Srpska istoriografija posle 1991. godine

Kristijan Aksbo Nilsen | Univerzitet Arhus, Katedra za kuluturu i društvo

Tokom poslednjih 25 godina prošlog veka malo zemalja doživelo je takve potrese kao sedam država nastalih iz socijalističke Jugoslavije čiji je raspad bio obeležen nizom katastrofalnih ratova što su mu usledili. Uprkos tome što je do stvarnog oružanog sukoba u Srbiji – koja je tada, u okviru krnje države Savezne Republike Jugoslavije, uključivala i Kosovo – došlo tek 1998. i 1999, ona je počevši od 1991. godine neposredno učestvovala u ratovima za jugoslovensko nasleđe u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, te konačno na Kosovu. Gotovo čitavu jednu deceniju, od 1992. do 2001. godine, srpska ekonomija posrtala je pod teretom kleptokratskog režima, skupog, dugotrajnog vojnog angažovanja i međunarodnih sankcija. Duga tranzicija u Srbiji ušla je u novu fazu oktobra 2000, kada je jugoslovenskog predsednika Slobodana Miloševića s vlasti zbacila jedna veoma heterogena politička koalicija čije lidere nije povezivalo ništa osim izrazite netrpeljivosti prema Miloševiću. Savezna Republika Jugoslavija transformisala se u Državnu Zajednicu Srbije i Crne Gore, koja je bila kratkog veka, a nestala je kada je Crna Gora 2006. objavila nezavisnost, što je 2008. učinilo i Kosovo.

Pri pisanju ovako kratkog rezimea razvoja Srbije od 1991. neizbežno se mora izostaviti većina pojedinosti, kao što ne može u potpunosti da se obuhvati ni sva kompleksnost novije srpske istorije. On nam ipak na najsažetiji mogući način ukazuje na to da je Srbija kao zemlja prošla kroz period dugotrajne i bolne postjugoslovenske tranzicije koja je ostavila neizbrisive tragove. Ovi turbulentni događaji morali su da utiču i na srpske istoričare i istoriografiju.1 Štaviše, u ulozi savetnika ključnim akterima, veliki broj istoričara direktno je učestvovao u događajima devedesetih godina, a pored toga saučestvovao je i u instrumentalizaciji istorije, posebno kada su u pitanju masovni zločini počinjeni tokom Drugog svetskog rata.2 Đorđe Stanković govorio je o situaciji u kojoj su svi bežali od „globalne nauke“ zlonamerno se ograničavajući na lokalne mitologije, dok je srpske knjižare preplavilo ono što su Andrej Mitrović, Radivoj Radić i drugi nazvali „pseudoistorijom“.3 Drugi, posebno mlađi istoričari, u istom tom periodu potražili su izvesno utočište u inostranstvu gde su se školovali ili radili.4 Istorijska nauka, dakle, ne može se odvojiti od politike i ratova tokom te strašne decenije.

Ovaj tekst predstavlja pokušaj da se novija srpska istoriografija istraži tako što će se identifikovati i analizirati najvažnije publikacije i dešavanja. Pored sopstvenog pregleda istoriografije, oslanjao sam se na korisne konceptualne istoriografske studije koje su pisali istoričari u Srbiji.5 Nije potrebno ni reći da bi proučavanje svih publikacija koje su poslednjih godina objavili srpski istoričari bilo suviše izazovno, kao što bi zahtevalo i suviše vremena, te će stoga ovaj rad neizbežno biti selektivan i subjektivan.6 Najočiglednije ograničenje uključuje periodizaciju; budući da sam se kao istoričar opredelio za proučavanje balkanskih zemalja u XX veku, pre svega sam se usredsredio na radove koji obuhvataju taj period. Na početku dajem pregled burnih rasprava o temama kao što su otpor i kolaboracija tokom Drugog svetskog rata. Pored toga, dajem i pregled novije srpske istoriografije iz vremena komunizma. Članak se završava pregledom značajnih i zanimljivih publikacija o čitavom nizu drugih tema i uz izvesna opšta razmišljanja o stanju srpske istoriografije. Kao što će se videti, mnoga od ovih zapažanja mogu se lako odnositi i na susednu Hrvatsku i druge države naslednice bivše Jugoslavije.

Uprkos tome što sam fokusiran na XX vek, odlučio sam da isključim srpsku istoriografiju u vezi s raspadom Jugoslavije i iz njega proisteklim ratovima. Više srpskih istoričara bavilo se ovom temom i čini to i dalje, ali pregled tih radova i kontroverzi koje ih prate zahtevao bi u najmanju ruku poseban rad.7 Nadam se da ću njime uspeti da širi auditorijum upoznam sa značajnim novijim trendovima i imenima srpske istoriografije, kao i da podrobnije opišem često veoma politizovano okruženje u kojem deluju srpski istoričari. Dopustite mi da na kraju istaknem da je u skladu s edicijom „Spotlajt“ u kojoj se objavljuje, obim ovog teksta, uz nekoliko izuizetaka, ograničen na novije radove istoričara koji rade i objavljuju u Srbiji, mada će biti i pozivanja na nekoliko radova objavljenih u drugim zemljama.8 Dozvolite mi i da jasno naglasim da ne tvrdim da su radovi stranih istoričara o srpskoj istoriji superiorni u odnosu na radove njihovih srpskih kolega.

O raspadu i revizionizmu

Dezintegracija jugoslovenske istoriografije, kao i proces dezintegracije sâme zemlje, bila je duga. a započela je mnogo pre nego što je 1991. došlo do stvarnog sloma. Ivo Banac, hrvatski istoričar koji je predavao na Univerzitetu Jejl, napisao je možda najznačajniji rad u vezi sa zaostavštinom jugoslovenske istoriografije.9 On je, kao početak kraja, označio jedan skup jugoslovenskih istoričara održan maja 1979, godinu dana pre smrti jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Tita. Kako se Titova vladavina bližila kraju, istoričari su, među ostalima, počeli da preispituju aksiome jugoslovenske države. Veći broj drugih intelektualaca takođe se pozabavio temom kao što je uloga istoričara u raspadu Jugoslavije.10

Kada o tome piše 2019. godine, čovek se i dalje s pravom može upitati da li je proces dezintegracije završen i da li će se ikada završiti. Istoričari svih zemalja koje su bile deo neke druge zemlje ili imperije – a Srbija je prošla kroz mnogo takvih transformacija – moraju da se izbore s intelektualnom obradom nasleđa i značajem prethodnih država.11 Srbija je konačno mnogo više vremena tokom XX veka provela u okviru neke jugoslovenske zajednice nego kao nezavisna država.12 U najnovijoj srpskoj istoriografiji evidentna je tendencija da se zanemare delovi prethodnih država, koji nisu bili u sastavu sadašnje Srbije (i Kosova) – kao što su to dugo činili turski istoričari u vezi s Osmanskim carstvom – ili da te prethodne države označe kao mučne (i mučno dugotrajne) anomalije koje su poslužile samo za odlaganje povratka na navodno prirodno stanje – nacionalnu državu.

Opštije rečeno, Srđan Milošević primećuje da srpska istoriografija nema razvijenu tradiciju proučavanja sopstvenog razvoja.13 Nesumnjivo je da dramatična tranzicija i diskontinuitet, koji su uticali na srpsku istoriju, nisu pogodovali proučavanju istoriografije. Suviše često je posle svake tranzicije ispoljena tendencija da se na smetlište istorije odbace dela iz prethodnog sistema (kao i neki istoričari) i da se u okviru tog procesa podjednako nekritički rehabilituju istorijska dela napisana u sistemu koji je prethodio odbačenom.14 Upravo to se i dogodilo u periodu posle 1991. godine. Raspad Jugoslavije nametnuo je jedno dodatno pitanje. Šta je trebalo učiniti s istoričarima koji su živeli u zajedničkoj jugoslovenskoj državi do 1991. i njihovim naučnim radovima, često nastalim u saradnji s kolegama iz Srbije? Da li bi jedan standard u pogledu preispitivanja trebalo primeniti na radove etničkih Srba – uključujući one koji su se našli izvan Srbije – a drugi na istoričare koji nisu Srbi – uključujući i one što i dalje žive u Srbiji?

Kao i u drugim bivšim socijalističkim zemljama, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina istoričari u Srbiji posegnuli su za temama koje su prethodno, u periodu komunizma, smatrane za tabu ili suviše kontroverznim, posebno kada su u pitanju dešavanja tokom Drugog svetskog rata.15 Predrag Marković, Miloš Ković i Nataša Milićević identifikovali su pet događaja kojima je osamdesetih godina „započelo preoblikovanje predstave o skorijoj prošlosti, a što je devedesetih godina dobilo na značaju. To su (a) redefinisanje četničkog pokreta, (b) novi pristup pretkomunističkoj Jugoslaviji, (c) reinterpretacija broja Srba stradalih u Drugom svetskom ratu, (d) ponovno otkrivanje komunističke represije i njenih žrtava posle 1944. [i] (e) preterano velika uloga nestručnih istorijskih radova (i shvatanja) u javnom životu“.16

Uprkos tome što je u poređenju sa drugim zemljama istočnog bloka direktna cenzura bila retka, mnogi istoričari su pribegavali samocenzuri time što su svesno izbegavali osetljive teme. Tamara Spasojević svakako preteruje kada tvrdi da je istraživanje srpskih žrtava u Drugom svetskom ratu decenijama bilo „zabranjena tema“ i da su Srbi „bili prinuđeni da u ime očuvanja ’bratstva i jedinstva’ ćute o tim stradanjima“.17 U nekim slučajevima, ovim temama pozabavili su se mlađi istoričari u nastojanju da se istaknu, dok je veći broj nekada tabu tema nesumnjivo zasluživao temeljnu istorijsku analizu. S druge strane, kao što je primetila Tamara Spasojević, neki od ovih istoričara zastranili su u drugom pravcu i u potpunosti ocrnili Narodnooslobodilačku borbu (NOB), kako je glasio zvaničan komunistički naziv za partizanski pokret tokom Drugog svetskog rata. U socijalističkoj Jugoslaviji obavljeno je intenzivno proučavanje srpskih i drugih žrtava Drugog svetskog rata, ali je korišćenje žrtava u nacionalističke svrhe bilo zabranjeno.18

Dva od navedenih dešavanja bila su fokusirana na Drugi svetski rat. Tamara Spasojević je 2004. ustanovila tri faze u proučavanju Drugog svetskog rata u Srbiji u periodu od 1983. do 2001.19

U prvoj fazi, od 1983. do 1991, istoričari nisu osporavali tumačenje partijske države prema kojem je ta borba bila gotovo nepogrešiva i nenasilna, mada je s jačanjem međuetničkih tenzija poslednjih godina postojanja Jugoslavije, pitanje masovnih zločina počinjenih u Drugom svetskom ratu postalo akutnije i politički relevantnije. Uprkos obimnom istraživanju koje je u socijalističkoj Jugoslaviji obavljeno u vezi sa zločinima počinjenim od strane kvislinške Nezavisne Države Hrvatske (NDH), Tamara Spasojević ostaje pri stanovištu da je to bila jedna od zabranjenih tema, te da su Srbi, u ime očuvanja ’bratstva i jedinstva’ bili osuđeni na ćutanje u vezi s tim stradanjima.20

U drugoj fazi, koja je trajala do 1997, došlo je do brojnih istorijskih istraživanja koja su osporavala prethodne stavove. Posebno je vredna pažnje rehabilitacija Dragoljuba Draže Mihailovića i četničkog pokreta, koji su u početku, posle kapitulacije Jugoslavije 1941. uživali savezničku podršku, ali su se osramotili taktičkom kolaboracijom sa Silama osovine i masovnim zločinima počinjenim protiv svojih protivnika. Pre svega zahvaljujući istoričarima Bojanu Dimitrijeviću i Kosti Nikoliću, četnički pokret počeo je da se prikazuje kao „antifašistički pokret“, izjednačen sa partizanskim. Ovo je obeležilo potpuno odbacivanje zvaničnog socijalističkog stava u Jugoslaviji o četništvu kao o izdajničkom i kontrarevolucionarnom, ako ne i direktno fašističkom.21

S druge strane, istoričari su mnogo kritičnije nego ranije prikazali i Tita i partizanski pokret, pri čemu su između ostalog pokrenuli pitanje pogubljenja bez presude i masovne odmazde od strane partizana krajem Drugog svetskog rata i neposredno posle njega. Prema Jeleni Đureinović, država je posle pada Slobodana Miloševića 2000. godine, uložila znatne napore na političkom planu kako bi zvanično priznala četnike Dragoljuba Mihailovića kao nacionalni antifašistički pokret, dok završetak Drugog svetskog rata često nije prikazivala kao pobedu i oslobođenje, već kao politiku represije i viktimizacije od strane komunističkog režima.22 Jelena Đureinović primećuje i da su nipodaštavanje i nacionalistička distorzija partizana tekli paralelno s pozitivnim preispitivanjem četničkog pokreta. Đorđe Stanković je dao efikasnu kritiku slabe činjeničke osnove za Mihailovićevu rehabilitaciju.23

Ranija tabu tema o brutalnoj represiji nad komunistima informbirovcima zatočenim na Golom otoku takođe je podstakla istraživanja. Pored toga što su rehabilitovali Mihailovića, srpski istoričari su devedesetih mnogo veću pažnju nego ranije posvetili genocidu počinjenom protiv Srba u NDH. Nažalost, delimično reagujući na široko rasprostranjeno negiranje tih zločina u današnjoj Hrvatskoj, neki od ovih istoričara podlegli su sablasnoj i kratkovidoj opsesiji u vezi s brojem žrtava – takozvanoj „igri brojeva“.24

Konačno, u trećoj fazi, posle 1997, podstaknuti situacijom na Kosovu, mnogi istoričari su se udaljili od Drugog svetskog rata i prešli na druge teme, posebno na Kosovo i srpsko-albanske odnose. Činjenica da se ovaj revizionizam dogodio u uslovima ekstremnog antagonizma između Srba i Albanaca, što je kulminiralo ratom 1998-1999. i kasnijom nezavisnošću Kosova, koja se i dalje osporava, već sama po sebi dovoljno govori o motivaciji većine ovih istorijskih radova.

Bojan Dimitrijević, koji je mnogo pisao o srpskom rojalističkom ravnogorskom (četničkom) pokretu tokom Drugog svetskog rata identifikovao je sledeće teme koje su devedesetih godina dobile „nova tumačenja“. To su istorija Srbije pod okupacijom, istorija ravnogorskog pokreta i njegovog vođe Dragoljuba Mihailovića, Nedićev kolaboracionistički režim, takozvana Nezavisna Država Hrvatska i koncentracioni logori.25 Kao što je već navedeno, bavljenje ovim temama nije se odvijalo u praznom prostoru. Sam Dimitrijević primećuje da su „istoričari postali prisutniji u medijima“, dok su njihovi nalazi uključivani i u istorijske udžbenike za osnovne i srednje škole, koji su u velikoj meri iznova pisani. Druga posledica bila je to što je srpska država odlučila da prava koja su tada pripadala samo veterenima komunističkog partizanskog pokreta prizna i veteranima četničkog pokreta.

Uopšteno, nove generacije istoričara u Srbiji devedesetih godina uključile su se u reviziju većeg dela istorije XX veka.26 Po rečima Vladimira Petrovića, u bivšoj Jugoslaviji (i drugim postsocijalističkim društvima) revizionizam igra ulogu aveti, ali je kao do juče zabranjeno voće, privlačan. S druge strane, on se koristi kao etiketa za devalviranje naučnih doprinosa, kako bi se legitimisala pseudoistoriografija.27 Zauzimanje kritičkog stava u odnosu na socijalističku istoriografiju nije, naravno, samo po sebi loše. Problem nastaje kada se kritički stav zameni potpunim odbacivanjem prethodne istoriografije i to prilično kritičnim i nacionalističkim stavom.

U drugim slučajevima, stariji istoričari koji su prethodnih decenija te teme obrađivali manje ili više dogmatski, sada su pisali nove radove u kojima su značajno revidirali ili čak osporavali svoje pređašnje zaključke i prihvatali nacionalističku „ludačku košulju“, pri čemu često nisu čak ni pominjali preokret u sopstvenom mišljenju. Na primer, istoričar Branislav Gligorijević je tokom svoje duge karijere članke o istoriji Jugoslavije u međuratnom periodu pisao iz marksističke perspektive. Pred kraj karijere, on je, međutim, napisao trotomnu biografiju kralja Aleksandra Karađorđevića, koja „prigodno“ predstavlja temeljno osporavanje najvećeg dela njegovih (sopstvenih) ranijih radova.28 Pored naučnog rada, istoričari u Srbiji uključili su se u rehabilitaciju vodećih ličnosti iz vremena Drugog svetskog rata, u svojstvu veštaka na sudskim procesima, kao i u radu državnih komisija osnovanih u cilju utvrđivanja broja žrtava kako zvaničnih tako i sudskih i vansudskih pogubljenja u Srbiji tokom poslednje godine rata i u odmah po njegovom završetku.29 Istoričari koji su učestvovali u radu tih komisija u značajnoj meri su na pogubljenja i druge kaznene mere izrečene kolaboracionistima, gledali kao na nelegitimne i pravno ništavne.30 U stvari, Dimitrijević, kako se čini, čak odbacuje ili u najmanju ruku relativizuje i samu ideju kolaboracije sa Silama osovine, nagoveštavajući da ono što definiše kao „takozvanu kulturu sećanja“ u suštini predstavlja bolestan i lični odnos prema prošlosti.31 Prioritet je umesto toga dat objašnjenju kako je četnički pokret delovao na osnovu opravdane zabrinutosti za opstanak srpske nacije, zbog čega je izbegavao direktne sukobe sa snagama Sila osovine (posebno nemačkim) kako ne bi došlo do krvave odmazde. Osporeno je svako učešće Srba u kolaboraciji ili učesnika u holokaustu. Kritika četničkih zločina ili ekstremne nacionalističke ideologije nasuprot toga je odbačena kao neistorijska i izvučena iz konteksta.

Shodno tome, u Srbiji i u drugim delovima bivše Jugoslavije, istoričari su pod uticajem savremene politike dovodili u pitanje ili čak otvoreno omalovažavali nekada svetu ideju „antifašizma“. U stvari, javile su se tvrdnje da je taj termin neka vrsta komunističke izmišljotine koja nema nikakav značaj ili težinu izvan bivše Jugoslavije.32 Bojan Dimitrijević odlazi najdalje time što antifašizam naziva u najvećoj meri širokim terminom za koji se zalaže koalicija u rasponu od nostalgičnih levičarskih intelektualaca preko poraženih komunista do seksualno izopačenih grupa.33 Nasuprot tome, Jelena Đureinović tvrdi da u kontekstu Srbije, oživljavanje kolaboracionističkih pokreta ima za cilj promenu sistema vrednosti – antifašizam bi trebalo odbaciti kao borbu za vlast i komunistički zločin, dok bi kolaboraciju trebalo društveno prihvatiti kao odbranu nacije i legitimnu borbu protiv komunizma.34 Olga Manojlović-Pintar takođe je kritikovala relativizaciju termina kao što su kolaboracija, fašizam i antisemitizam, uz tvrdnju da je došlo do apsurdnog izjednačenja socijalističke i fašističke ideologije. Na taj način su zasnovani savremeni nacionalistički narativi“.35

Termin „revizionistički“ često se koristi u polemikama srpskih istoričara, obično u pežorativnom kontekstu. Preispitivanje istorije je, naravno, sastavni deo rutinskog posla profesionalnih istoričara. Dok je obavljao dužnost predsednika Američkog udruženja istoričara, Džejms Makferson je revizionizam s pravom nazvao „nezaobilaznim faktorom“ istorijske nauke. Istorija predstavlja stalni dijalog između sadašnjosti i prošlosti. Tumačenja prošlosti podložna su promenama potrebnim zbog novih dokaza, novih pitanja koja ti dokazi postavljaju, novih perspektiva stečenih protokom vremena.36 Da budemo precizniji, problematičan nije revizionizam sam po sebi, već pre ono što sociolog Todor Kuljić definiše kao „preradu prošlosti koja je nošena jasnim ili prikrivenim namerama pravdanja užih nacionalnih ili političkih ciljeva“.37 Kada je u pitanju Drugi svetski rat, revizionizam se u Srbiji javlja u nekoliko različitih oblika. Kao što Kuljić (navodeći istoričara Volfganga Vipermana /Wolfgang Wippermann/) primećuje u vezi s holokaustom, taj revizionizam uključuje (1) direktno osporavanje, (2) relativizaciju zločina i (3) priznavanje zločina praćeno stavom „jeste-pa-šta“. Revizionizam je često (slabo) prikriven naizgled razumnim tvrdnjama ili zahtevima kao što su one da je „suviše rano da bi se sa sigurnošću moglo reći šta se dogodilo“ ili da su „potrebna dodatna istraživanja“.

Još konkretnije, u kontekstu novije srpske istoriografije, revizionističke radove moguće je identifikovati kao one što iz ideoloških razloga teže da rehabilituju istorijske ličnosti i pokrete povezane s Drugim svetskim ratom i kao one što u potpunosti osporavaju ili u velikoj meri umanjuju zločine za koje su te ličnosti i pokreti ranije smatrani odgovornim. Prethodno utvrđena odgovornost sa svoje strane proističe iz veoma problematičnih procesa saradnicima okupatora, kao i iz istoriografije socijalističke Jugoslavije. Veliki deo novije srpske istorije u vezi s kolaboracionističkim pokretima i vođama tokom Drugog svetskog rata čini osnovnu grešku time što pretpostavlja da su ovi bili proganjani od komunističkog režima koji je i sâm počinio ratne zločine i kršio ljudska prava, te da stoga pomenuti pokreti i vođe treba da budu nedužni. U skladu s tim stavom, sve žrtve pogubljenja bez sudske presude tokom 1944. i 1945, kao i svi oni što su optuženi i osuđeni od strane komunističkog suda u Jugoslaviji, posebno tokom staljinističkog perioda (1945-1953), moraju da budu nedužni.

Jedno je osuditi staljinističke procese iz prvih posleratnih godina. Nešto potpuno drugo je predlog da najveći deo istoriografskih istraživanja obavljenih u socijalističkoj Jugoslaviji treba odbaciti kao u potpunosti netačan ili insistirati na apsolutnoj nevinosti kolaboracionista.38 Razumljivo je da su istoričari kao Tamara Spasojević napisali da ne smemo da se stavljamo u ulogu tužioca ili branioca, već je umesto toga potrebno da kroz objektivno i celovito istraživanje dođemo do istine u vezi s najkontroverznijim ličnostima naše istorije.39 S druge strane, u stvarnosti neki srpski istoričari postali su nažalost ne samo glasni branioci i zagovornici rehabilitacije ličnosti kao što su Dragoljub Mihailović i Milan Nedić, već su se i usavršili u osporavanju njihovih zločina i zločina njihovih sledbenika. Ovo posebno zabrinjava u kontekstu savremene Srbije u kojoj neke političke stranke i organizacije otvoreno idealizuju navedene ličnosti. Revizionistički istoričari u Srbiji i u celom regionu trebalo bi da se pridržavaju reči Freda Vornera Nila (Fred Warner Neal), američkog istoričara koji se bavio Jugoslavijom i njegovog upozorenja još iz pedesetih godina da „antikomunizam po sebi ne predstavlja zamenu za naučni rad“.40 Štaviše, u izvesnoj meri paradoksalno je i to što mnogi od istoričara koji odbacuju jugoslovensku istoriografiju pišu ideološki rigidnije i politički obojenije radove od onih pisanih šezdesetih, sedamdesetih i osamdesetih godina.

Na suprotnoj strani spektra, više istoričara kao što su Dubravka Stojanović, Olga Manojlović-Pintar i pokojna Olga Popović-Obradović, pridružilo se uglednoj Latinki Perović u istraživačkom radu koji veoma kritički ili čak negativno posmatra tok srpske istoriografije u XX veku.41 Treba istaći da je mnoge njihove radove objavio Helsinški odbor u Srbiji, koji i dalje objavljuje kritičke istorijske monografije.42 Gledano sa strane, to što vodeće organizacije za ljudska prava često objavljuju istorijska dela, na prvi pogled često može da iznenadi. S druge strane, imajući u vidu politizaciju i zloupotrebu istorije u vreme Miloševićevog režima i stalne napore da se definiše trajektorija srpske države i naroda, uloga Helsinškog odbora za ljudska prava postaje razumljivija.43

Drugi značajan kritičar revizionizma prisutnog u novijoj srpskoj istoriografiji bio je pokojni Đorđe Stanković, dugogodišnji šef Katedre za istoriju na Filozofskom fakultetu. Godine 2008, Stanković je ukazao na to da je više kolaboracionista koji su rehablitovani bilo uključeno u izdavanje naredbi u vezi s ratnim zločinima. Na primer, nisu „levičari“ tvrdili da je čuveni srpski pravnik Slobodan Jovanović potpisivao dokumenta čija je posledica bilo pogubljenje velikog broja Srba tokom rata, već da su to odobravali Milan Nedić i njegovi saradnici.44 Stanković navodi i nekoliko citata koji nesumnjivo potvrđuju da je Nedić bio uveren da će Hitler uspostaviti novi poredak.

Može se tvriditi da je jedan od osnovnih uzroka nacionalističkog revizionizam – kao i jedan od najistrajnijih problema u istoriografiji Srbije i susednih zemalja, bivših jugoslovenskih republika, fenomen nadmetanja u sticanju kolektivnog statusa žrtve.45 Osećaj žrtve inače snažno prožima region čiji svaki deo u skladu s danas čuvenom definicijom Timotija Snajdera predstavlja „krvava prostranstva“, gde su sve države i sve nacije tokom XX veka često više puta bile žrtve organizovanog masovnog nasilja i autoritarnih režima.46 Istorijska istraživanja rata, zločina i žrtava nesumnjivo su potrebna, ali suviše često priča o kolektivnom statusu žrtve otkriva opsednutost grupom sa čime se može porediti samo nezainteresovanost za pojedinačne žrtve koje se simbolično navode kao potvrda patnji pripadnika grupe u prošlosti i opravdanje za njene sadašnje i buduće pretenzije. Članci o sopstvenim žrtvama u velikoj meri su brojniji od članaka o sopstvenim počiniocima zločina ili žrtvama koje su podneli „drugi“. Nažalost, još je relativno teško zamisliti da bi o srpskim zločinima na Kosovu bilo ko napisao neki članak koji bi mogao da se uporedi sa člankom Nenada Antonijevića o zločinima Albanaca.47 Štaviše, radovi srpskih istoričara na ove teme suviše često ne uspevaju da učine ono što bi se moglo nazvati „testom reverzne primenljivosti“. Konkretno, ako bi radi opisivanja izvesnog istorijskog događaja tvrdnje i logiku primenjene u analizi jednog istorijskog događaja koristio neki hrvatski, bošnjački ili kosovski stručnjak, da li bi neki srpski istoričar to prihvatio? Ni mnogi članci pisani u susednim zemljama, jasno je, ne bi položili ovaj test. Svakako bi moglo biti moguće pisati o zločinima drugih i pritom ne osporavati ili relativizovati sopstvene zločine.

Međusobno povezana, a često i dalje antagonistička priroda srpske i hrvatske istoriografije XX veka može se ilustrovati ispitivanjem reakcije istoričara u Srbiji na podjednako zabrinjavajući talas revizionizma koji je nedavno zapljusnuo Hrvatsku.48 Narastanju ovog problema u znatnoj meri doprineli su popularni tabloidi koji se finansiraju iz držvne kase, inače opsednuti nevažnim i neukusnim trivijalnostima, publicisti i istoričari amateri koji senzacionalistički pišu i obesmišljavaju masovne zločine i druge mračne epizode u istoriji Srbije i Jugoslavije u XX veku. Isto se može reći i za različite istorijske dokumentarne i igrane filmove čije je prikazivanje na srpskoj televiziji doprinelo rehabilitaciji kontroverznih srpskih istorijskih ličnosti – kao i satanizaciji i ponižavanju drugih.49 Dubravka Stojanović je često elokventno kritikovala sadržaj i ton istorijskih udžbenika objavljenih posle 1990. godine.50

U najgora vremena, nacionalistički orijentisani srpski i hrvatski istoričari kao da su se „nadvikivali“, mada su se istovremeno pojavljivala i neka neobična partnerstva, recimo u profesionalnima odnosima Bojana Dimitrijevića i hrvatskog nacionalističkog i revizionističkog istoričara Zlatka Hasanbegovića.51 Srpski istoričari su u pravu kada sa velikom zabrinutošću i nezadovoljstvom posmatraju savremene pokušaje svojih hrvatskih kolega da relativiziju masovno nasilje počinjeno u NDH tokom Drugog svetskog rata. Revizionizam u Hrvatskoj uključuje davanje naziva ulicama po značajnim ličnostima iz perioda NDH i organizovanje javne kampanje za rehabilitaciju ustaške parole „Za dom spremni!“ – što je približno ekvivalentno nemačkom „Sieg heil!“ – tvrdeći da je u pitanju stariji istorijski poklič koji nije neraskidivo povezan s NDH. Shodno tome, mnogi od upravo onih srpskih istoričara koji su prihvatili ili podržali pravnu i istorijsku rehabilitaciju ličnosti kao što su Mihailović i Nedić, protivili su se beatifikaciji i mogućoj kanonizaciji nadbiskupa Alojzija Stepinca koga su novembra 1945. komunuisti osudili zbog kolaboracije.

Čini se takođe da problematična teleologija i dalje prožima veliki deo srpske istoriografije u vidu pretpostavke da „prirodno“ završno stanje istorije predstavlja uspostavljanje jake nacionalne države. U skladu s ovim determinističkim stavom, Osmansko carstvo i Habzburška monarhija pominju se kao anacionalne zablude koje su odložile i sprečile stvaranje velike srpske države.52 Te imperije je kao sledeću prepreku uspostavljanju srpske nacionalne države zamenila Jugoslavija. U skladu s dominantnim nacionalističkim tumačenjem koje se pojavilo osamdesetih godina, Srbija je nesebično žrtvovala postojeću Kraljevinu Srbiju u ime države Južnih Slovena u kojoj su se pripadnici drugih nacija ponašali nezahvalno i izdajnički. Ova navodna zabluda stalno se ponavljala u socijalističkoj Jugoslaviji, što je dovelo do čuvene izjave Dobrice Ćosića da Srbija dobija u ratu, a gubi u miru. Ćosić je zastupao i tezu u skladu s kojom je srpska tragedija nejedinstvo podstaknuto političkim podelama nacije između komunističkih partizanskih i rojalističkih četničkih snaga tokom Drugog svetskog rata.53 I u Hrvatskoj i Srbiji devedesetih godina često je razmatrana tema „nacionalnog pomirenja“.

Može se reći da najveći deo danas aktivnih revizionista u Srbiji ispoljava sklonost da sve političke pokrete i ličnosti, koji su se protivili komunizmu prikazuje kao bezgrešne, čak i kada su bili inherentno antidemokratski, čak fašistički i/ili kada su ti pokreti ili ličnosti tokom Drugog svetskog rata u velikoj meri sarađivali sa Silama osovine. S druge strane, nije pomoglo ni to što su neki naučnici s levice bili spremni da sve antifašističke pokrete i vođe prikazuju kao bezgrešne stoga što su se protivili fašizmu i da osporavaju ili umanjuju zločine koje su u socijalističkoj Jugoslaviji počinili represivni organi.

Spas iz gladijatorske arene – ka boljem i
širem istorijskom istraživanju

Mnoge srpske istoričare kao i njihove kolege iz inostranstva zbunjuje trezveno i često ponavljano istraživanje, kao i ostrašćene, etnocentrične i politizovane polemike koje suviše često karakterišu odnos prema najpopularnijim temama u XX veku. Da parafraziramo članke o ukrajinskoj i albanskoj istoriogradiji Irine Vuško i Elidora Mehilija objavljene u ovom časopisu, suviše mnogo postavljenih pitanja odnosi se na stare dugotrajne, „mučne“ polemike, ili vodi u slepu ulicu, dok veoma retko preovlađuju rezultati novih saznanja i politička istorija.54

Svesno ili ne, zamoreni od stalnog ponavljanja jednog te istog, mnogi istoričari su odlučili da izbegnu ova pitanja i gladijatorske borbe koje ona podstiču u korist velikog broja drugih, zanimljivih i relativno zanemarenih istorijskih tema. Tokom godina sam razgovarao s većim brojem mladih srpskih istoričara koji su mi rekli da su namerno izbegavali teme kao što su fašistički i komunistički zločini stoga što ih mnoge njihove kolege proučavaju iz čisto ideoloških razloga. Uprkos tome što nisu tako drastično ustuknuli, oni istočnoevropski i sovjetski istoričari koji su se posle Drugog svetskog rata povukli u samostane srednjevekovne istorije kako bi izbegli marksističko-lenjinistički dogmatizam, otkrili su da udaljavanje od svetskih ratova, opresije i masovnih zločina obezbeđuje duševni mir i otvara nove horizonte.55

Sadržaj većine uglednih srpskih istorijskih časopisa, Istorija 20. veka, Godišnjak za društvenu istoriju i Tokovi istorije obiluju radovima koji obrađuju brojne važne teme.56 Pregled ovih časopisa iz prethodne decenije i novijih monografija otkriva članke i knjige o različitim temama uključujući radnički pokret, jugoslovensku spoljnu politiku i učešće u međunarodnim organizacijama, migracije i gastarbajtere, Pokret nesvrstanih, jugoslovenske dobrovoljce u španskom građanskom ratu, etničke manjine, porodičan i privatan život, nauku i tehnologiju, javno zdravlje, religiju, urbanizaciju, obrazovanje, arhitekturu, film, rodnu pripadnost i seksualnost, ekonomsku i industrijsku istoriju. Ove različite teme većinom mogu da se prate unazad, do osnivanja prvog od pomenutih časopisa, Godišnjaka, koji su 1994. pokrenuli Andrej Mitrović i Milan Ristović, a zatim, 1998. i časopisa Udruženje za društvenu istoriju. Mitrovićev članak u prvom broju Godišnjaka predstavljao je, u vreme potpune izolacije i nacionalizma, iskreno zalaganje za srpsku istoriografiju koja bi bila multidisciplinarna, inovativna, višestrana i otvorena za dijalog sa stranim kolegama.57

Ograničen prostor ne dozvoljava mi da navedem značajne radove u vezi sa svim navedenim temama, ali bih želeo da bacim svetlost na neke od najuzbudljivijih istraživačkih priloga koji su se pojavili poslednjih godina. Vladan Z. Jovanović temeljno je proučio istoriju srpskih i jugoslovenskih vlasti u Makedoniji i na Kosovu – ranije nazivanih starom ili južnom Srbijom - dajući više kritički prikaz kolonijalnih i nacionalističkih ambicija Beograda u tim područjima.58 U novije vreme, Jovanović je počeo da se bavi i istorijom fascinantne trgovine opijumom i kriminalnim podzemljem balkanskih zemalja u međuratnom periodu.59 Vladimir Petrović je objavio prikaz pojma „etničko čišćenje“ i nesrećno ponavljanje te prakse u istoriji Balkana, Jugoslavije i Srbije.60 Vrativši se na međuratni period, Ivana Dobrivojević-Tomić na pisala je jedan uverljiv rad o represiji i diktaturi kralja Aleksandra.61

Što se tiče rodne pripadnosti i žena, istoriografija je načinila krupne korake tokom poslednjih decenija.62 Neda Božinović je napisala jedno pionirsko delo o ženama u srpskoj istoriji.63 Vera Gudac-Dodić pisala je o obrazovanju žena.64 Ivana Pantelić je proučavala emancipaciju žena i u međuratnom periodu i posle Drugog svetskog rata, a napisala je i monografiju o „prvoj dami“ socijalističke Jugoslavije Jovanki Broz.65 Zorana Simić istražila je humanitarnu organizaciju „Kolo srpskih sestara“.66 Latinka Perović priredila je knjigu o ženama i modernizaciji, a Milan Ristović knjigu o porodici i privatnom životu.67 Sanja Petrović-Todosijević pisala je o javnom zdravlju i obrazovanju.68

Srđan Cvetković je uložio veliki trud u otkrivanje razmera komunističke represije u Srbiji.69 On ne samo što se bavio pisanjem naučnih radova, već je i identifikovao lokacije do tada tajnih grobnica u kojima su sahranjene žrtve prvih komunističkih vansudskih pogubljenja.

Nasuprot tome, izvestan broj naučnika istražio je nerepresivne dimenzije socijalističkog perioda. Dobar primer predstavlja veoma informativna knjiga Radine Vuletić o amerikanizaciji jugoslovenske popularne kulture.70 Ona je pisala i o cenzuri i kulturi u socijalističkoj Jugoslaviji.71 Ova vrsta istraživačkog interesa bila je praćena izložbama i publikacijama Muzeja Jugoslavije u Beogradu.72 Navedena istraživanja u izvesnoj meri mogu da se shvate kao reakcija na istorijska dela – najvećim delovom politizovana – koja obično veoma negativno prikazuju položaj Srbije i Srba u Jugoslaviji. S druge strane, u poređenju s Hrvatskom i nekim srednjoevropskim zemljama, više nijansirani radovi o životu u socijalističkom periodu do sada kao da nisu izazvali toliko negativne i polemičke reakcije. Bilo bi pohvalno kada bi srpski istoričari uspeli da izbegnu problematičnu, ali i dalje neobično sveprisutnu pretpostavku da je bavljenje nerepresivnim aspektima života u komunizmu u izvesnoj meri isto što i negacija represije u vreme partijske države. Konačno, kao posebno važan doprinos transnacionalnoj istoriji treba navesti rad Vladimira Ivanovića, temeljan prikaz takozvanih gastarbajtera koji su iz Jugoslavije odlazili na rad u Zapadnu Nemačku i Austriju.73

Zaključak

Da bih zaokružio ovaj članak, želeo bih da ukažem i na nekoliko značajnih momenata u srpskoj istoriografiji, koje su moje kolege istakle u okviru naših rasprava vođenih poslednjih godina. Pozitivnu novinu predstavlja sve veće korišćenje arhiva koji se nalaze izvan Srbije, uključujući i arhive izvan bivše Jugoslavije. Podjednako pozitivan je i trud tih istoričara da svoja otkrića prikažu u širem kontekstu koji se inspiriše delima drugih evropskih, čak i neevropskih istoriografija, ili je pak s njima u interakciji. To znači i sve češće prisustvo srpskih istoričara na međunarodnim konferencijama i radionicama gde objavljuju rezultate svojih istraživanja, mada se u tom procesu svi podjednako ne angažuju. Ovo stoga što veći broj mlađih istoričara, kao i drugi mladi ljudi iz Srbije i susednih zemalja, zbog društveno-ekonomskih i političkih razloga napuštaju zemlju i odlaze u inostranstvo gde mnogi od njih započinju uspešnu međunarodnu karijeru. Ti istoričari, zajedno sa svojim kolegama, stručnjacima za Balkan, mogu da pomognu u izgradnji mostova i da time omoguće da se istoriografija u Srbiji i širem regionu zasnuje na konstruktivnom dijalogu. Što se tiče objavljenih radova, broj stranih istoričara čija se dela štampaju u vodećim srpskim istorijskim časopisima i dalje je mali, stoga što ti časopisi ne uživaju značajan ugled izvan regiona. S druge strame, relativno malo istoričara koji žive u Srbiji – nasuprot onima što su se iz nje iselili – objavljuje svoje radove u međunarodnim istorijskim časopisima.74 Istorijski časopisi i dalje retko objavljuju radove istoričara iz drugih država nastalih na tlu bivše Jugoslavije. Svakako bi bilo korisno kada bi, na primer, više srpskih istoričara objavljivalo radove u hrvatskim časopisima i obratno. Pored toga, u Srbiji se ne održavaju istorijski festivali kao u Hrvatskoj (Kliofest) i Bosni i Hercegovini (History Fest).

Relativno teška društveno-ekonomska situacija u kojoj se nalaze istoričari u Srbiji – ali i uopšteno u jugoistočnoj Evropi – i dalje ograničava broj srpskih istoričara koji mogu da sarađuju sa svojim kolegama iz sveta. Štaviše, kao i njihove kolege iz mnogih zemalja Evrope i Severne Amerike, srpski istoričari su poslednjih godina suočeni sa smanjenjem finansijskih sredstava namenjenih istraživačkom radu i sve više zavise od izdavačke politike i stava „objavi ili nestani“.

Kao i kod istoričara u drugim zemljama, u Srbiji se uočava veća i pozitivna sklonost ka multidisciplinarnosti. Posebno među mlađim istoričarima, mnogo više nego kod starijih, uočava se otvorenost u odnosu na dijalog i saradnju sa sociolozima, antropolozima i drugim naučnicima. Posebno treba istaći da je mlađa generacija srpskih istoričara upoznata s istraživanjem sećanja i politikom sećanja i da se u njih uključuje. Ovi istoričari se trude da se suprotstave onome što je Miroslav Jovanović kritikovao kao uporno pozitivističku srpsku istoriografiju udaljenu ne samo od postmodernističkih kontroverzi, već i od glavnih metodoloških i teorijskih dilema, razmatranja i polemika, karakterističnih za glavne tokove razvoja međunarodne istoriografije već duže od 50 godina.75 Stoga postoji razlog za nadu da će nestati hronični „pozitivistički arhivitis“, koji je Đorđe Stanković smatrao boljkom široko prisutnom među svojim kolegama.76

Uprkos tome što postoje mnoge oblasti i teme u kojima je srpska istoriografija tokom poslednje dve decenije postigla značajan napredak, postoje i neki važni propusti. Regionalne i lokalne istorijske knjige relativno su retke. Dobro bi bilo videti više radova o istoriji Vojvodine i Sandžaka. Isto se odnosi i na Kosovo, bez obzira na to kakav se stav zauzima prema njegovoj nezavisnosti.77 Slično tome, bilo bi dobro kada bi postojalo više i to nepristrasnih istraživačkih radova posvećenih etničkim i verskim manjinama u Srbiji – Jevrejima i muslimanima, Albancima, Česima, Nemcima, Mađarima, Romima, Rusinima, Slovacima, Turcima i ostalima – i njihovoj interakciji s većinskim stanovništvom.

Pokojni Andrej Mitrović je 1999. u jednom intervjuu primetio da se uoči raspada Jugoslavije u Srbiji javila tendencija prikazivanja jugoslovenske istorije kao neuspelog eksperimenta u okviru kojeg su Srbi tokom čitavih sto godina uzalud rasipali svoju energiju.78 Mitrović je istakao još nešto veoma bitno za srpsku istoriju. Ukazujući na čuvenu „Fišerovu kontroverzu“ o odgovornosti za izbijanje Prvog svetskog rata, Mitrović je rekao da je Fišer dokazao da država, društvo ili nacija „ne gube ugled time što priznaju istorijsku istinu o sebi“.

Kao i u mnogim drugim zemljama, greške i zločini počinjeni u ime sopstvene nacije opterećivali su srpsku istoriografiju. Vuk Stefanović Karadžić, otac savremenog srpskog jezika, bavio se i istorijom i, štaviše, sarađivao s Leopoldom fon Rankeom. Zanimljivo je da su Karadžića kritikovali zato što je pisao o tome kako su 1809. u Srbiji ubijani osmanski Turci. Njegovi kritičari su verovali da je, ističući zločine koje su počinili Srbi, osramotio srpsku naciju. Karadžić je na to odgovorio da takva kritika otkriva pogrešno razumevanje istorije: „Istina je da je ovo sve sramota za Srbe, ali je bilo sramota činiti [ta ubistva], a kad je već učinjeno, u istoriji ne valja ga kriti“.79 Dva veka kasnije, Olga Manojlović-Pintar podseća i nas i svoje kolege da suština istorije treba da bude istrsživanje i preispitivanje sopstvene odgovornosti ili čak i krivice za istorijske greške i postupke.80 Istorija se ne svodi samo na glorifikaciju nacionalne države, a istoričari moraju da se odupru onima što „strahuju od srpske katarze“.81

Konačno, istorijska struka u Srbiji moraće da odluči šta je razlog postojanja istorijske nauke. Da li će se zadržati stavovi iz XIX veka, u skladu s kojima svrhu istorijske nauke predstavlja promovisanje interesa i postignuća nacionalne države i njenih vođa i da li će ti stavovi ostati dominantni? Ovo je po svemu sudeći verovatno u zemlji u kojoj suviše veliki boj istoričara zavisi od finansiranja iz državnih izvora, budući da država i dalje istrajava na nacionalističkoj agendi. Smanjenje finansiranja iz međunarodnih i evropskih izvora povećava izolaciju istoričara u Srbiji. S druge strane, mogao bi da pobedi progresivniji stav koji prioritet istorijske nauke vidi u društvenoj i političkoj kritici i skeptičnom odnosu prema velikim nacionalnim narativima? Na takvim raspravma zasnivaju se naravno i mnoge druge istoriografije – od progresivnih istoričara i drugih naučnika koji trpe pritiske u susednoj Mađarskoj, do rasprava u vezi s mestom ropstva i drugih istorijskih grešaka u istoriografiji i školskim udžbenicima u Sjedinjenim Državama.

Na kraju treba reći da neumitan protok vremena znači da će mlađi istoričari sve manje imati u živom sećanju Jugoslaviju, a ubrzo i devedesete godine. Treba se nadati da će oni, kako je Olga Manojlović-Pintar pretpostavljala još pre deset godina, biti oslobođeni ideoloških okova i gladijatorskih arena u kojima su neki od njihovih starijih kolega radili i u kojima su se borili.82 Kao i više drugih istoričara, ona misli i nada se da će istoričari u budućnosti biti u boljem položaju u pogledu pisanja istorijskih radova, uključujući i one o dramatičnom raspadu Jugoslavije i počinjenim ratnim zločinima – sine ire et studio.