20. marta ofanzivom 4. Armije u Lici i na Hrvatskom primorju. Planirana i izvedena po svim pravilima vojne vještine, ova ofanziva će do početka maja rezultirati razbijanjem, odnosno predajom dva njemačka korpusa i ulaskom JA u Trst. Operacije u unutrašnjosti ne teku tako glatko: Sarajevo je oslobođeno početkom aprila, ali pokušaj odsijecanja njemačke grupacije u dolini Bosne snagama 2. Armije i „gerilskih“ korpusa nije uspio. Te osovinske trupe su odmah poslije prelaska Save bačene protiv 1. i 3. armije koje su nastupale ka zapadu nakon što je 12. aprila konačno probijen Sremski front. Sam proboj je bio zamišljen kao velika uništavajuća bitka sovjetskog stila, „ispit zrelosti“ nove, regularne jugoslovenske armije. Mada je teško utvrđena njemačka linija probijena već prvi dan, slaba koordinacija i nedostatak moderne opreme su omogućili neprijatelju da izbjegne opkoljavanje.33 Iako je Treći Reich na izdisaju, u Jugoslaviji, kao i na ostatku Istočnog fronta, Nijemci se fanatično bore: krajem mjeseca na rijeci Ilovi čak vrše i kontranapad koji je zaustavio nastupanje ka Zagrebu na nekoliko dana. Ipak, kombinacija pritiska na frontu i naročito odbijanje Zapadnih saveznika da prime njenu predaju primoravaju Grupu armija E da početkom druge sedmice maja 1945. položi oružje pred jugoslovenskim jedinicama.34 Ostavši tako bez svog jedinog oslonca, kolaboracionističke formacije kapituliraju sredinom mjeseca, čime završava Drugi svjetski rat u Jugoslaviji.

6. Analiza partizanskog rata

Nardonooslobodilački pokret bio je po svojoj brojnosti, te opsegu i vrsti borbenih aktivnosti, vjerovatno najveći takav nezavisni pokret u okupiranoj Evropi. Sovjetski partizani, iako mnogobrojni i aktivni u pozadini njemačkog istočnog fronta, ipak su bili tek dio Crvene armije, rukovođen – i još bitnije, snabdijevan – iz Moskve. Poređenja radi, dok je u poduhvatu „Schwarz“ bilo angažovano gotovo 90.000 osovinskih vojnika, u poduhvatu „Cottbus“, najvećoj protivpartizanskoj operacije u SSSR, bilo ih je tek oko 17.000. Od jula 1941, pa do augusta 1944, (dakle, u „gerilskoj fazi“ rata) njemački gubici u Jugoslaviji se procjenjuju na oko 14.000 poginulih i nestalih; u Bjelorusiji, žarištu partizanske aktivnosti u SSSR, ti gubici su iznosili 6000-7000 mrtvih.35 Po zvaničnim izvorima, Wehrmacht je od 22. juna 1941, do 20. aprila 1945, na cijelom Balkanu imao blizu 21.000 mrtvih, 65.000 ranjenih i 24.000 nestalih. Postoje jake indicije da podaci na kojima se ova statistika bazirala, bar što se Jugoslavije tiče, nisu kompletni, te da su gubici bili osjetno viši. Osim velikih rupa vezanih za period najžešćih borbi, u kasnu jesen 1944, i proljeće 1945, armijska statistika sadržava samo dijelić gubitaka koje su pretrpile, inače brojne, „folksdojčerske“ i jedinice njemačke policije.36 NOP je također podnio velike žrtve: prema popisu iz 1964, oko 180.000 njegovih članova je nastradalo u ratnim dejstvima u samoj zemlji, a prema istraživanjima Vladimira Žerjavića ukupni gubici se procjenjuju na oko 237.000 mrtvih.37

Doprinos NOP naporima antihitlerovske koalicije ogleda se ponajprije u otežavanju eksploatacije nacističke Njemačke strateških sirovina i vezivanju njenih vojnih resursa. Od plana da se s novoosvojenih područja izvuče što je više moguće, uz minimalna ulaganja, nije se ostvario. Od četiri najvažnije sirovine sa tla okupirane Jugoslavije, Nijemci su uspjeli maksimalno iskoristiti jedino bogata nalazišta hroma u Makedoniji, što je nesumnjivo bila posljedica sporog razvoja pokreta u tom dijelu zemlje. Proizvodnja bakra u rudnicma Bor je bila niža od planirane, iako su gerilske akcije za to bile tek djelomično odgovorne (napad na rudnik Avramica u novmebru 1943, koji je Bor snabdijevao ugljem). Partizani su, međutim, svojim dejstvima po komunikacijama i rušenjem postrojenja značajno pridonijeli smanjenju izvoza boksitne i željezne rude iz zapadne Hercegovine, odnosno Bosanske krajine. Činjenica da sve ovo nije imalo dalekosežnije posljedice po njemačku privredu, zahvaljujući mjerama štednje i pronalasku alternativnih izvora, ne umanjuje važnost kampanje protiv privrednih objekata koju NOP sistematski provodi praktično od prvih dana rata. Ta kampanja je, na primjer, NDH dovela na rub ekonomskog kolapsa, u situaciju da ona nije mogla da podmiri ni vlastite potrebe, a kamoli potrebe okupacione sile, kako je prvotno bilo zamišljeno. Nijemci su stoga bili primorani da odvajaju dio vlastitih resursa – koji su do kraja 1944, i početka 1945, ionako bili napregnuti do krajnjih granica – za njeno održavanje.38

Njemačka namjera da se okupirana Jugoslavija drži s minimumom vojnih snaga (dvije do četiri divizije smanjenog formacijskog sastava) se pokazala neostvarivom već u ljeto 1941. S druge strane, pretjerana je tvrdnja da je NOP vezivao 15 do 20 njemačkih divizija. Tako visoke koncentracije su zabilježene samo nekoliko puta, i to u relativno kratkim periodima (zimske operacije 1943/1944, dolazak Armijske grupe E iz Grčke 1944/1945). Od rane 1943, do kasne 1944, aktivne operacije protiv partizana su, u prosjeku, vezivale pet do šest divizija koje bi, po svom kvalitetu, bile dorasle frontalnim borbama sa regularnim protivnicima. Još toliko njih (različitog kvaliteta) je bilo angažovano na držanju jadranske obale, pa se stoga nisu mogle koristiti drugdje. Zbog izostanka savezničkog iskrcavanja, te jedinice su najvećim dijelom svojih efektiva bile korištene isključivo protiv NOVJ.39 Njemačka vrhovna komanda je cijelo vrijeme rata odbijala da na Balkanu stacionira više elitnih jedinica; okupacioni kontingent je uglavnom bio sastavljen od divizija prosječne i ispodprosječne borbene vrijednosti (posadne, rezervne, jedinice sastavljene od pripadnika stranih državljana, itd).40 Treba istaći da su čak i takve jedinice mogle biti iskorištene za osiguranje komunikacija u pozadini velikih frontova, koje bi se redovno našle pod udarom lokalnih gerilaca, kao uvertira velikim operacijama regularnih savezničkih snaga (Kursk 1943, Normandija i Bjelorusija 1944.). Također, treba obratiti pažnju na to da se brojke vezane za jačinu okupacionih snaga, same po sebi, ne mogu uzeti kao jedino mjerilo efekta gerilskih dejstava na opšte ratne napore nacističke Njemačke. Primjera radi, krajem rata je u Danskoj „na njemačkom kazanu“ bilo još oko 300.000 ljudi,41 što bi moglo navesti na zaključak da je lokalni pokret otpora bar djelomično odgovoran za ovakvo stanje stvari. Međutim, okupacija Danske je, što se njemačkih resursa tiče, predstavljala „jednokratnu investiciju“: zahvaljujući izostanku masovnih gerilskih akcija, tamošnji okupacioni kontingent nije iziskivao stalnu popunu ljudstvom i ratnim materijalom, za razliku od onoga raspoređenog na Zapadnom Balkanu.

U ratu u Jugoslaviji učestvovalo je najmanje dvanaest frakcija, no samo jedna je u maju 1945, izašla iz njega kao pobjednik. Koji su faktori bili presudni za razvoj NOP, od ilegalne organizacije sa oko 50.000 članova, koliko su KPJ i SKOJ brojali na početku ustanka, do priznatog člana savezničke koalicije sa oružanom silom od preko pola miliona vojnika? Na prvom mjestu treba istaći dosljedno sprovođenje mjera usmerenih na izgradnju regularne vojske, kao i inisistiranje na aktivnom vođenju borbe. U stalnim akcijama, ljudstvo i starješinski kadar stiču iskustvo, a uspjesi, bez obzira na njihov obim, podižu moral i jačaju povjerenje stanovništva u pokret, što olakšava regrutovanje novih boraca. Rukovodstvo NOP je rano uvidjelo da se njegovi strateški ciljevi – oslobođenje Jugoslavije i izvođenje revolucije – ne mogu ostvariti klasičnim gerilskim ratovanjem. Proces regularizacije tako počinje već u prvim mjesecima ustanka i traje sve do kraja rata. Nizom instrukcija VŠ, partizanska vojska postepeno dobija ustrojstvo i vanjske značajke regularne armije: formiraju se vidovi, rodovi (mornarica od 1942, vazduhoplovstvo od 1944), oficirski kursevi, tehničke i pozadinske službe; uspostavlja se jedinstven sistem činova, odlikovanja i amblema. Naređenja s vrha se sprovode u djelo i u najzabačenijim dijelovima zemlje, zahvaljujući jasno definisanoj hijerarhijskoj ljestvici i kultu discipline „presađenim“ iz KPJ. Regularizacija je također, pridonijela razvijanju specifičnog partizanskog esprit-de-corpsa, bez čijeg bi se kohezionog efekta NOVJ vjerovatno raspala usljed stalnog neprijateljskog pritiska i vanredno teških uslova života „u šumi“. Dva dobra primjera u ovom smislu nude Bitka na Sutjesci i Prvi prodor NOVJ u Srbiju, kada partizanske jedinice ostaju na okupu bez obzira na gotovo bezizlazan položaj u kojem su se našle, i probijaju se kroz obruč organizovano, kao cjelina.42

Najvažnija pojedinačna mjera provedena u sklopu ovog procesa je formiranje brigada, mobilnih jedinica sastavljenih od probranog ljudstva. Ova mjera će do kraja 1942, „ne samo dati kvazi-regularne odlike operacijama protiv okupacione sile, već će naprosto, iz korijena promijeniti borbu protiv četnika i ustaša“.43 Iako brojčano velike (oko 260.000 ljudi u septembru 1943)44, oružane snage NDH su predstavljale stajaću vojsku starinskog tipa koja je bila praktično neupotrebljiva za aktivnu borbu protiv partizana. Pojava velikih pokrentih jedinica NOVJ pokazala je da te snage, poglavito zbog niskog morala trupa i slabog kvaliteta oficirskog kora, nisu bile kadra vršiti ni čisto defanzivne zadatke, poput obezbijeđenja komunikacija i svih osam najvećih urbanih centara. Gledano s operativnog stanovišta, NDH postaje vakuum u kojem partizani imaju gotovo neograničenu slobodu manevra i izbora ciljeva. Kako Nijemci nemaju dovoljno vlastitih snaga za adekvatnu kontrolu cijele zemlje, prisiljeni su napuštati prostrane teritorije na kojima NOP uspostavlja svoju vlast i koristi ih za odmor, popunu i snabdijevanje. Prednosti novog ustroja oružanog krila NOP su još više došle do izražaja u partizansko-četničkom sukobu. JVUO je, za razliku od protivnika, u suštini bila i ostala konglomerat teritorijalnih milicija, sa veoma labavim lancem komandovanja. „Politika čekanja“, izostanak većih operacija protiv okupatora i kolaboracionističkih jedinica, podjela vojske na aktivni i rezervni dio, sve to je imalo porazne posljedice po iskustvo i moral četničkih jedinica u odlučujućim sudarima na Neretvi 1943, i Kopaoniku i Jelovoj gori 1944. godine.

Već krajem ljeta 1942, komande Wehrmachta registruju da su partizanske formacije sada „vojnički organizovane [...] i učvršćene, dobro vođene i naoružane“. Operacije tokom 1943, i prvih devet mjeseci 1944. potvrđuju da je profesionalizacija NOVJ daleko odmakla; najkasnije krajem septembra te godine postaje jasno da su borbe u Jugoslaviji izgubile „karakter rata protiv bandi“.45 Bitno je naglasiti da sve do tog momenta partizanske brigade i divizije djeluju uglavnom gerilski; frontalni sudari sa bolje naoružanim okupacionim trupama prihvataju se samo u vanrednim slučajevima. Ovakav pristup se ne može uzeti kao dokaz za tvrdnju da je NOVJ izbjegavala borbe protiv okupacionih snaga, kako bi se potpuno skoncentrisala na domaće političke neprijatelje.46 To je zapravo bio odraz prihvatanja osnovnih postulata gerilskog ratovanja koji, između ostalog, nalažu primjenu one taktike koja će u datim okolnostima nanijeti najveću štetu neprijatelju uz najmanje vlastite gubitke. Tako, u dobro postavljenim zasjedama ili smjelim noćnim prepadima okupacione trupe za nekoliko sati trpe slične gubitke onima do kojih dođe tokom nekoliko dana frontalnih borbi.47 Oslobađanjem istočnih dijelova Jugoslavije i otvaranjem linija snabdijevanja prema SSSR stvaraju se materijalni uslovi za dovršetak procesa formiranja moderne armije. Do tada se regularizacija pretvorila u svojevrsnu dogmu koja je svoj izraz našla u kampanji protiv tzv. „partizanštine“. Ta kampanja je primarno bila usmjerena protiv negativnih pojava naslijeđenih iz perioda gerilskog ratovanja, poput familijarnosti, labave discipline, ili nemarnog vođenja knjiga. Na udaru su se, međutim, našle i pozitivne tradicije kao što su taktička fleksibilnost, samoincijativa i pažljivo odmjeravanje troškova i učinka pri postavljanju ciljeva. Osim velikih objektivnih poteškoća koje je nametao prelaz sa gerilskog na frontalno ratovanje, upravo je borba protiv „partizanštine“ doprinjela padu efikasnosti jedinica NOVJ/JA i vrtoglavom porastu gubitaka posljednjih mjeseci rata. Važno je napomenuti da se ovo odnosi uglavnom na one formacije koje su bile neposredno izložene doktrinarnim uticajima iz SSSR (1, 2. i 3. Armija). 4. Armija, raspoređena u Dalmaciji i Lici, je u mnogome ostala pošteđena sovjetizacije, pa je i njen učinak na bojnom polju bio veći.48

Jedan od presudnih uzroka pobjede NOP je činjenica da je to bila jedina od svih zaraćenih frakcija čiji program nije bio baziran na nekom obliku nacionalnog ili vjerskog ekskluziviteta. Centrifugalnim tendencijama i šovinizmima, koji su izbili u prvi plan kao direktna posljedica okupacije i podjele zemlje, pokret suprotstavlja ideju „bratstva i jedinstva“ i nudi viziju buduće države kao zajednice ravnopravnih naroda i građana, bez obzira na etničku, vjersku i polnu pripadnost.49 Ova platforma postepeno postaje prihvatljiva većini stanovništva, zahvaljujući upornoj propagandi, uspjesima na bojnom polju, efektivnoj administraciji oslobođenih teritorija, kao i disciplinovanom nastupu NOVJ.50 Politika se sprovodi dosljedno tokom cijelog rata, iako je bilo i odstupanja. Tako tokom prvih mjeseci rata u NDH, partizani nastoje održati jedinstvo srpskih ustaničkih masa čak i po cijenu tolerisanja zločina protiv Bošnjaka i Hrvata. Poslije raskola sa četnicima, u ranu 1942, pokret definitivno raskrštava s kompromisima po ovom pitanju. Suzbijanje šovinizma je jedna od glavnih zadaća političkih i propagandnih organa, a na ispade se reaguje oštro. Samo na taj način su obećanja o ravnopravnosti i jednakom tretmanu svih, mogla dobiti kredibilitet, i samo se tako moglo uspješno kontrirati ustaškoj i četničkoj propagandi koje su tvrdile da partizani nisu ništa drugo do velikosrpski nacionalisti, odnosno preobučene ustaše.51

Osim što je, s etičke tačke glediša bila neupitno ispravna, nacionalna politika NOP je donijela nemjerljivih prednosti u praktičnom pogledu. Za ishod rata je bila presudna činjenica da je pokret uspio da na svoju stranu privuče većinu Srba u BiH i Hrvatskoj. Ključ za sticanje njihovog povjerenja je ležao u koncepciji aktivne borbe protiv okupatora i NDH, što je onemogućilo ponavljanje pogroma iz 1941. Ideološki i organizaciono učvršćene, jedinice NOVJ sastavljene uglavnom od Prečana, će ponijeti najveći teret i u bitkama protiv JVUO, u kojima će se pokazati kao apsolutno pouzdane. Tokom 1944, će se pokazati da čak i u Srbiji rojalisti, kompromitovani kolaboracijom i vlastitim nasilničkim odnosom ka stanovništvu, uživaju znatno manju popularnu podršku nego što se mislilo. Sa druge strane, veliki broj dobrovoljaca koji je pristupio partizanima u tom periodu, nedvosmisleno ukazuje da su ideje NOP imale snažnog odjeka, pogotovo među mlađom populacijom.52 Za razliku od Ravnogorskog pokreta, koji je nominalno bio svejugoslovenski, a u suštini izrazito srpski, uticaj NOP nije bio ograničen na teritorije nastanjenje Srbima i Crnogorcima, odnosno na mali krug ljudi monarhističkih uvjerenja u ostalim dijelovima zemlje (na primjer, „Plava garda“ u Sloveniji). Dalmacija postaje partizanski bastion već 1941, kao direktna posljedica razočarenja tamošnjeg hrvatskog stanovništva u NDH, koja je „Rimskim ugovorima“ prepustila region Italiji. Rastuće nezadovoljstvo ustaškim režimom, pasivnost Hrvatske seljačke stranke (HSS) (do rata najuticajnije političke snage), događaji na svjetskim frontovima (kapitulacija Italije), te strah od ponovnog uspostavljanja Kraljevine su faktori koji čine partizansku alternativu sve prihvatljivijom i u ostatku Hrvatske. Za Makedonce i Bošnjake, ravnogorski koncept „povratka na staro“ nije mogao biti ozbiljan konkurent avnojskoj platformi koja je predviđala status ravnopravnih republika za njhove matične oblasti i priznavala im etničku posebnost; kod potonjih je i strah od četničkog terora igrao važnu ulogu prilikom opredjeljivanja za NOP.53 Kako bi pospiješili regrutovanje među „pasivnijim“ grupama, partizani pribjegavaju formiranju „nacionalnih“ jedinica, poput 16. Muslimanske i 18. Hrvatske brigade u Istočnoj Bosni, mađarskih i slovačkih brigada u Vojvodini, pa čak i njemačkih jedinica u Sloveniji i Hrvatskoj (četa „Ernst Thälmann“). Bitno je napomenuti da ove jedinice, bez obzira na svoju etničku odrednicu, nisu homogene, te da u njima služe i pripadnici drugih naroda.

Još jedan specifikum ratne prakse NOP je bio diferenciran odnos prema zarobljenicima. Formulisana još na početku ustanka, ova politika je imala za cilj da u vlastite redove privuče nasilno mobilisane i „zavedene“, odnosno sve one koji nisu uzeli učešća u zločinima protiv partizana ili civilnog stanovništva. Zarobljeni pripadnici regularne italijanske armije, koji nerijetko pokazuju malo oduševljenja za osvajački rat, često bivaju pošteđeni, pa i regrutovani u zasebne jedinice NOVJ. Nijemci, koji zbog nacističkog „Gleichschalltunga“ i straha od odmazde ostaju nepokolebljivi protivnici, u periodu 1942-1944, bivaju pošteđeni samo ako postoji mogućnost njihove razmjene.54 Dok za domaće „ideološke“ neprijatelje, poput ustaša i ljotićevaca, nije bilo milosti, pripadnici „običnih“ kolaboracionističkih formacija, poput domobranstva ili nekih milicija, su bili tretirani vanredno blago. Zarobljenici koji bi odbili da se priključe NOP su bili puštani na slobodu. Oni koji bi ostali, nisu predstavljali pojačanje samo u brojčanom, već nerijetko i u profesionalnom smislu (tehnički stručnjaci, aktivni oficiri, itd). Efekat na ionako nizak moral regularne vojske NDH (a djelomično i legionarskih jedinica u sastavu njemačke vojske) je bio upravo porazan: cijeli pukovi su se ponekad predavali bez ispaljenog metka, a njihovo oružje i oprema prelazili u ruke NOVJ.55 Ista pravila su važila i za zarobljene četnike ukoliko se nije radilo o oficirima ili veteranima pokreta („bradonje“), kojima je najčešće izricana smrtna kazna. Nema sumnje da je ovakav pristup značajno pridonio brzom slomu glavnine JVUO tokom odlučujućih sudara u Srbiji, koja se uglavnom sastojala od novomobilisanih seljaka.56