Građanski i komunistički liberali (20. vijeka) u Srbiji o Bosni i Hercegovini

“O muslimanskom problemu u Bosni i Hercegovini”

Piše: Milivoj Bešlin | 9. decembar 2018, Avangarda

Bosna i Hercegovina od 19. veka predstavlja jezgro i središni deo teritorijalnih pretenzija velikodržavne ideologije srpskog nacionalizma. Za sve to vreme, fragilna liberalna alternativa nije ostajala po strani od navedenih ideoloških narativa, bivajući u njima tek nešto modernija od konzervativaca okrenutih Rusiji. Od vremena stvaranja jugoslovenske države (1918) i liberalna Demokratska stranka koja je isprva bila unitaristička, a i 30-ih godina, kada se pomera ka federalističkim koncepcijama, Bosnu i Hercegovinu vidi samo kao rezervoar za namirenje srpskih i hrvatskih velikodržavnih pretenzija. Čitava politička dinamika Kraljevine Jugoslavije, svodila se na nacionalno pitanje i u prvom redu – srpsko-hrvatske dogovore, uz izvesno uvažavanje i zadovoljavanje slovenačkih zahteva. Na tribinama vrlo uticajnog Srpskog kulturnog kluba u drugoj polovini 30-ih godina, među nazapaženijim bila su i predavanja: “O nacionalizovanju bosanskohercegovačkih muslimana” i “O muslimanskom problemu u Bosni i Hercegovini”.

Kada se pogledaju ratnih memoari i stavovi liberalnih građanskih političara od Slobodana Jovanovića, do vođe demokrata, Milana Grola, preko istinski vrlo liberalnog, tvorca sporazuma o Banovini Hrvatskoj, Mihajla Konstantinovića – Bosna i Hercegovina ne postoji kao subjekt, kao istorijska pokrajina, kao ravnopravni učesnik u raspravama o budućem uređenju države. Naposletku, način na koji su liberalni Konstantinović, Ilić i Tasić konstruisali Banovinu Hrvatsku (1939) od delova BiH i ono što je bila projektovana Srpska banovina, govori da Bosna i Hercegovina nije mogla opstati, ne samo kao ravnopravni subjekt, već nije mogla opstati uopšte.

Jedan od najeksponiranijih progresivnih političara međuratne Jugoslavije, levo liberalno opredeljeni vođa zemljoradnika i profesor prava, Dragoljub Jovanović govorio je nakon uvođenja jugoslovenskog federalizma pod komunistima, da su u njemu Srbi majorizovani. Srbi iz BiH su, tvrdio je Jovanović dolazili kod njega i plakali, zbog svog, navodno, teškog položaja unutar federalne države BiH. Zbog toga su se, smatrao je Jovanović, oni masovno selili u Srbiju, a posebno tragičnim je smatrao što su popisima u socijalističkoj Jugoslaviji oni “izgubili” relativnu većinu u Bosni. Muslimansku naciju Jovanović je smatrao “apsurdom” i pokušajem da se pobegne od Beograda i Zagreba. Kao posebno negativnu karakteristiku, tvrdio je da republičko vođstvo u Bosni “brutalno progoni emisare” koji u Bosnu dolaze iz Srbije i Hrvatske.

Nezadovoljstvo granicama

Jedan od najliberalnijih srpskih emigranata, koji je u emigraciji sarađivao i sa Adilom Zulfikarpašićem, glavni urednik liberalne “Naše reči”, Desimir Tošić, bio je oštar kritičar ustavnih promena u Jugoslaviji. Tako Tošić u kontekstu ustavnih amandmana iz 1971. piše da “nema nikakvog ozbiljnog smisla govoriti o ’državnosti’ Bosne i Hercegovine”, posebno kada se uporedi sa drugim republikama, poput Hrvatske.

Položaj Srba u Jugoslaviji posle decentralizacije, Tošić je smatrao “u potpunosti neprihvatljivim”. On se zalagao za promenu unutrašnjih granica republika, kako bi Srbi, ako već ne mogu da zadrže preko “devet desetina” svog življa u matičnoj republici, kao Slovenci i Makedonci, onda tako prekomponuju Jugoslaviju, da po ugledu na Hrvate, unutar proširene Srbije, zadrže “osam desetina svog naroda”. Ako se ne bi išlo za tim rešenjem, koje bi podrazumevalo pripajanje velikih delova BiH Srbiji, “izvršila bi se potpuna diskriminacija srpskog naroda”, pisao je Tošić u londonskoj “Našoj reči” u maju 1971. godine.

Na tribini Pravnog fakulteta u Beogradu, u martu 1971, liberalni filozof, Mihajlo Đurić imao je zapažen i u Srbiji široko rasprostranjen istup. Goruće pitanje za njega je bilo, mesto i položaj Srbije i srpskog naroda u novoj konstitutivnoj konstelaciji: “Treba biti načisto s tim da je Jugoslavija već danas gotovo samo geografski pojam, budući da se na njenom tlu, ili tačnije, na njenim razvalinama... uspostavlja nekoliko samostalnih, nezavisnih čak i međusobno suprotstavljenih nacionalnih država...”

Predstavljajući nacionalno i republičko razgraničavanje kao nametnute, Đurić je dalje apelovao na svest prisutnih da moraju znati da je “za srpski narod u ovom času od najveće važnosti pitanje njegovog identiteta i integriteta, dakle, pitanje njegovog političkog, njegovog državno–pravnog objedinjavanja”. Granice svih jugoslovenskih republika, po njemu, imaju samo “uslovno značenje”, a posebno granice SR Srbije, koje nisu “nikakve ni nacionalne ni istorijske granice srpskog naroda”, a njihova “neprikladnost”“, “proizvoljnost” i “neodrživost” postaju sasvim očiglednе kada se one posmatraju kao granice nacionalnih država.

Nezadovoljstvo tim granicama Đurić je izrazio stavom da ni za jednu republiku sem Slovenije, оnе nisu odgovarajuće, a “pogotovo ne za Srbiju”. Iznoseći podatak da izvan tzv. uže Srbije, živi čak 40 odsto Srba, on se zapitao ima li srpski narod pravo da bude ravnodušan prema “svojim mnogobrojnim delovima izvan sadašnjih granica SR Srbije”. Srpski narod, nastavljao je Mihajlo Đurić, nalazio se i do tada u neravnopravnom položaju, jer izvan Srbije, Srbi žive u još četiri od pet republika, ali ni u jednoj od tih preostalih republika, oni “ne žive svojski”. Nаvеdеnu tеzu je potkrepio tvrdnjom da u Bosni i Hercegovini, iako čini “većinu stаnоvništvа”, srpski narod nije imao ni pravo na “svoje ćirilično pismo”, što je imalo za cilj izdvajanje iz celine nacionalne kulture, tj. razbijanje jedinstvenog kulturno-duhovnog prostora.

Sarajevski govor Marka Nikezića

Nasuprot njima stojali su srpski komunistički liberali. Od kraja novembra 1968. u Srbiji su ključne političke pozicije zauzimali dotadašnji šef savezne diplomatije, Marko Nikezić i njegova najbliža saradnica, Latinka Perović, kao predsednik i sekretar Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije. Kada je reč o Bosni i Hercegovini, odnos srpskog reformskog rukovodstva prema središnjoj jugoslovenskoj republici je najbolje i najcelovitije formulisan u sarajevskom govoru Marka Nikezića iz 1970.

Srpski narod, smatrao je Nikezić, nalazi vlastiti identitet i punu afirmaciju kako u Jugoslaviji i Srbiji, tako i u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, republikama u kojima Srbi žive ravnopravno sa drugim narodima. Upravo zbog toga bi bilo kakva pretenzija, ili samo intencija Republike Srbije za staranjem o svim Srbima u Jugoslaviji bio “čist nacionalizam”. Sаrајеvski gоvоr Mаrkа Nikеzićа, biо је dobra prilika da zvanična Srbija jasno iskaže svoje namere i u pogledu budućnosti i karaktera centralne jugoslovenske republike, u kojoj zajedno žive Hrvati, Srbi i Muslimani, “ne odričući se svog nacionalnog identiteta i kulture, već naprotiv, potvrđujući ih u punoj slobodi”, što je “osnov jedinstva i stabilnosti Bosne i Hercegovine...”

Pozivajući komuniste sva tri bosanskohercegovačka naroda na borbu protiv “nacionalističkih koncepcija i ponašanja” unutar svog naroda, Marko Nikezić je posebno neprihvatljivim smatrao svaki pokušaj uplitanja ili tutorstva nad bosanskim Srbima ili Hrvatima od strane Beograda ili Zagreba, što će njegovo rukovodstvo smatrati “jednom od svojih prvih obaveza”. Time je Srbima u Bosni poslata jasna poruka, da puteve rešavanja životnih pitanja moraju tražiti u dogovoru sa narodima sa kojima žive, ali je poručeno i hrvatskom rukovodstvu da nacionalistički talas koji je zahvatio ovu republiku ne preliva na susednu BiH.

Nacionalistima unutar Srbije, Nikezić je svojim sarajevskim govorom poručio da reformsko rukovodstvo srpskih komunista, SR Srbiju u svojim ustavnim granicama doživljava kao konačan, a ne privremen okvir, koji će biti prvom prilikom zamenjen novim granicama između jugoslovenskih republika. Umesto imperijalnih težnji i intencije za patronatom nad Srbima izvan Srbije, liberalsko vođstvo je uvažavajući realnost, ponudilo novu paradigmu, verujući da “Srbija treba dublje da porine sama u sebe, da se zabavi sopstvenim razvojem, da na tome mobiliše svoje narasle snage... da se oslobađa pijemontske uloge...”

BiH nije nikakva “surogat republika”

Pozivajući se na stav koji je Latinka Perović saopštila kulturnim radnicima, da su “Srbi van Srbije kod svoje kuće i slobodni i ravnopravni u drugim republikama”, odnosno da nisu “porobljeni delovi srpskog naroda”, Nikezić je naglasio da se mnogi ljudi ne slažu sa tim. Rekao je i da mu je došla u posetu delegacija Srba iz Like, čiji predstavnici su mu rekli da su ljudi u njihovom kraju plakali zbog njegove sarajevske izjave da “nismo staraoci Srbima van Srbije”. Nacionalizam je u Srbiji kontinuitet i “ja vidim”, rekao je Marko Nikezić, “smisao naše političke akcije u borbi sa tim kontinuitetima”. On je smatrao da je već samo postojanje Bosne i Hercegovine prepreka nacionalističkoj identifikaciji republičkih i nacionalnih interesa. Zbog svega rečenog, smatrao je Nikezić, “oni koji su zainteresovani za jedinstvo Jugoslavije moraju biti zainteresovani i za jedinstvo u Bosni i Hercegovini”. Zbog toga je važno voditi računa o tome kakve su konsekvence poteza koje “vučemo po interese drugog”, jer je brinuti o drugome u Jugoslaviji, prema Nikezićevoj oceni, značilo voditi računa o sopstvenom interesu.

Politički vrh Srbije, poručivala je i Latinka Perović, insistiraće iznad svega na “učvršćivanju Bosne i Hercegovine, a to znači na njenoj daljoj afirmaciji unutar Jugoslavije kao ravnopravne republike, kao ravnopravne političke organizacije”. Eventualni unutrašnji konflikti i nestabilnost u BiH, koji bi bili na relaciji međunacionalnih odnosa, imali bi, prema njenoj oceni, dalekosežne posledice za jedinstvo i mir u čitavoj Jugoslaviji. Iako je stav zvanične Srbije bio jasan, u Srbiji su postojali pojedinci i organizacije koji su odudarali od takve politike, rekla je ona, jer srpski nacionalizam i nije imao drugu politiku sem funkcionalizacije Srba izvan Srbije. A ako se jedna politika angažuje na toj osnovi, onda su pretenzije prema BiH i logične i očekivane, a za liberalsko vođstvo je ključno pitanje kako to onemogućiti. Na konkretnom političkom pitanju, smatrala je ona, važno je pokazati da BiH nije nikakva “surogat republika”, Srbi u njoj nisu “pastorčad”, a to je i najbolja odbrana od “paternalističkih tendencija iz Srbije”. Ako bi se problem Srba, smatrala je Latinka Perović, svuda učinio spornim od Kosova do Hrvatske, to bi značilo prevagu nacionalizma i u Srbiji. A bilo koje nacionalno organizovanje i homogenizacija u Bosni, to je “zaista jedan slom” za BiH, ali i za Jugoslaviju, smatrala je.

Po dolasku srpskih liberala na ključne položaje u Srbiji redefinisana je nacionalna politika, prevashodno, kao izraz težnji za novim odnosima prema susedima, posebno onima unutar čijih granica je živeo veći broj Srba u vreme kada su jugoslovenske republike dobijale znatniji stepen samostalnosti. Uz dva tradicionalna pojavna oblika nacionalne politike u Srbiji: sve slabijeg jugoslovenskog unitarizma i sve snažnijeg svesrpstva, Nikezićevi reformisti su inaugurisali i treću nacionalnu platformu, kao alternativu postojećim. Reč je o programskoj novini u čijem fundamentu se nalazio projekat decentralizacije, koju su oni usvojili i razumeli kao šansu za izgradnju Srbije kao moderne države.

Istoričarka Olga Popović Obradović je smatrala da srpsko rukovodstvo 1969. do 1972. “uprkos komunističkoj ideološkoj provenijenciji, opravdano može poneti liberalni predznak”, jer doktrinarnog liberalizma u istoriji Srbije nije ni bilo. Prema njenoj oceni, sva fundamentalna pitanja u istoriji Srbije 19. i 20. veka svodiva su na dva osnovna pitanja: prvo je odnos prema vrednostima modernog doba ili prema modernizaciji, što se može okarakterisati i odnosom prema Zapadu; a drugo je nacionalni program Srbije, kao izraz njenog odnosa prema susedima, odnosno prema vlastitim velikodržavnim pretenzijama.

Kada je o tome reč, srpski liberali su stajali u izrazitom raskoraku sa srpskim nacionalizmom i bili su njegovi beskompromisni protivnici, a odnos prema Bosni i Hercegovini, njenoj državnosti i složenoj nacionalnoj strukturi, bila su središna pitanja. Imajući navedeni kriterijum u vidu, komunistički liberali, bili su znatno dosledniji liberali od onih građanskih, koji su u realnosti bili tek umerenije opcije velikosrpskih nacionalista.

(Izlaganje na skupu, “Adil Zulfikarpašić i liberalne političke inicijative”,
Bošnjački institut – Fondacija Adil Zulfikarpašić, Sarajevo, 6.12.2018.).