Uvodni tekst

1. UVOD: FAŠIZACIJA JUGOSLAVIJE I NJENO RAZBIJANJE 1941.

Drugi svetski rat počeo je u Jugoslaviji, bez zvanične objave, nemačkim bombardovanjem Beograda i drugih velikih jugoslovenskih gradova 6. aprila 1941. Kraljevina Jugoslavija imala je vrlo dinamičan i kontroverzan politički razvoj koji je doveo do navedenog tragičnog, ishoda. Vladu Milana Stojadinovića (1935–1939), koja je svojom politikom inklinirala Trećem Rajhu, zamenila je Vlada Dragiše Cvetkovića u februaru 1939. Iako je nova vlada pod snažnijim uticajem kneza-namesnika, Pavla Karađorđevića u izvesnim pitanjima jugoslovenske unutrašnje politike napravila politički diskontinuitet u odnosu na epohu Stojadinovića, pre svega u pogledu rešavanja hrvatskog pitanja, u sferi spoljne politike i pitanjima koja su se ticala odnosa prema Hitleru, ili tada aktuelnom problemu i tragičnim događajima u Španiji, nije bilo nikakve promene. Kontinuitet profašističke orijentacije kad je u pitanju Građanski rat u Španiji (1936–1939), bio je očigledan, pa je Fransisko Franko i pobednička, nacionalistička i fašistička Španija sa zahvalnošću, zbog podrške – Jugoslaviji ponudila uključivanje u veliki autarhijski prostor, koji bi činili i Hitlerov Treći Rajh, Musolinijeva Italija i Hortijeva Mađarska.1 Sinhrono sa spoljnopolitičkom orijentacijom koja je bivala sve bliža fašističkim silama, Jugoslavija je i u unutrašnjoj politici preuzimala njihove ideološke obrasce. Tako su već, u drugoj polovini tridesetih, otvoreni prvi logori za antifašiste, levičare i političke neistomišljenike u Bileći i Višegradu. Vlada Dragiše Cvetkovića je donela 1940, prve antisemitske uredbe kojima se ograničavalo pravo jevrejskog stanovništva u Jugoslaviji na školovanje (numerus clausus) i trgovinu.2 Iste godine za direktora najslušanijeg prestoničkog medija, Radio Beograda, postavljen je šef odseka za propagandu u fašističkom Zboru Dimitrija Ljotića, antisemitski novinar, Stanislav Krakov.3

Ipak, u formalnom smislu Kraljevina Jugoslavija je držala neutralnu spoljnopolitičku orijentaciju. Ova činjenica je nakon pritiska iz Berlina promenjena, kad je knez Pavle odlučio da Jugoslavija napusti politiku neutralnost i pristupi silama Osovine. Nakon naloga koga je dao vladi, predsednik Dragiša Cvetković je u dvorcu Belvedere u Beču potpisao pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941. Vojni puč dva dana kasnije, velike demonstracije u Beogradu, smena i kneza Pavla i Cvetkovićeve vlade – bili su direktna reakcija na pristupanje Jugoslavije fašističkim silama. Iako se nova vlada generala Dušana Simovića držala potpisanog Pakta, na Hitlerov odgovor nije trebalo dugo čekati. Nakon šestoaprilskog razornog bombardovanja, Jugoslavija je pružila kratkotrajan otpor nadmoćnijem neprijatelju i već 17. aprila 1941, njena vojska je kapitulirala. Nominalno, država nije kapitulirala, a vlada je, odbijajući da prihvati kapitulaciju otišla iz zemlje i za svoje novo privremeno sedište odredila London. Okupacione sile i njihovi saveznici (Nemačka, Italija, Bugarska, Mađarska, Albanija) su vrlo brzo raskomadali Jugoslaviju, smatrajući da je ona time prestala da postoji. Novu realnost kao faktičko stanje – debelaciju i nestanak države, odbile su da priznaju zemlje antifašističke koalicije, smatrajući izbegličku vladu u Londonu jedinim legalnim predstavnikom Jugoslavije.4 U to vreme, a posebno aktivno nakon nemačkog napada na SSSR, Komunistička partija Jugoslavije podiže ustanak protiv okupatora, pozivajući sve patriotski orijentisane ljude i narode u borbu protiv fašizma.

Prva jugoslovenska država, ozvaničena neposredno po završetku Prvog svetskog rata, 1. decembra 1918, bila je organizovana kao centralistička monarhija. Tendencije vladajućih krugova sa središtem u Beogradu ka nacionalnom izjednačavanju, unificiranjem jugoslovenskih naroda, opterećivale su razvoj Jugoslavije u međuratnom periodu. Izvesne federalističke koncepcije bile su prisutne u malom delu opoziciono nastrojenih građanskih krugova. One su bile izrazitije u ideologiji kao i organizacionoj strukturi Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) s dinamičnom evolucijom dolaženja do saznanja o Jugoslaviji kao progresivnoj istorijskoj pojavi, koju je trebalo federativno urediti, kako bi se obezbedila jednaka prava naroda u različitim istorijskim pokrajinama neujednačenog identitetskog i kulturnog razvoja.5 Organizaciono ustrojstvo KPJ u međuratnom periodu, anticipiralo je konture buduće federativne jugoslovenske države nakon pobede komunista. Jedinstvena i monolitna partija, pod jednim jugoslovenskim cеntralnim komitetom, bila je organizovana po pokrajinskim organizacijama, kojih je bilo sedam: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija i Vojvodina. Ovakva organizaciona struktura je zadržana i posle okupacije zemlje aprila 1941.6

2. NARODNOOSLOBODILAČKI POKRET I POČETAK IZGRADNJE
FEDERATIVNIH OSNOVA JUGOSLAVIJE

Fašističke sile koje su bile u punoj ofanzivi početkom Drugog svetskog rata, isticale su uvek aktuelno nacionalno pitanje da bi ga funkcionalizovale i koristile u skladu sa svojim velikodržavnim težnjama. Debelacija Jugoslavije, njeno komadanje, značila je negiranje istorijske opravdanosti postojanja ove višenacionalne države.7 Na tlu okupirane Jugoslavije suverenu vlast posedovale su isključivo okupacione zemlje. Sa pojavom narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), suverenost okupacionih vlasti biva okrnjena neposrednom akcijom vojnih snaga ovog antifašističkog pokreta – jedinog na teritoriji Jugoslavije. Različiti nacionalistički i antikomunistički, u suštini kolaborantski pokreti, po svom neposrednom delovanju nisu mogli biti suvereni, već su se bez izuzetka, pre ili kasnije uklopili u jedinstveni kvislinški sistem potpuno potčinjen okupatorima, nezavisno od motiva nastanka.

Jugoslovenski NOP, u kome u različitoj meri participiraju svi jugoslovenski narodi, otvorio je mogućnost njihovog zbližavanja i integracije na novim osnovama, na antifašističkom vrednosnom konsenzusu. Pod kompleksnim uslovima okupacije formira se, na inicijativu i pod rukovodstvom KPJ, u oganizacionom smislu, jedinstven Narodnooslobodilački pokret, čiju osnovu čini masovni antifašistički i revolucionrani pokret zasnovan na priznavanju i emancipaciji svake nacionalne, konfesionalne ili političke pripadnosti. Kao fundamentalan, istaknut je princip ravnopravnosti jugoslovenskih naroda koji bi združeni u okvirima Narodnooslobodilačke borbe (NOB) oslobodili zemlju i organizovali je tako da u njoj budu zajemčena nacionalna i svaka druga prava svih naroda. To bi omogućilo konstituisanje jednog suštinski novog političkog sistema postupno izgrađivanog tokom NOB i socijalističke revolucije. KPJ, pod čijim okriljem je i nastao, organizovala je i druge forme oslobodilačkog pokreta koji je zahvatio čitavu Jugoslaviju. Pre svega, valja istaći organizovanje partizanske vojske, kao preduslova pobede nad fašističkim okupatorom, koja je od jula 1941, svojom aktivnošću neposredno ugrožavala okupacioni sistem. Naročit značaj ima formiranje narodnooslobodilačkih odbora koji postupno sve frekventnije vrše funkcije nove revolucionarne vlasti. NOP sa izgrađenim institucionalnim sistemom postaje važan politički subjekat još u leto 1941, kad se u okupiranoj Jugoslaviji stvaraju oslobođene ili poluslobodne teritorije na kojima se organizuje vlast. U institucionalnom sistemu NOP, s organizovanom novom vlašću na tlu Jugoslavije nalazio se zametak nove državnosti.8

Kompleksan sistem institucija NOP organizovao se po istorijskim pokrajinama u sastavu Jugoslavije, a paralelno s njim, s oblikovanjem jugoslovenske državnosti, stvarala se i državnost njenih federalnih delova – konstituenasa. Od ustaničke 1941, tekao je proces izgradnje, konstituisanja, kako Jugoslavije tako i njenih teritorijalno-političkih celina koje su već posedovale izvesne tradicije državnosti. To su šest jedinica sa statusom ratnih pokrajina: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Makedonija, koje bi trebalo, kako je zamišljeno, da garantuju prava i nužan emancipatorski okvir svakog od pet državotvornih jugoslovenskih naroda – Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca; dok je šesta bila pokrajina triju jugoslovenskih naroda: Muslimana, Srba i Hrvata. Muslimani, s obzirom na to da su činili znatan deo demografskog sastava Bosne i Hercegovine, kao i Sandžaka, u to vreme su posedovali karakteristike etnokonfesionalne grupe, ili nacionalne kategorije u izgradnji. Takođe, tokom NОR izgrađivale su se u okviru intitucionalnog sistema NOP i posebne i specifične teritorijalno-političke jedinice koje nisu posedovale kapacitete i predispozicije državnosti, što je slučaj sa sedmom ratnom pokrajinom Vojvodinom, dok su se na nivou oblasti oblikovali Sandžak i Kosovo i Metohija.9

S razvojem ustanka, odnosno NOP, širom zemlje izrastao je shodno uslovima i mogućnostima sistem organa vlasti koji se nije razvijao ujednačenim tempom na svim područjima okupirane Jugoslavije. U zapadnoj Srbiji i Crnoj Gori taj tempo je bio snažan u inicijalnim etapama ustanka, usled čega se formira snažna mreža ustanova pokreta, izraženije na oslobođenim teritorijama. Obrazuju se narodnooslobodilački odbori, kao organi Narodnooslobodilačke borbe ili Narodnooslobodilačkog fronta da bi uskoro počeli da se izgrađuju kao novi organi vlasti spremni da zamene stare uprave po selima, opštinama, gradovima koji, kao gotovo sve institucije međuratne Jugoslavije stupaju u kvislinški odnos prema okupatoru. Karakteristično je za ustanove NOP, posebno za narodnooslobodilačke odbore (NOO) da su obrazovani iz osnova, počev od najnižih na terenu, pa postupno ka višim. Oslobođeno područje zapadne Srbije nazivano najpre pejorativno u kvislinškoj štampi, a kasnije i u istorijskoj literaturi, Užička republika, predstavlja značajno središte jugoslovenskog NOR, gde je u leto i jesen 1941. izgrađivan sistem NОО do viših organa.10 Stvoreni su uslovi za formiranje Glavnog narodnooslobodilačkog odbora za Srbiju u slobodnom Užicu, koji je bio nadležan za čitavu teritoriju Srbije, o čijim granicama još uvek ne postoji jasna predstava. Ona je u to vreme, prema koncepciji i organizaciji NOP zahvatala samo teritoriju između Dunava i Save na severu, do Kopaonika i razvođa Morave i Vardara na jugu, te Golije i razvođa kа Limu na jugozapadu.11

Već na poznatom savetovanju vođstva NOP, u Stolicama 26. septembra 1941, održanog na slobodnoj teritoriji zapadne Srbije, na direktan način se anticipiralo federativno uređenje jugoslovenske države u nastajanju. Osnovni zaključak bio je preimenovanje Glavnog štaba u Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, a štabovi u pokrajinama formirani za Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru dobili su naziv glavnih štabova. O vojnom rukovodstvu u Makedoniji nije bilo govora zbog nedostatka veza s pokretom ove ratne pokrajine. U svakom slučaju, jasno je da u vreme kad još nije bila izgrađena institucionalna struktura vlasti, vojna organizacija NOP, organizovana po pokrajinama, posredno je ukazivala na obrise buduće jugoslovenske države čija je izgradnja bila u inicijalnim fazama.12 Od polovine oktobra 1941, kada je partijski list Borba u Užicu objavio članak Edvarda Kardelja “Narodnooslobodilački odbori moraju postati istinski privremeni nosioci narodne vlasti”, ti odbori se izrazitije organizuju kao organi nove revolucionarne vlasti. Kao i u nizu drugih dokumenata dugo će se govoriti o NOO kao “stvarnim”, istovremeno i „privremenim” nosiocima vlasti. Teza o privremenim organima vlasti bila je uslovljena pragmatičnim razlozima politike kompromisa rukovodstva NOP sa zapadnim saveznicima, a iz istoriografske perspektive nema razloga smatrati ih privremenim, jer su u kontinuitetu, shodno mogućnostima, nastavili da deluju svih ratnih godina evoluirajući u više i razvijenije institucije vlasti.13 Dok su institucije vlasti međuratne Kraljevine, ukoliko su izbegli uništenje u aprilskom ratu, ušle u apsolutno podređen, kolaborantski, odnos prema okupatoru, a vlada, delujući iz emigracije bez stvarne moći i većeg značaja, faktički izgubile ključna obeležja suverenosti – tokom revolucionarnog rata stvarala se nova Jugoslavija drugačijih društveno-političkih karakteristika. Međutim, i kao takva, “nova Jugoslavija” nije bila nova država, pre svega na terenu međunarodnog prava, jer je u međunarodnim odnosima u potpunosti očuvala kontinuitet s Kraljevinom. Reč je samo o revolucionarnom i suštinskom preobražaju jugoslovenske države tokom NOR, 1941–1945, koja se u istoriografiji uslovno determiniše kao nova, budući da su njena svojstva i ključne karakteristike, od osnovnih, strukturnih, radikalno izmenjena.

Na prelomu 1941–1942, nakon sloma Užičke republike, glavno težište NOB se iz zapadne Srbije pomera u središne jugoslovenske krajeve. Krajem 1942, u centralnim područjima zemlje, gde je pokret bio najrazvijeniji s razgranatijom mrežom institucija NOP, posebno organa vlasti (narodnooslobodilački odbori), dolazi do obrazovanja predstavničkog tela za celu zemlju – Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ). Ono je u istoriografiji determinisano kao “opšte-političko telo” na čelu ustanka jugoslovenskih naroda. Osnivačka skupština 26–27. novembra 1942, istovremeno čini prvu fazu u pravcu konstituisanja AVNOJ, kao centralnog subjekta vrhovne državne vlasti, a njegovo osnivanje predstavlja važan korak u procesu izgradnje jugoslovenske države s federalnim svojstvima. U ovom periodu Jugoslavija još nije imala karakteristike federativnog ustrojstva, ali je u rukovodećim ustanovama NOP, s Većem na vrhu političkog sistema u izgradnji, bilo predstavnika svih ratnih pokrajina. U dokumentima sa osnivačkog zasedanja AVNOJ, govori se o svim jugoslovenskim “zemljama”, pod kojima se podrazumevaju teritorijalno-političke jedinice kao sastavni delovi Jugoslavije. Navode se imena većnika i to kao predstavnika: Slovenije, Hrvatske, Srbije, Sandžaka, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Vojvodine, dok ih iz Makedonije nije bilo.14 Ove teritorijalno-političke jedinice se navode u proglasima i drugim dokumentima ustanova NOP pre i posle osnivanja Antifašističkog veća. Takođe, u brojnim apelima, direktivama i sličnim aktima KPJ i drugih ustanova NOP, kao i na osnivačkom zasedanju AVNOJ pozivaju se kao priznati svi jugoslovenski narodi – Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci i uz njih, redovno i Muslimani.15

Nakon prvog zasedanja AVNOJ, obrazuju se veća u pojedinim istorijskim pokrajinama, ili „zemljama“, koje bi trebalo da budu članice, odnosno, konstituensi buduće federativno uređene Jugoslavije.

Ključni subjekat slovenačke državnosti bila je Osvobodilna fronta (OF), koja je delovala pod okriljem NOP. Već 16. septembra 1941. Vrhovni plenum OF se na trećoj sednici konstituisao u Slovenački narodnooslobodilački odbor kao najviše telo OF, s ciljem da reprezentuje suvereni narod i slovenačku državost i pod kojim će se Slovenci, čak i oni koji su živeli u Austriji i Italiji, “osloboditi i ujediniti”.16 Temeljne tačke programa OF ticale su se svojevoljnog uključenja partizanskih jedinica u Sloveniji u jedinstveni sistem NOP odreda Jugoslavije, a predviđalo se i da će nakon oslobođenja zemlje, vlast u Sloveniji biti u rukama Osvobodilne fronte.17 Time bi Slovenija kao zasebna celina – federalna država sa svojim suverenim organima ušla u sastav federativne Jugoslavije. Na Kočevskom zboru, 1–3. oktobra 1943, proces konstituisanja slovenačke državnosti dosegao je krajnje formativne tačke. Kako je interpretirano u jugoslovenskoj istoriografiji – bio je to prvi slučaj zaokruživanja „jedne federalne jedinice u okviru Jugoslavije do koga je došlo pre državotvornog II zasedanja AVNOJ-a”.18

Prvo veće organizovano je u Hrvatskoj, a pripreme za njega trajale su od kraja 1942. U mestu Ponor u Lici je 1. marta 1943, formiran inicijativni odbor Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH), sa zadatkom što hitnijeg saziva osnivačkog zasedanja.19 Ovaj odbor je vršio funkcije organa vlasti antifašističkog pokreta u Hrvatskoj, sve dok nije bilo pripremljeno osnivačko zasedanje Veća koje je održano 13. i 14. juna u Lici.20 Bio je to politički reprezent partizanskog pokreta (NOP) u Hrvatskoj, koji nije posedovao ingerencije državne vlasti. Međutim, Veće je davalo instrukcije oblasnim NOO za Dalmaciju i Slavoniju i donelo je Odluku о priključenju Istre, Rijeke, Zadra i ostalih hrvatskih krajeva pod Italijom Hrvatskoj 20. septembra 1943. Tako je Veće i pre svog konstituisanja kao državne institucije pokazivalo intencije suverenosti.21

U finišu priprema za Drugo zasedanje AVNOJ, održana je u slobodnom Kolašinu 15. i 16. novembra 1943, sednica „zemaljske“ (državne) skupštine za Crnu Goru i Boku, koja je izabrala Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke od 118 č1anova iz 11 srezova (ZAVNOCG). Tom prilikom doneta je i Rezolucija u kojoj stoji da je NOVJ jedina oružana sila koja se bori protiv fašizma i za slobodu, dok se AVNOJ karakteriše kao jedini istinski politički predstavnik jugoslovenskih naroda.22

U septembru 1943, u Skoplju je sazvan inicijativni odbor za sazivanje Antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije. Ipak, o namerama i budućem statusu Makedonije govorilo se i ranije o čemu je svedočilo i prerastanje Pokrajinskog komiteta u Centralni komitet KP Makedonije u martu 1943. Time je manifestno utvrđeno pitanje Makedonije, kao ratne pokrajine čiji status posebne federalne jedinice nove Jugoslavije nije bio dovođen u pitanje.23

3. DRUGO ZASEDANJE AVNOJ: STVARANJE FEDERATIVNE JUGOSLAVIJE

Drugo zasedanje AVNOJ održano je u vreme velikih vojnih i političkih uspeha NOP, kao i odlučujućih pobeda saveznika na svetskim ratištima. Prevashodno je politika kompromisa na međunarodnom planu donela jugoslovenskom revolucionarnom i antifašističkom pokretu faktičko međunarodno priznanje. Pod uticajem velikih partizanskih pobeda tokom 1943, britanska politika, pre svih, je morala da izvrši preispitivanje vlastitih pozicija u Jugoslaviji, a iznad svega podršku četničkom kolaboracionističkom pokretu pod vođstvom Dragoljuba Draže Mihailovića. Ova promena podrazumevala je znatniji realizam prema činjenicama na terenu, drugačije posmatranje NOP, ali i bojazan da se u podršci partizanima, koji deluju pod vođstvom komunista, ne ode predaleko u smislu prejudiciranja političkog uređenja zemlje nakon rata. Tako je između svojih političkih interesa i podrške antifašističkom pokretu koji je samo u Jugoslaviji, prema Čerčilovom priznanju, „vezivao“ čak 33 neprijateljske divizije, kreirana politika kompromisa, ili srednjeg rešenja, koja će sačuvati kontinuitet globalne britanske političke strategije, podržati vojnu komponentu pokreta kao važnog saveznika u borbi protiv Trećeg Rajha i ako ne sprečiti, a ono makar ograničiti razvoj revolucionarnih i socijalnih procesa u Jugoslaviji, pod okriljem Narodnooslobodilačkog pokreta.24 Britansku politiku pratila je i američka, a iz tog perioda ostao je poznati izveštaj američkog oficira Lina Feriša u kome je stojalo da je „partizanski pokret od daleko većeg vojnog i političkog značaja nego što se to uopšte u spoljnom svetu misli. Partizani su isključivo vlastitim naporima, boreći se s Nemcima, Italijanima, ustašama i četnicima, stvorili slobodnu teritoriju ne male veličine... Na toj teritoriji muslimani, hrišćani, Srbi, Hrvati, Slovenci, članovi Komunističke partije, svako lice bilo koje vere ili političkog uverenja može izraziti svoje mišljenje kojim putem treba voditi poslove zajednice. Takva situacija je verovatno jedinstvena u celoj okupiranoj Evropi“.25

Ne ulazeći dublje u osnove spoljne politike kompromisa, koja se nije samo odnosila na britansku i zapadnu politiku prema složenim ratnim okolnostima u Jugoslaviji, nego i na NOP, koji je morao da odustane od dela svojih maksimalističkih i radikalnih rešenja koja su se ticala unutrašnjeg uređenja zemlje, ona je ipak omogućila savezničku podršku partizanskom pokretu, a samim tim i međunarodno priznanje i legalitet novih jugoslovenskih vlasti i novog uređenja zemlje – proisteklih iz ratne pobede. Uz spoljnu, postojala je i svojevrsna unutrašnja politika kompromisa, koja se odnosila na fundamentalno političko pitanje – državno uređenje Jugoslavije. Odbačeni i delegitimisani centralizam, trebalo je zameniti federativnim načelima, svojstvenim nacionalno i konfesionalno složenoj državi, a pri tome dobiti podršku, pre svega Srbije, koja je u međuratnom periodu vehementno odbacivala svako federalističko rešenje. Polazeći od pretpostavke da bez pristanka Srbije nema nove Jugoslavije, trebalo je ići za takvim modelima koji će jugoslovenskim narodima omogućiti emancipaciju demontiranjem srpske hegemonističke paradigme, karakteristične za monarhističko razdoblje jugoslovenske istorije, ali i omogućiti Srbiji da pronađe vlastito mesto u takvoj konstelaciji i iz ideja zamišljene, pređe u sferu poimanja realne države.26

Uspesi Narodnooslobodiačke vojske Jugoslavije (NOVJ) u borbama protiv nemačkih i italijanskih okupacionih snaga, te ustaških i četničkih kolaboracionista tokom 1943, kao i institucionalizacija antifašističke borbe izgradnjom nepotpune, ali razgranate mreže ustanova vlasti s najvišim organima, većima ili rukovodećim NОО u više ratnih pokrajina ili oblasti, uz povoljnu situaciju na svetskom ratištu, gde se već sagledavala sigurna pobeda antihitlerovske koalicije – omogućilo je dosezanje višeg stepena u državno-pravnom konstituisanju nove Jugoslavije. U cilju obrazovanja najviše institucije državne vlasti, krajem 1943, sazvano je AVNOJ, kao reprezentativno telo svih naroda Jugoslavije. Drugo zasedanje, održano u Jajcu na velikom oslobođenom području 28–29. novembra, smatra se istorijskim i prekretnim zato što je donelo, ili ozakonilo osnovne postavke i esencijalne karakteristike novog državnog uređenja. U radu zasedanja učestvovali su u nejednakom broju, što su diktirali ratni uslovi, većnici ili predstavnici iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije27, Slovenije, Crne Gore s Bokom, dok delegati iz Vojvodine i Makedonije nisu mogli da se probiju do središne Bosne.28

Prethodno se pred vođstvo NOP i KPJ postavilo pitanje Bosne i Hercegovine, najpre kao dilema o tome, da li formirati zemaljsko antifašističko veće koje bi bilo per se i anticipacija državnosti i statusa buduće federalne jedinice. Zbog toga je do formiranja antifašističkog veća BiH došlo kasno, jer je uoči samog Drugog zasedanja AVNOJ u Jajcu rešeno pitanje bosanskohercegovačke državnosti i statusa u okvirima jugoslovenske federacije koja se izgrađivala. U dotadašnjim dokumentima BiH se pominje kao autonomija, što je bilo u skladu s principom da će federalne jedinice biti nacionalne države pet naroda – konstituenasa Jugoslavije. Bosna ovaj kriterijum nije zadovoljavala. Ipak, srednjovekovni temelji bosanske državnosti, strah od velikosrpskih i velikohrvatskih pretenzija i ponajviše – razmah ustanka u BiH, uticali su da se prvobitni planovi o autonomiji ove istorijske pokrajine promene. Tokom 1943, posebno nakon kapitulacije Italije, NOV je izrasla u 23 brigade i 25 odreda, a oslobođena je i velika slobodna teritorija – Bosanska krajina, istočna Bosna, veliki delovi centralne Bosne i deo Hercegovine. U BiH je bio razgranat i sistem novih vlasti – NO odbora, od mesnih, opštinskih i sreskih do oblasnih za Bosansku krajinu i za Hercegovinu.29

Od početka ustanka, a i ranije, prevladavalo je stanovište u rukovodstvu KPJ da bi Bosna i Hercegovina trebalo da ima autonomiju, ali se nikad nije preciziralo u kom obliku bi to rešenje bilo realizovano. Postojala su dva predloga – da se BiH konstituiše kao autonomna pokrajina, vezana za jednu od federalnih jedinica, dok je drugo rešenje predviđalo da se bosanskohercegovačka autonomija veže direktno za jugoslovensku zajednicu, da bude autonomija u okviru buduće federacije. Treće, sasvim različito rešenje od prethodnih je predviđalo da se Bosna i Hercegovina konstituiše kao federalna jedinica, odnosno ravnopravna članica federativne Jugoslavije u nastanku. Rodoljubu Čolakoviću je rešenje – koliko nacija toliko federalnih jedinica – izgledalo “mehaničko” i s ostalima iz rukovdstva PK KPJ za BiH se trudio da pronađe rešenje koje bi sačuvalo celovitost i integritet Bosne i Hercegovine, a u skladu sa temeljnim principima na kojima se izgrađivala nova federacija. Na insistiranje Pokrajinskog komiteta KP BiH preovladalo je mišljenje da se BiH kao istorijski utemeljena geografska i ekonomska celina, sa specifičnom nacionalnom i konfesionalnom strukturom izgradi kao ravnopravna članica federativne Jugoslavije.30 Trebalo bi naglasiti da je na ovu odluku uticao i Tito, koji se u junu 1943, u razgovoru sa predstavnicima PK KPJ za BiH interesovao kad će biti osnovano AVNO Bosne i Hercegovine, što je već bilo trasiranje puta ka konstituisanju posebnosti ove jedinice unutar Jugoslavije koja se izgrađivala na federativnim principima.31

Kad su u vrhu KPJ rešena temeljna pitanja bosanskohercegovačke državnosti i pozicije u federalističkoj konstelaciji koja se stvarala, sazvano je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja BiH i to samo nekoliko dana pre drugog zasedanje AVNOJ, kako bi legitimisalo odluke partijskog vrha. Konstitutivno zasedanje ZAVNOBiH je održano u Mrkonjić-Gradu 26. i 27. novembra 1943, uz prisustvo 247 delegata iz čitave Bosne i Hercegovine. Vijeće se na ovoj sednici proglasilo najvišim političkim i predstavničkim telom naroda BiH, izabravši tom prilikom i 58 delegata koji će ovu ratnu pokrajinu predstavljati u AVNOJ. U centralnom dokumentu ovog istorijskog zasedanja, Rezoluciji Drugog zasednja ZAVNOBiH, se ističe da Bosna i Hercegovina “nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska nego i srpska i muslimanska i hrvatska” i da ova tri naroda “zbratimljena” tvore “slobodnu” BiH u kojoj će biti garantovana “puna ravnopravnost i jednakost svih Srba, Muslimana i Hrvata”. Takva Bosna i Hercegovina sa tri konstitutivna naroda “učestovavaće ravnopravno sa ostalim našim narodima u izgradnji narodne demokratske federativne Jugoslavije”.32 Bila je ovo jasna poruka državno-konstitucionalnog tela BiH da će ona na predstojećem zasedanju AVNOJ dobiti prerogative državnosti i činiti sa ostalih pet naroda i njihovim nacionalnim državama, budućim federalnim članicama, novu federativnu zajednicu – Jugoslaviju. Takođe, kao fundamentalni ciljevi NOB u Bosni i Hercegovini navedeni su “istrebljenje” okupacionih snaga i poraz svih kolaboracionističkih pokreta u zajednici sa ostalim jugoslovenskim narodima. Uz to, pred oslobodilački pokret stavljen je i važan zadatak: “da učvršćuje bratstvo naroda Bosne i Hercegovine”, ali i uvodi nove borce u Narodnooslobodilački pokret, a pre svega Muslimane i Hrvate, kako stoji u Rezoluciji.33

Kad je rešeno i poslednje otvoreno pitanje o broju federalnih jedinica, drugo zasedanje AVNOJ je održano u predvidivom tonu. Među usvojenim aktima prvo je prihvaćena Deklaracija Drugog zasedanja AVNOJ, koja sublimira bitne stavove odluka, da bi se završnom, IV tačkom, podvukla izgradnja Jugoslavije na “demokratskom federativnom principu”. Polazeći od neotuđivog prava svakog naroda na samoopredeljenje, „uključujući pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima“, a saglasno istinskoj volji svih naroda Jugoslavije, AVNOJ kao najviše zakonodavno telo nove Jugoslavije, odlučilo je da se „Jugoslavija izgrađuje i da će se izgrađivati na federativnom principu, koji će obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine“.34 U dispoziciji Odluke o vrhovnom zakonodavnom i izvršnom narodnom pretstavničkom telu i Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije, kao privremenim organima vrhovne narodne vlasti, ističe se da je AVNOJ tokom NOR izrastao u “vrhovnog pretstavnika suvereniteta naroda i države Jugoslavije”, a “u skladu sa principima federativnog uređenja”.35

Analizom materijala s drugog zasedanja AVNOJ, kao i čitavog kodeksa dokumenata NOP, sagledava se bitno obeležje nove Jugoslavije – federativno ustrojstvo u cilju obezbeđenjivanja nacionalne ravnopravnosti. U mnoštvu izvorne građe, kapitalan akt čini Odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, koja izražava osnove federativnog sklopa Jugoslavije. U preambuli Odluke o izgradnji Jugoslavije na federativnim principima stoji da se zasniva na osnovu „prava svakog naroda na samoopredeljenje uključujući pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima i u skladu sa istinskom voljom svih naroda Jugoslavije, osvedočenom u toku trogodišnje zajedničke borbe“. Prva tačka Odluke je glasila da „narodi Jugoslavije nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije“ od fašističkih okupacionih sila i da su „dokazali u zajedničkoj oružanoj borbi svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji“. Druga tačka Odluke, manifestovala je volju da se Jugoslavija već izgrađuje i da će se izgraditi na „federativnom principu“, koji će obezbediti „punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine“. Treći stav je glasio da su u skladu sa takvom „federativnom izgradnjom Jugoslavije“, koja je bila u toku i koja se temeljila na „najpunijim demokratskim pravima“ – konstituisane institucije nove vlasti (NOO i zemaljska antifašistička veća), a da je Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije „vrhovno zakonodavno i izvšno pretstavničko telo naroda Jugoslavije i vrhovni pretstavnik suvereniteta naroda i države Jugoslavije kao celine“. Četvrta tačka Odluke je manjinskim narodina garantovala „sva nacionalna prava“.36

Odluke Drugog zasedanja AVNOJ, sa snagom ustavnih normi značile su faktički prestanak postojanja Jugoslavije kao centralističke kraljevine. Nije priznata fašistička nasilna, time i nelegalna, podela zemlje. Izvesno je postojanje jedne nove Jugoslavije stvorene u legalnoj revoluciji svih njenih naroda. Ti narodi, u NOR, u skladu s, u istoriji prvi put primenjenim, principom slobodnog opredeljenja, odlučuju o zajedničkom životu unutar okvira jugoslovenske demokratske i federativno uređene države. U njoj su garantovana jednaka prava svim jugoslovenskim nacijama po federalnim jedinicama, koje su na Drugom zasedanju identifikovane kao konstitutivne, dok se nacionalnim manjinama obezbeđuje puna ravnopravnost. U okviru jugoslovenske državne zajednice određen je identitet i zajemčen jednakopravni status šest političkih konstitutivnih činilaca – federalnih jedinica, država i pet konstitutivnih nacionalnih subjekata.

U dokumentima NOP od početka rata redovno se navode i Muslimani, uz pet jugoslovenskih nacija.37 Međutim, pošto konstituisanje muslimanske nacije još nije bilo okončano, Veće je u zvaničnoj Odluci o federativnom uređenju imenovalo samo pet priznatih i postojećih jugoslovenskih nacija. Takođe u zvaničnim izvorima, kao i materijalima Drugog zasedanja, navode se svih sedam ratnih pokrajina, uključujući i Vojvodinu, kao i Sandžak koji je posedovao Veće. U Odluci se pominje ZAVNO Sandžaka zato što je ono u to vreme postojalo. Vojvodina se ne nabraja pored šest federalnih jedinica pošto ona to, prema odluci vrha KPJ, nije mogla postati, jer je kriterijum za konstituisanje federalnih jedinica bio nacionalni, a ova pokrajina nije imala vlastitu naciju, niti dovoljan kapacitet državnosti, te se na AVNOJ njen budući položaj u novoj Jugoslaviji ne pominje, jer se još nije mogao preciznije odrediti.

AVNOJ je, takođe, izabrao Predsedništvo sa širokim ovlašćenjima, jer je vršilo sve funkcije, zakonodavne i izvršne i imenovalo Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NКОЈ), sa svim ingerencijama prve “narodne vlade”. Na zasedanju je, takođe, odlučeno i o oduzimanju prava emigrantskoj vladi da zastupa Jugoslaviju, uz reviziju ili proglašavanje ništavim njenih odluka, a kralju Petru II, zabranjeno je da se vrati u zemlju do konačne odluke o državnom uređenju koja bi se donela posle rata. AVNOJ je i odobrio ranije odluke nižih institucija NOP, uključujući i Odluku ZAVNOH i SNOO o proširenju jugoslovenske teritorije, pre svega, priključenjem Istre, Rijeke i Zadra.38 Očito je bilo da su osnovni elementi državne organizacije revolucijom preustrojene Jugoslavije bili konstituisani. АVNОЈ je na Drugom zasedanju, kao nadležno telo, donelo akte kojima su udareni temelji jugoslovenske države. Počeci izgradnje države nalazili su se u nastanku sistema organa vlasti u leto 1941, da bi se taj proces nastavio u kontinuitetu tokom NOR, do, i posle zasedanja u Jajcu. Čin prerastanja Veća u vrhovnu instituciju suverene vlasti i akt o federativnom ustrojstvu države, na tadašnjem nivou razvijenosti NOP, smatra se u istoriografiji i pravnoj teoriji – aktom konstituisanja jugoslovenske države, koja će se nakon toga dalje izgrađivati i oblikovati.

Srbija, u odnosu na Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i Crnu Goru, koje su već oformile antifašistička veća, kao i Makedoniju čiji je najviši predstavnički organ bio u izgradnji, ni posle istorijskog Drugog zasedanja AVNOJ nije imala svoje predstavničko telo. Na vrhu nedovršene strukture narodnooslobodilačkih odbora stojao je Glavni narodnooslobodilački odbor (GNOO), koji je u nepotpunom sastavu bio pasivan, dok deo istoriografije smatra da nakon pada Užičke republike (kraj novembra 1941), Srbija i nema GNOO sve do 1944. Ipak, koncepcija o Srbiji kao jednom od nosećih stubova nove Jugoslavije očita je u Odluci o federativnom uređenju, a prisutna je i u dokumentaciji NOP, gde se Srbija redovno prva navodi kao politička zajednica najbrojnije jugoslovenske nacije, među šest federalnih država u izgradnji. Pitanje postojanja Srbije kao federalne članice nije bilo sporno tokom Drugog svetskog rata, kad se federativna Jugoslavija izgrađivala. Jedino nije do kraja bilo jasno pitanje njenog teritorijalnog орsega i odnosa sa susednim teritorijalno-političkim jedinicama i njihovog razgraničenja zbog složenog nacionalnog sastava.39

Prema idejnom konceptu KPJ, Kosovo i Metohija su se izgrađivali tokom NOR kao posebna jugoslovenska oblast. Ovo područje heterogenog nacionalnog sastava, s preovlađujućom albanskom nacionalnom komponentom i srednjovekovnom tradicijom pripadnosti srpskoj državi, u okviru institucionalne strukture jugoslovenskog antifašističkog pokreta uobličavalo se u zasebnu oblast. Tek u leto 1944, uočava se usmeravanje pojedinih oblasnih institucija Kosova prema rukovodećim strukturama federalne države Srbije. Kroz reorganizaciju vojnog rukovodstva Kosovsko-metohijska oblast se prvi put tokom NOR orijentiše prema Srbiji.40

Za razliku od Kosovsko-metohijske oblasti, Vojvodina je imala kapacitete i regionalno identitetskog i istorijskog tipa, kao i dugu tradiciju autonomije. Partizanski oslobodilački pokret od početka otvara i pitanje Vojvodine u budućim političkim promenama koje će nastati tokom rata i posle oslobođenja zemlje. U pitanju je jasno političko opredeljenje za autonomiju Vojvodine u procesima federalizacije jugoslovenske države. Na to ukazuje i razvoj i institucionalizacija NOP, jer su sve političke i vojne ustanove imale vojvođanski karakter (Glavni štab, Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine, Pokrajinski komitet partije i dr.) i bile u direktnoj vezi sa jugoslvenskim instutucijama, čime se obezbeđivala osnova za federalno rešenje statusa Vojvodine. U tom smislu politička i vojna institucionalizacija Narodnooslobodilačkog pokreta Vojvodine, i veoma razvijen antifašistički pokret, istorijski presudno predodređuju njen autonomni status, i to kao jugoslovenske jedinice, jer su pokrajinske institucije u neposrednoj vezi sa jugoslovenskim rukovodstvom i pod njegovim političkim i vojnim ingerencijama. Nije bilo bez osnova očekivanje da će i odluke Drugog zasedanja AVNOJ u Jajcu potvrditi ovu političku realnost Vojvodine. Međutim, odluke AVNOJ konstituišu jugoslovensku federaciju na nacionalnim, a ne i na istorijskim osnovama. U državno-pravnom smislu pet jugoslovenskih nacija konstituišu jugoslovensku federaciju, na principu nacionalnog samoopredeljenja do otcepljenja, što je značilo da su federalne jedinice državnog, a ne administrativnog karaktera.41 Takođe, prema ocenama KPJ, ona nije posedovala predispozicije državnosti, budući da ih kroz istoriju nije stekla, niti se mogla smatrati teritorijalno-političkom zajednicom jedne jugoslovenske nacije. Tradicija regionalno-političke osobenosti sa političkim i kulturnim autonomnim identitetom manifestovanim tokom dva veka nisu smatrani dovoljnim odrednicama koje bi uslovile formiranje Vojvodine kao federalne države. Pošto se rukovodstva jugoslovenskog NOP nisu složila sa konceptom o ZAVNO za Vojvodinu, ovo rešenje više nije pominjano kao mogućnost.42 GNOO Vojvodine u proglasima i pismima često ističe autonomiju Vojvodine u okviru demokratske i federativne Jugoslavije (DFJ).43 Najviše rukovodstvo DFJ zastupaće koncepciju o priključenju Vojvodine, sa zajemčenom autonomijom, jednoj federalnoj članici. O tome da će to biti Srbija, odlučiće se na Skupštini izaslanika naroda Vojvodine 31. jula 1945.

4. KONSTITUISANJE FEDERALNIH DRŽAVA U OKVIRU DFJ

Kompleksni procesi daljeg konstituisanja Jugoslavije posle Drugog zasedanja AVNOJ, tokom 1944, išao je intenzivnijim tempom. Nova država, u martu 1944, nazvana je Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ).44 Zakonski akt kojim se reguliše zvaničan naziv Jugoslavije je sastavljen u više verzija da bi bio prihvaćen kao odluka 7. aprila na proširenoj sednici Predsedništva AVNOJ. Taj dokument sadržao je poslednju klauzulu da stupa na snagu objavljivanjem, do čega nije došlo iz spoljnopolitičkih razloga. U nacrtu Deklaracije o osnovnim pravima nacija i građana DFJ 11. aprila 1944, najpre se ističe da je DFJ “savezna demokratska država, demokratska federacija u kojoj su ujedinjeni Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci i koja je sastavljena od šest demokratskih federalnih država: Srbije, Hrvatske, Slovenačke, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore. Narod u Vojvodini i Sandžaku imaće punu slobodu da sam odluči o odnosu i položaju u federaciji”. DFJ je “federativna jer je savezna država, koja obezbeđuje punu ravnopravnost svojih pet nacija... odnosno nacionalnih država naroda Srbije, Vojvodine i Sandžaka, Hrvatske, Slovenačke, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore, te isključuje svaku mogućnost prevlasti ili privilegija ili majorizacije jednog naroda na račun drugoga, te jedne federalne države na račun druge”. Takođe se navodilo da „svaki narod ima prava da istupi iz federacije ako se ne slaže sa oblikom vladavine“.45 Uprkos krupnim promenama u uređenju i strukturi Jugoslavije, država koja je nastajala nije bila nova, već se radilo o federalizaciji postojeće, suštinski reorganizovane tokom NOR.

U suštini, nakon utvrđivanja osnova Jugoslavije kao federativne države na državno-konstitucionalnom zasedanju AVNOJ, dolazi do utemeljivanja njenih federalnih članica. To se ogleda kroz sukcesivno preobražavanje ZAVNO u najviša tela vlasti.

Važan državno-konstitutivni akt prva je održala Slovenija, a za njom i ostale federalne jedinice: Slovenački NOO izdvojio se iz Osvobodilne fronte i preimenovao u Narodnooslobodilačko veće na svom Prvom zasedanju, 19. februara 1944. u Črnomlju. Sve dalje njegove odluke su bile uglavnom unifikovane za ovakva veća ostalih država članica. Najpre je potvrđivana saglasnost sa odlukama Drugog zasedanja AVNOJ i odobravan rad delegacije države članice na jugoslvenskom veću, što se pre svega odnosilo na prihvatanje odluke o federativnom uređenju Jugoslavije. Potom je slovenačko Narodnooslobodilačko veće svojom Deklaracijom potvrđivalo da federalna država Slovenija sprovodi avnojevsku odluku, iznoseći stav da se slovenački narod „udružuje sa narodima Srbije, Hrvatske, Makedonije, Crne Gore kao i Bosne i Hercegovine u jednu državnu celinu, federativnu Jugoslaviju”, a u skladu sa principima nacionalne ravnopravnosti, prava na samoopredeljenje do otcepljenja i pravo na udruživanje sa drugim narodima.46

Zemaljsko antifašističko vijeće Hrvatske na Trećem zasedanju, 8–9. maja 1944, u Topuskom se proglasilo vrhovnim zakonodavnim i izvršnim narodnim predstavničkim telom i najvišom institucijom državne vlasti demokratske i antifašističke Hrvatske. U prvom članu Odluke je pisalo: „Na osnovu suverene volje i prava samoodređenja naroda Hrvatske, a u skladu sa odlukama donesenim na II zasjedanju AVNOJ u Jajcu 29–30. studenog 1943, ZAVNOH kao jedini pravi državni sabor Hrvatske, vrhovni je organ državne vlasti, vrhovno zakonodavno i izvršno narodno pretstavničko tijelo Hrvatske i pretstavnik suvereniteta naroda i države Hrvatske kao ravnopravne federalne jedinice DFJ”.47 Istovremeno je doneta Odluka o odobrenju rada predstavnika Hrvatske na Drugom zasedanju AVNOJ i Deklaracija o osnovnim pravima naroda i građana demokratske Hrvatske u čijem prvom članu je stojalo da su: „Hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno ravnopravni“.48 Drugi član je glasio: „Svi građani Federalne Države Hrvatske jednaki su i ravnopravni bez obzira na narodnost, rasu i vjeroispovijest“. U devetoj tački Odluke koju je potpisao predsednik ZAVNOH, Vladimir Nazor, naglašavalo se da se u interesu „učvršćenja demokratskog poretka i bratstva naroda Jugoslavije... zabranjuju i progone sve fašističke i profašištičke djelatnosti“.49

Treće po redu konstituisano zemaljsko veće kao najviša institucija federalne države je AVNO Bosne i Hercegovine, održano na Drugom zasedanju u Sanskom Mostu, od 30. juna do 2. jula 1944. Ovo zasedanje je imalo ustavotvorni karakter, jer se njegovim odlukama Bosna i Hercegovina konačno konstituisala kao federalna država unutar federativne Jugoslavije.50 Od odluka, napre je usvojena ona o odobrenju rada bosansko-hercegovačke delegacije na Drugom zasedanju AVNOJ. U načelu svako zemaljsko veće prvo je usvajalo ovakvu odluku što posredno ukazuje da je jugoslovenska državnost primarna i starija u smislu višeg suvereniteta u odnosu na federalnu. Zatim sledi odluka o konstituisanju ZAVNOBiH u najviše zakonodavno i izvršno narodno predstavničko telo federalne Bosne i Hercegovine. U Deklaraciji o pravima građana BiH naglašava se da Veće jemči “ravnopravnost Srba, Muslimana i Hrvata Bosne i Hercegovine, koja je njihova zajednička i nedeljiva domovina“ i “slobodu veroispovesti i savjesti i ravnopravnost svih veroispovesti”. Za osnove državnosti Bosne i Hercegovine, na ovom zasedanju smatrana je prvenstveno državna tradicija srednjovekovne bosanske države.51 Takođe, u materijalima ZAVNOBiH, kao i drugim dokumentima NOP, ističe se stav da konstituisanje Bosne i Hercegovine kao posebne federalne države omogućava najpovoljnije rešenje nacionalnog pitanja na ovom etnički i konfesionalno heterogenom području.52

Državnost federalne Crne Gore se takođe izgrađivala u evolutivnom procesu, čije su stajne tačke istorijski akti Drugog zasedanja Antifašističkog veća ZAVNO Crne Gore i Boke, održanog 16. februara 1944. I na njemu se izražavala potpuna saglasnost sa odlukama AVNOJ, da bi se na III zasedanju 14. jula u Kolašinu konstituisalo u vrhovno zakonodavno i izvršno telo Crne Gore. Istovremeno ZAVNO Crne Gore i Boke je preraslo u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja. Boka se više nije pominjala kao zasebno teritorijalno područje, jer je bila potpuno inkorporirana u federalnu Crnu Goru.53

Federalna Makedonija se izgrađivala u kasnijim fazama rata, kada je i dobijala izrazitije forme državnosti. Kompleksni uslovi NOP u Makedoniji su uzrokovali da do konstitucionalnog čina dođe početkom avgusta 1944. U manastiru Prohor Pčinjski 2. avgusta je konstituisano Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja (ASNOM) kao ključna predstavnička i zakonodavna institucija državne vlasti Makedonije kao federalne države u okvirima DFJ. Za vreme održavanja Sobranja izabran je datum Ilindenskog ustanka, kao dan zasnivanja makedonske državnosti u XX veku. Najvažniji dokumenti koje skup donosi bili su Deklaracija o osnovnim pravima građana Makedonije i Odluka o uvođenju makedonskog jezika u federalnoj Makedoniji.54 ASNOM je, kao i ostale skupštine, pozdravio odluke Drugog sazedanja AVNOJ, odobrio rad Glavnog štaba NOV i PO Makedonije i proglasio makedonski jezik kao zvanični u ovoj federalnoj državi DFJ. Time je obrazovana i peta federalna dražava članica, s tim što njeni teritorijalni okviri nisu bili tačno utvrđeni.

Najzad, poslednja je konstituisana federalna Srbija na Velikoj antifašističkoj skupštini (VASNOS), na Prvom zasedanju 9. novembra 1944, u oslobođenom Beogradu. Konstitutivna skupština Srbije planirana je najpre za avgust, ali je razvoj vojne situacije i velike snage okupatora i kvislinga odlagao taj događaj. Zahvaljujući povoljnijim okolnostima u oslobođenoj Srbiji, kao i dužini priprema, zasedanje VASNOS 9–12. novembra 1944, po opsegu sastava i sadržini rada nadmašilo je druge konstitutivne skupštine u DFJ. U rada je učestvovalo čak 885 delegata iz 16 okruga i grada Beograda, a prisutni su bili predstavnici jugoslovenskih institucija i organa vlasti svih država članica.55 Na VASNOS je osuđena srpska nacionalistička koncepcija o velikodržavnom prostoru koji je uključivao Makedoniju, Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu. Naglašen je stav o jednakim pravima svih naroda u Srbiji, ali i Srba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, kao i o Jugoslaviji kao zajedničkom okviru suživota svih naroda koji su u njoj živeli.56 VASNOS je donela akte kojima se utvrđuje državna vlast federalne Srbije. Prvo je usvojena odluka о odobrenju rada GNOOS, potom deklaracija о odobrenju rada predstavnika Srbije na Drugom zasedanju AVNOJ. U govorima je bio karakterističan pogled na mesto srpskog naroda u istoriji, koji se bitno razlikovao od teze o njegovoj “oslobodilačkoj” ulozi u nacionalističkim koncepcijama. Najznačajniji, konstitutivni akt je Odluka o konstituisanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS) kao vrhovnog zakonodavnog i izvršnog organa državne vlasti. ASNOS nastaje “proširenjem i rekonstruisanjem” GNOOS i postaje “najviše zakonodavno i izvršno narodno pretstavničko telo”, čime je “nosilac suvereniteta naroda i države Srbije” kao ravnopravne članice DFJ.57

Konstituisanjem federalne Srbije u jesen 1944, zaokružen je broj federalnih jedinica DFJ. Time je u potpunosti implementiran federativni princip i utemeljena konstrukcija jugoslovenskog državnog, složenog modela koji je zvanično proklamovan na Drugom zasedanju AVNOJ. Međutim, proces konstituisanja federativne jugoslovenske države nije bio okončan pošto još nije bio definisan položaj Vojvodine i Kosova i Metohije, a ni pitanje Sandžaka nije bilo okončano. Važan motiv za odluku da se Srbija poslednja konstituiše kao federalna država treba tražiti i u kompleksnsti procesa njenog razgraničavanja s drugim federalnim jedinicama, a pogotovo zbog složenosti determinisanja statusa Vojvodine i Kosova prema Srbiji i DFJ. Konstituisana u novembru 1944, Srbija se neko vreme razvijala kao homogena, a ne složena federalna jedinica.

Istorijske, regionalne i etnokonfesionalne specifičnosti Sandžaka kao teritorijalno-političke jedinice s heterogenom demografskom strukturom, uslovile su njegov poseban položaj i status tokom rata, ali i u procesu konstituisanja federativne Jugoslavije. Prema odlukama najviših tela NOP, specifičnosti Sandžaka kao jugoslovenske regije je trebalo izraziti formiranjem zasebnog veća. Tako je na skupštini od 250 delegata, izabranih prethodno u pet oslobođenih srezova (od ukupno osam) u Pljevljima 20. novembra 1943, formirano ZAVNO Sandžaka. Ono, prema Rezoluciji o osnivanju, stoji na “čelu NOB kao najviše političko telo i pretstavništvo” naroda Sandžaka. U Rezoluciji kao i u drugim dokumentima poziva se “narod Sandžaka”, “Sandžaklije”, a neretko i “Srbi i Muslimani”, čak i “Srbi, Muslimani i Crnogorci”.58 Međutim, do odluke da Sandžak nema osnova za posedovanjem vlastitog AVNO došlo se u vrhu KPJ krajem 1944.59 AVNO Sandžaka je postojalo, delovalo je pasivno tokom godine i četiri meseca, i nije se drugi put sastalo ni konstituisalo u telo sa obeležjima vlasti. Mimo volje sandžačkih predstavnika, Predsedništvo AVNOJ početkom 1945, zauzelo je stav o jednostranoj podeli Sandžaka između dve federalne jedinice, Srbije i Crne Gore. Ovo pitanje je u očekivanju kraja rata trebalo što pre rešiti, ali i odrediti konačne granica svih šest federalnih jedinica. AVNO Sandžaka se sastalo 29. marta 1945, u Novom Pazaru da bi donelo odluku o podeli ove oblasti i svom raspuštanju. Njome su šest srezova većeg dela Sandžaka pripojeni Srbiji, dok su dva na jugu ušla u sastav Crne Gore.60 Takođe, raspuštene su sve oblasne institucije Sanžaka, a šest srbijanskih srezova 30. marta obrazuju novopazarski kao sedamnaesti okrug, u sastavu ove jedinice. Srbija time postaje teritorijalno najveća i najmnogoljudnija federalna država DFJ. Pripajanje bjelopoljskog i pljevaljskog sreza Crnoj Gori izglasano je na IV zasedanju CASNO 17. aprila 1945, na Cetinju, kao prvoj privremenoj prestonici ove federalne jugoslovenske države.61

U tom periodu DFJ i vođstvo NOP su vodili osetljivu borbu na međunarodnom planu, kao nastavak politike kompromisa sa saveznicima, kako bi nova vlast bila priznata kao jedini legitimni zastupnik jugoslovenskih naroda. Sporazumi Tito–Šubašić na Visu62, zatim i u oslobođenom Beogradu, početkom novembra 1944, kao i rezolucije i preporuke antifašističkih saveznika, nisu u osnovi mogli da ospore suverenitet DFJ, utemeljen, pre svega na vojnoj pobedi NOVJ nad fašističkim okupacionim snagama.63 Najviše instance nove Jugoslavije su stupale u kontakte, pregovore i prihvatale kompromise zbog potrebe da nova Jugoslavija, izrasla iz NOR bude bez hipoteka priznata u svetu. Time je sačuvan kontinuitet postojanja Јugoslavije u međunarodnim odnosima, a nisu narušeni fundamentalni principi njene izgradnje, zasnovani na federativnom obliku državnog uređenja, kao osnovi za rešavanje ključnog – nacionalnog pitanja. U martu 1945, zaključen je sporazum Tito–Šubašić o obrazovanju zajedničke jugoslovenske vlade. U cilju očuvanja legaliteta i kontinuiteta Jugoslavije u svetu, postavljeno je kraljevsko namesništvo 2. marta 1945. Pošto su vlada Ivana Šubašića i NKOJ sporazumno podneli ostavku, u Beogradu je 7. marta formirana privremena vlada DFJ na čelu sa Josipom Brozom Titom. On je 9. marta 1945, preko radija pročitao Deklaraciju Privremene vlade DFJ, u kojoj se kao fundamentalni ističe stav o ravnopravnosti svih naroda u federativnoj Jugoslaviji.64 Privremena vlada imala je 26 ministarstava, od toga 20 za pojedine resore, dok je šest ministarstava bilo nadležno za šest federalnih država.65 Aktom formiranja privremene vlade DFJ i skupštine federalnih država su bile upućene da umesto predsedništava kao svojih izvršnih organa obrazuju federalne vlade. Predsedništvo AVNOJ je 5. aprila donelo Uputstvo o osnovnim načelima za obrazovanje vlada federalnih jedinica. Svrha ovog dokumenta je postizanje jednoobraznosti u organizaciji celokupne državne vlasti, kao i podela nadležnosti između privremene vlade DFJ i vlada federalnih članica koje je tek trebalo obrazovati.66

Do formiranja vlade jedne federalne države, članice DFJ, je najpre došlo u Srbiji. Ključni razlog sazivanja Prvog vanrednog zasedanja ASNOS, 7. aprila je bila potreba stvaranja najvišeg izvršnog organa, koji je imenovan 9. aprila 1945, s predsednikom, dva potpredsednika i 11 ministara. Međutim, na zasedanju koje je trajalo 7–9. aprila doneto je više akata veoma važnih u procesu daljeg konstituisanja Srbije kao složene federalne države. Najvažnije odluke ticale su se pripajanja Novopazarskog okruga federalnoj Srbiji i Izjava predstavnika Vojvodine i Kosova o intencijama da se prisajedine federalnoj Srbiji.67 Potom je sledila Rezolucija ASNOS povodom Odluke AVNO Sandžaka i Izjava delegata GNOO Vojvodine i Oblasnog NOO Kosova i Metohije, koju je Skupština jednoglasno usvojila. Ipak, na aprilskom zasedanju ASNO, Srbija još uvek nije izgrađena kao složena federalna država, jer zaključni konstitutivni akt nije načinjen, a sve odluke i potonji akti tiču se samo Srbije s pripojenim delom Sandžaka i ne odnose se još uvek na Vojvodinu i Kosovo.

Tokom aprila i početkom maja 1945, na zasedanjima skupština i ostalih federalnih jedinica biraju se izvršni organi vlasti – vlade, svaka odgovorna svojoj skupštini kao najvišoj državnoj instanci. ZAVNO Hrvatske na vanrednom zasedanju 14. aprila u Splitu, izglasava prvu Narodnu vladu Hrvatske; u Skoplju 16. aprila ASNOM se pretvara u Narodno sobranje Makedonije i imenuje Narodnu vladu ove federalne države. Na svom četvrtom zasedanju, 17. aprila, CASNO se preimenovalo u Crnogorsku narodnu skupštinu, kojom prilikom je i izabralo Narodna vlada Crne Gоге. U Sarajevu je održano treće zasedanje ZAVNOBiH, 26–28. aprila, kad je i donelo zakon o Narodnoj vladi Bosne i Hercegovine, koja je odmah i imenovana. Diktirano ratnim uslovima, poslednja federalna država koja je dobila svoju vladu je Slovenija. Na sednici Slovenačkog narodnooslobodilačkog veća u Ajdovščini 5. maja 1945, obrazovana je Vlada federalne države Slovenije u okviru DFJ. Sve novoizabrane vlade su objavile deklaracije u suštini kongruentne sa Deklaracijom Vlade DFJ.68

Fundamentalni integrativni čin konstituisanja složene federalne države Srbije odigrao se u julu 1945. Ključne odluke donele su nadležne institucije autonomnih jedinica. Prvo je na Kosovu i Metohiji, po ukidanju vojne uprave, održano najviše predstavničko telo Oblasti. U Prizrenu je 8. jula sazvano Prvo redovno zasedanje prvog saziva Oblasnog narodnooslobodilačkog odbora Kosovsko-metohijske oblasti, koje je radilo do 10. jula 1945. Referatom o političkoj situaciji izraženo je potpuno prihvatanje odluka Drugog zasedanja AVNOJ. Istaknut je princip ravnopravnosti svih nacija u novoj Jugoslaviji, u kojoj se neće voditi “politika najjače nacionalne grupe”. Albanci, Srbi i Crnogorci, ističe se, imaće sva prava, a njihova “istinska domovina” je Jugoslavija. Takođe je naglašeno da političkim, ekonomskim i kulturnim interesima Albanaca, Srba i Crnogoraca najviše odgovara prisajedinjenje federalnoj Srbiji. Ključni dokument je Rezolucija doneta 10. jula kojim se Oblast “priključuje” federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo.69

Nakon toga, 30–31. jula 1945, održava se u Novom Sadu Skupština izaslanika naroda Vojvodine – Srba, Mađara, Hrvata, Slovaka, Rumuna, Rusina, Jevreja – koja je donela na osnovama istorijskih, nacionalnih i drugih specifičnosti, odluku o konstituisanju Vojvodine u autonomnu pokrajinu. Istovremeno je na Skupštini doneta i odluka da se autonomna pokrajina „prisajedini federalnoj Srbiji“. Vojvodina se tim aktom, unilateralno, saglasno volji svih svojih naroda kao konstituenasa, oblikovala u autonomnu pokrajinu i kao takva ušla u sastav Srbije. Važno je istaći da je iz redova svih nabrojanih naroda govorio po jedan predstavnik koji je podržao stav o autonomnoj Vojvodini koja pristupa Srbiji – njihove izjave su bile zvanične i štampane uz odluku Skupštine u Službenom listu Vojvodine, čime su dobile pravnu snagu. Skupština izaslanika suštinski predstavlja konstitutivni čin stvaranja Autonomne pokrajine Vojvodine i njenog pristupanja federalnoj Srbiji. Mada Izjava data u ASNOS, u aprilu 1945, ima određeni značaj, pravnu snagu uključivanja autonomne Vojvodine u okvire Srbije imala je tek odluka Skupštine 31. jula 1945.70

Konstituisanje federalne Srbije kao složene federalne države zaokruženo je na Trećem zasedanju AVNOJ, čime je okončan proces izgradnje Jugoslavije kao federativne zajednice ravnopravnih naroda. Veće je prvog dana rada, 7. avgusta 1945, na predlog Predsedništva dalo saglasnost na rezolucije o rešavanju statusa Sandžaka i Autonomne oblasti Kosova i Metohije. Тек na kraju završne sednice AVNOJ, 10. avgusta, prihvaćena je odluka Skupštine izaslanika naroda Vojvodine od 30. i 31. jula o prisajedinjenju AP Vojvodine federalnoj Srbiji. Na Trećem zasedanju AVNOJ, koje prerasta u Privremenu narodnu skupštinu, koja je u kontinuitetu nastavila rad do 26. avgusta, polazilo se od stava da je DFJ već formirana federativna država i kao takva već priznata u svetu, kako spoljnopolitičkim kontinuitetom sa prethodnom državom, tako i politikom kompromisa sa zapadnim saveznicima. Veliki deo rada nove Skupštine ticao se novog uređenja države, preobražene u revoluciji, a njeno federativno ustrojstvo trebalo je da se utvrdi novim konstitucionalnim aktom, što će i biti učinjeno prvim posleratnim Ustavom od 31. januara 1946. Politika federalizma u cilju postizanja pune nacionalne ravnopravnosti i, samim tim političke reprezentativnosti, trebalo je da ustanovi takve mehanizme odlučivanja koji bi obezbedili jednaka prava svim jugoslovenskim narodima. O uređenju zemlje kojim bi bila onemogućena hegemonija brojnije nacije i dosledno garantovana jednaka prava svim narodima, pisalo je i u dokumentima AVNOJ, što predstavlja konstantu politike NOP. Korak u tom smeru je i uvođenje dvodomne strukture najvišeg predstavničkog tela. Postojanje drugog doma, gde odluke donosi paritetan broj predstavnika nejednakih federalnih jedinica, čini temeljni princip federativnog sistema. Donji dom skupštine, formiran srazmerno broju stanovnika (jedna čovek, jedan glas), ne može da prevlada nad gornjim, federalnim domom, već je ravnopravan u odlučivanju kako bi garantovao demokratsko pravo ravnopravnosti nacija i federalnih jedinica, konstitutivnih članica DFJ. Sve ovo je bilo neophodno kako bi se rešila istorijska protivrečnost Jugoslavije, kako je govorio njen najpoznatiji ustavopisac, Jovan Đorđević: “u isto vreme jedinstvo i podržavanje i razvijanje samostalnosti delova”.71

5. ZAKLJUČAK

Tokom Drugog svetskog rata i socijalističke revolucije na jugoslovenskom prostoru 1941–1945, izvršen je proces konstituisanja federativne Jugoslavije, kao složene zajednice ravnopravih naroda, čiji su se završni akti odigrali u leto 1945. na Trećem zasedanju AVNOJ, preobraženog u Privremenu narodnu skupštinu. Potonja državno-pravna akta zasvođena prvim Ustavom nove Jugoslavije, 31. januara 1946, samo su potpunije regulisala i preciznije definisala ovu specifičnu političku zajednicu. Politički sistem novostvorene savezne države zasnivao se na federativnom uređenju koje je odgovaralo složenoj nacionalnoj fizionomiji jugoslovenskog prostora. Bez obzira na neizbežmo korišćenje izvesnih iskustava i paradigmi federativnih sistema u svetu, jugoslovenski federalizam, kompleksan i sa razuđenim formama i modelima, uslovljen istorijskim razvojem, regionalnim osobenostima, različitim nacionalno-emancipatorskim i konfesionalnim osobenostima, predstavljao je de iure i de facto originalnu i specifičnu istorijsku pojavu. Sve potonje promene konstitucionalnih okvira (1953, 1963, 1967–1971, 1974) samo su dalje razrađivale, a ne suštinski menjale, ili čak izneveravale emancipatorske federalističke obrasce formulisane tokom Drugog svetskog rata.72 Bio je to, pre povratak, nego napuštanje izvornih federalističkih principa na kojima su partizanski pobednici privlačili u svoje redove različite narode, deprivirane i nacionalno i socijalno. Utoliko su i republičke granice, proizlazi iz navedenog, bile granice federalnih država s pravom svih pripadajućih konstitutivnih naroda na samoopredeljenje i otcepljenje, ne dovodeći u pitanje navedene granice. Otuda se na početku sukoba na jugoslovenskom tlu 1991, interpretacije međunarodnih subjekata (Badinterova arbitražna komisija i Haška konferencija) o disoluciji i „razdruživanju“ Jugoslavije isključivo prema republičkim granicama, mogu smatrati kao jedino autentična politička, istorijska i pravna tumačenja karaktera i svojstava jugoslovenskog federalizma, utemeljenog tokom Drugog svetskog rata i borbe jugoslovenskih naroda protiv fašizma.