Analiza slučaja 5

Uvod

U proučavanju dešavanja na jugoslovenskom prostoru između 1941, i 1945. godine, bez obzira na koje od mnogih pitanja je stavljen akcenat, istoriografija se obično služi hronološkim i geografskim kriterijumima kad je reč o određenoj analizi, određenom tumačenju ili, jednostavno, kao neophodan okvir unutar koga izabranu temu treba istraživati i predstaviti javnosti.

Bilo da je reč o ratnim događajima ili o društvenoj istoriji, o masovnim zločinima, ili o Holokaustu, prva informacija, odnosno prvi alat za razmatranje tokova istorije jeste nacistička i fašistička invazija Jugoslavije i podela njene teritorije, sa stvaranjem Nezavisne Države Hrvatske (NDH), Srbije pod nemačkom okupacijom, Vojvodine i Međumurja pod mađarskom vlašću, Slovenije, Istre, Dalmacije i Crne Gore pod italijanskom čizmom, Kosova pod italijansko-albanskom kontrolom, jugoistočne Srbije i Makedonije anektirane od Bugarske. Upravo te političko-georgafske celine predstavljaju okvir za dalji rad: najčešće, i kad je reč o Holokaustu u Jugoslaviji, zapravo se uzima u obzir Holokaust u NDH, Holokaust u Srbiji, u Makedoniji, na Kosovu i na teritorijama pod Italijanima. Prednost takvog pristupa leži u konstataciji da su dinamike na lokalnom nivou, naročito kad je reč o ulozi domaćih kolaboracionista, ili o sudbini lokalnih jevrejskih zajednica, prilično dobro osvetljene. Nedostatak konteksta i komparativnog pristupa, međutim, onemogućuje stvarno razumevanje Holokausta kao globalnog fenomena koji se pojavljuje u različitim oblicima širom starog kontinenta (ali i drugde), a istovremeno ne dozvoljava istoriografiji da se od pozitivne, činjeničke metodologije pomeri na interpretativni i teoretski nivo.

U ovom tekstu pažnja je posvećena stradanju Jevreja, kao i Roma, na jugoslovenskom prostoru, s posebnim akcentom na lokalni kontekst, ali i u svetlu događanja u regionu i šire, u pokušaju da se fenomen Holokausta sagleda u duhu ravnoteže između dva pomenuta pristupa.

Nezavisna Hrvatska Država i Srbija:
od masovnih ubijanja do logora smrti (1941-1942)

Osnivanjem Nezavisne Države Hrvatske na teritoriji današnje Hrvastke (bez Istre i Međumurja) i Bosne i Hercegovine, kao i Srema, malobrojna skupina hrvatskih fašista (ustaše) predvođena Antem Pavelićem, našla se na čelu najveće tvorevine nastale nakon raspada Kraljevine Jugoslavije. Njihova ideologija, zasnovana na italijanskom fašizmu i na nemačkom nacionalsocijalizmu, smatrala je neophodnim stvaranje čiste Hrvatske bez „nepoželjnih” elemenata. Hrvati su smatrani „arijevcima“, muslimani „Hrvatima muslimanske vere“: za Srbe, Jevreje i Rome nije bilo mesta. „Arijevski“ hrvatski narod je morao, po ustaškim shvatanjima, da preuzme novu ulogu na Balkanu. Konzervativno i nacionalističko katoličanstvo je bilo sastavni deo ustaške ideologije: nemali broj katoličkih sveštenika, naročito na lokalnom nivou, je direktno učestvovao u sprovođenje rasne politike i propagiranju ustaških načela.1 Obračun s drugim nacionalnim elementima koji su u samoj NDH činili gotovo polovinu stanovništva je bio neminova: najveći problem su predstavljali Srbi kojih je bilo blizu dva miliona, oko 40.000 Jevreja kao i, između 26.000 i 40.000, Roma naspram tri i po miliona Hrvata, 150.000 domaćih Nemaca i 800.000 muslimana.

Od samog uspostavljanja NDH, već u aprilu 1941. godine, uvedeni su osnovni antisemitski zakoni koji su važili u Trećem Rajhu. Prilagođavajući ih lokalnoj situaciji, ustaše su ih proširile na treću rasnu kategoriju, odnosno na Srbe. Zato su, 30. aprila 1941. godine donete „Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti“ i „Zakonska odredba o zaštiti arijevske krvi i časti hrvatskog naroda“, kojima je regulisan položaj Jevreja i Roma u društvu, a kasnije i Srba.

U Zakonu o rasnoj pripadnosti, hrvatski narod je definisan kao arijevski, a definisana je takođe, rasna pozicija Jevreja i Roma.2 U Zakonu o zaštiti krvi zabranjeno je sklapanje braka, odnosno „mešanje“ između arijevaca i nearijevaca.3

Druge naredbe protiv Srba, Jevreja i Roma donete su tokom maja. Istovremeno, na teritorijama gde su živeli izmešani Hrvati i Srbi počinjeni su prvi masovni zločini nad Srbima, a osnovani i prvi logori. Iako je prvi logor bio „Danica“ kod Koprivnice, u blizini grada Gospića, na lokalitetu Jadovno, uspostavljen je i prvi logor smrti u Evropi: po nekim procenama, u roku od četiri meseca, zajedno sa drugim vezanim pod-logorima u Gospiću i na Pagu, ubijeno je oko 40.000 ljudi, velikom većinom Srba.4 U avgustu 1941. godine, nakon što su italijanske vlasti ponovno zaposele oblasti gde se logor nalazio, ustaški režim je genocidnu politiku nastavio da sprovodi u Jasenovcu. U tom selu, udaljenom svega nekoliko sati od glavnog grada Zagreba, izgrađen je novi logor smrti u kojem će, tokom njegovog postojanja sve do kraja rata naći smrt više od 130.000 ljudi.5 Jevreji su u velikoj većini tu ubijeni 1941, i 1942. godine; nakon toga, mnogi drugi koji su još bili na slobodi, deportovani su u nacističke logore na teritoriji Trećeg Rajha. Ukupno je bilo ubijeno oko 30.000 Jevreja, od kojih oko 20.000 u samoj NDH. Posebno dramatičnu sudbinu u NDH su imali Romi. Dok u drugim fašističkim i pronacističkim tvorevinama rasna politika prema njima nije uvek rezultirala masovnim istrebljenjem, u NDH su ustaše u kratkom periodu – od aprila do jula 1942. godine, sistematski ubile između 22.000 i 28.000 Roma,6 odnosno više od 80 odsto romskog stanovništva. Za veliku većinu njih, više od 22.000, utvrđen je identitet.7

Početak masovnog ubijanja Roma u NDH podudario se s likvidacijom jevrejskih žena i dece iz Srbije koji su se od decembra 1941. godine nalazili internirani u logoru na Sajmištu (Jüdenlager Semlin) kod Beograda, formalno na teritoriji NDH, ali pod kontrolom Gestapoa iz samog Beograda. Sajmište predstavlja poslednji čin Holokausta u Srbiji: svi muški Jevreji, kao i mnogi muški Romi, streljani su tokm jeseni 1941. godine, dok su žene i deca internirani u tom logoru, ubijeni – ugušeni u specijalnom gasnom kamionu, poslatog direktnog iz Berlina.8

Posle aprilskog rata, nemačka vojska je zaposela centralnu Srbiju s Beogradom, odnosno od reke Sava i Dunav na severu, do Kosovske Mitrovice i Niškog kraja na jugu, dok je u Banatu vlast preuzela nemačka narodna manjina (folksdojčeri).9 Na tim teritorijama živelo je tada oko 3,773.000 ljudi, od kojih 3,367.000 Srba, 23.000 Hrvata, 51.000 ostalih slovenskih narodnosti, 102.000 Mađara, 146.000 Nemaca, 66.000 Rumuna i 18.000 ostalih.10 Jevreja je bilo oko 13.000,11 a nalazio se i izvestan broj jevrejskih izbeglica – njih oko 5000, uglavnom iz Austrije, Češke i Poljske koji su u trenutku izbijanja aprilskog rata tu privremeno boravili, čekajući nastavak putovanja u bekstvu od nacističkih kandži, do teritorije Palestine.12

Na čelu okupacionog aparata nalazio se vojni zapovednik u Srbiji.13 Od njega su zavisila dva štaba: Komandni štab, sa zadacima isključivo vojne prirode i Upravni štab, koji je predstavljao najvažniju strukturu celokupnog okupacionog aparata. Šef Upravnog štaba, SS-Brigadenfirer Harald Turner, bio je nadležan i za lokalne komande, odnosno Feldkomandature, Krajskomandature, Ortskomandature i na kraju, Plackomandature14.

U saradnji s vojnim zapovednikom, ali direktno potčinjena Glavnoj upravi za bezbednost Rajha u Berlinu, u Srbiji je delovala posebna Operativna grupa Policije bezbednosti i Službe bezbednosti, ili Ajnsacgrupa na čijem se čelu nalazio SS-Štandartenfirer Vilhelm Fuks (Wilhelm Fuchs); unutar Ajnsacgrupe postojao je Odsek IV – Gestapo, a unutar njega referat IV B4 za Jevreje (i kasnije za Rome) čiji je rukovodilac bio SS-Untersturmfirer Fric Štrake (Fritz Stracke).15

Turner je već početkom maja 1941. godine odlučio, s dozvolom Berlina, da stvori kolaboracionističku „komesarsku vladu“ koja bi delovala u mnogim segmentima kao prava vlada. Po njegovim rečima, to je uradio prvenstveno kako bi lokalne vlasti u zemlji “svoja uputstva dobile od sopstvenih ministarstava, čiji je činovnički kadar velikim delom bio tu”.16

Na čelo komesarske vlade postavljen je Milan Aćimović, koji je zajedno s upravnikom grada Beograda Dragim Jovanovićem bio jedan od ljudi u koje su nemačke vlasti imale poverenja.17

U prvim danima okupacije, jedna od briga nemačkih vlasti je bila jasno stavljanje do znanja Beograđanima kao i stanovnicima cele Srbije da su i lokalni Jevreji deklasirani kao ljudskog bića i da će za njih važiti posebno zakonodavstvo. Od samog početka, oni su bili žrtve ekonomske pljačke, fizičke eksploatacije, iživljavanja i maltretiranja. Prva antisemitska naredba nosi datum - 16. april 1941. godine: tada je naređeno svim Jevrejima da se jave na određeno mesto najkasnije do 19. aprila radi registracije, a za one koji to neće, predviđena je smrtna kazna. Sledećih dana, tokom aprila i maja doneta je za Jevreje celokupna zakonska regulativa koja je po modelu Nirnberških zakona potpuno odvojila Jevreje od drugih stanovnika: zabranjeno im je korišćenje javnog prevoza i posećivanje javnih mesta, nisu smeli da idu na pijacu pre deset prepodne, morali su da stanu u red kod bilo koje fontane i čekaju da se svi posluže pre nego će i oni moći, oduzeti su im električni aparati; njihove radnje su stavljene pod komesarsku upravu, što je prvenstveno značilo eksproprijaciju. Na kraju, morali su da obrazuju svoje posebne zdravstvene ustanove, budući da ni lekari ni pacijenti nisu više smeli da kroče u javne bolnice. Nemci su kontrolisali jevrejsku zajednicu preko srpske policije, koja je bila zadužena za primenjivanje nove zakonske regulative, kao i za kažnjavanje neposlušnih elemenata, a s druge strane, preko Predstavništva jevrejske zajednice, odnosno preko posebnog tela sastavljenog od visokih predstavnika jevrejske zajednice koje je, upravo kao i bilo koji Judenrat u istočnoj Evropi, izvršavao nemačka naređenja i starao se o celokupnoj jevrejskoj zajednici.18 Antijevrejsko zakonodavstvo će ubrzo biti primenjivano i nad Romima.19 Nepuna dva meseca od početka okupacije, tačnije 30. maja, vojni zapovednik je objavio „Naredbu koja se odnosi na Jevreje i Cigane“, kojom je definitivno regulisan njihov status unutar Srbije: Jevreji i Romi su morali na prinudni rad, morali su da nose žutu traku na levoj ruci, nisu smeli na pijacu pre deset ujutro, morali su da prijave imovinu, i drugo.20 Kolaboracionistička policija je imala zadatak da vrši nadzor nad njima u okviru posebnog odseka Specijalne policije Uprave grada Beograda, tačnije VII Odseka ili Policije za Jevreje i Cigane, s komesarom Jovanom Nikolićem na čelu.21

Nakon izbijanja partizanskog ustanka početkon jula, nemačke vlasti su uvele mere odmazde protiv uhapšenih komunista, ali i protiv Jevreja. Tog meseca su vršena streljanja manjih grupa talaca, ali i veće grupe, od 100 Jevreja i 22 komunista.

U avgustu iste godine, rad komesarske vlade se nije pokazao dovoljno čvrstim u suzbijanju partizanskog ustanka protiv okupatora, niti dovljno efikasnim da bi stekao simpatije stanovništva. To je navelo nemačke okupacione vlasti da pronađu alternativu: posle pregovora s Berlinom, donele su odluku o formiranju srpske vlade s generalom Milanom Nedićem na čelu.22 Drugu i snažniju meru za suzbijanje partizanskog ustanka predstavljao je dolazak generala Bemea u Beograd i uspostavljanje odnosa - 100 talaca za jednog ubijenog i 50 za ranjenog nemačkog vojnika (kasnije i za folksdojčere), po samoj Hitlerovoh odluci.

U blizini mesta Topole, 2. oktobra su partizanske snage izvele napad na nemačku kolonu i ubile 21 vojnika. Dva dana kasnije, general Beme je naredio, na inicijativu svojih potčinjenih, kapetana Faulmilera (Faulmüller) i pukovnika Pemsela, streljanje 2100 srpskih zatvorenika iz koncentracionih logora u Šapcu i Beogradu, prvenstveno Jevreja i komunista.23 Na prvi pogled, naredba se nije odnosila na Rome, ali nekoliko dana kasnije, tačnije 9. oktobra, u izveštaju šefa policije bezbednosti i SD iz Berlina registrovano je da „u cilju odmazde za 21 nemačkog vojnika, koji su pre nekoliko dana ubijeni kod Topole, biće streljano 2100 Jevreja i Cigana [...] 805 Jevreja i Cigana biće uzeti iz logor u Šapcu, a ostatak iz jevrejskog prolaznog logora u Beogradu“.24 Bio je to jedan od prvih logora za Jevreje u Evropi, uspostavljen sredinom avgusta i smešten u bivšim kasarnama vojske Kraljevine Jugoslavije na Autokomandi, nedaleko od centra Beograda. Prvi zatočenici su bili muški Jevreji iz Banata, koje su s porodicama folksdojčeri bukvalno izbacili iz njihovih kuća i prebacili u Beograd. Osim njih, kroz logor je prošla većina jevrejskih muškaraca iz Beograda, kao i veliki broj Roma, takođe iz Beograda. Svi su streljani u jesen 1941. godine.

Nekoliko dana kasnije, tačnije 16. oktobra, posle partizanskog napada kod Valjeva kad je ubjeno 10, ranjeno 24 nemačkkih vojnika, Turner je preduhitrio Bemea i predložio mu egzekuciju 2200 Srba, od kojih će 600 streljati pripadnici 64. Rezervnog policijskog bataljona, koji je tada bio direktno podčinjen Turneru, a ostatak, 1600 talaca, trebalo je da strelja stražarska regimenta Beograd.25

Dok su masovna streljanja muškaraca bila u toku, doneta je odluka o formiranju posebnog logora za jevrejske i romske žene i dece, s ciljem da ih se definitivno ukloni iz glavnog grada, pa i iz cele Srbije. Logor Sajmište, osnovan je početkom decembra 1941. godine u objektima beogradskog sajma, na levoj obali reke Save, pored porušenog mosta Kralja Aleksandra. Iako se logor formalno nalazio na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, bio je u nadležnosti nemačkih vlasti iz Beograda, snabdevala ga je opština grada Beograda, a u njemu su internirani Jevreji i Romi iz Srbije. Nehumani uslovi, zima, glad, bolesti i stalna maltretiranja stražara, činili su logor Sajmište jednim od prvih logora smrti za žene i decu, uspostavljenih u celoj Evropi. Već u martu 1942, počelo je sistematsko usmrćivanje logoraša upotrebom gasnog kamiona (dušegupke): svaki dan su SS-ovci vodili u smrt grupe od oko 100 ljudi, sve do maja, kad je Srbija proglašena zemljom “bez Jevreja”. Narednih godina, sve do kraja rata, nemački i posebno kvislinški aparat, inače uvek veoma efikasan u sprovođenju nemačkih naređenja i u antisemitskoj propagandi, konstanto su tragali, hapsili i odvodili u smrt sve Jevreje koji su se krili, u nadi da će se spasiti i preživeti.

Makedonija, Vojvodina, NDH, Dalmacija:
deportacije u Treći Rajh (1943-1944)

Dok je u Srbiji potpuno istrebljenje jevrejske i asimilacija romske zajednice bilo u završnoj fazi, u okupiranoj Makedoniji Jevreji su još uvek uživali određen stepen slobode, iako su ih antisemitski zakoni na snazi, faktički odvajali od drugih stanovnika. Izvesno je da sudbinu, koja ći ih zadesiti godinu dana kasnije niko nije mogao da nasluti: vrlo je verovatno da su se Jevreji osećali prilično na sigurnom, naročito u odnosu na situaciju u Srbiji, o čemu su priče koje su donosili srpski Jevreji koji su uspeli da se domognu Makedoniji, jasno svedočile o masovnom uništenju njihovih sunarodnika. U Makedoniji, bugarske vlasti su odmah uvele zakonodavni i administrativni sistem koji je bio na snazi u Bugarskoj. Ipak, tek je krajem maja bugarska vlada na čelu sa Bogdanom Filovom donela prve zakonske odredbe, kojima se precizno definisao status novih krajeva: u nizu akata čiji je cilj bio pravno prikazivanje Makedonije kao sastavnog deo Bugarske, svi stanovnici novih krajeva su dobili bugarsko državljanstvo:26 jedini koji su ostali bez državljanstva i samim tim smatranim stranim državljanim, bili su Jevreji. Bio je to rezultat primenjivanja Zakona o zaštiti nacije, objavljenog 21. januara 1941. godine u Sofiji, kojim su Jevreji isključeni iz bugarskog državljanstva (s određenim izuzecima), zabranjeno im je da budu članovi udruženja ili organizacija, da imaju javne funkcije, da budu trgovinski predstavnici, i drugo. Zabranjeno im je takođe, sklapanje braka s bugarskim državljanima, promena mesta boravka bez dozvole policijskih vlasti, i blokirani su njihovi bankarski računi.27 Novi antisemitski zakoni su uvedeni u julu iste godine: 13. jula je uveden poseban porez na jevrejsku imovinu, dok je 26. jula uveden policijski čas za sve Jevreje, jer su okrivljeni da „pronose lažne glasove s ciljem da oslabe nacionalno jedinstvo“.28

Uprkos tome, Makedonija je, naročito tokom leta i jeseni 1941. godine bila destinacija mnogih jevrejskih izbeglica iz Srbije, gde su masovna streljanja i interniranje već bili „normalna“ pojava. Bugarske vlasti nisu preduzimale posebne mere protiv njih (oko 1000, po nekim izvorima).29 Ipak, krajem oktobra, najverovatnije pod nacističkim pritiskom, naredili su registraciju svih Jevreja koji su stigli u Skopje nakon 6. aprila: od oko 300, koliko se u tom trenutku tamo i nalazilo, prijavilo se njih 47. Bugarska policija ih je uhapsila i predala Gestapou iz Srbije, koji ih je odmah prebacio u logor na Banjici u Beogradu i početkom decembra streljao.30

Do drastične promene u bugarskoj antisemitskoj politici došlo je 26. avgusta 1942. godine. Tada je, na predlog vlade, pri Ministarstvu unutrašnjih poslova osnovan poseban Komesarijat za jevrejska pitanja. Idejni tvorac je bio Aleksander Belev, poznati bugarski nacionalista i germanofil, koga je 29. decembra 1941. godine ministra Petar Gabrovski poslao u Nemačku, kako bi proučio tamošnje antijevrejsko zakonodavstvo. Belev je, nakon povratka iz Berlina, zakone na snazi u Bugarskoj ocenio kao previše blage i slabog učinka, zbog čega je predložio osnivanje posebnog tela Ministarstva unutrašnjih poslova – Komesarijata za jevrejska pitanja. Pretpostavljajući da komesarijatu vlada neće odobriti posebna finansijska sredstva, Belev je predložio da se u tu svrhu koriste jevrejska ušteđevina blokirana na njihovim računima, sredstva jevrejske zajednice, kao i porez na jevrejskoj imovini uveden u julu prethodne godine.31

Komesarijat je počeo zvanično da funkcioniše sa Belevom na čelu 3. septembra 1942. godine. Sedište se nalazilo u Sofiji, ali je imao ogranke u svim gradovima gde su postojale jevrejske zajednice. Odmah su uvedeni antisemitski zakoni na snazi u Rajhu: jevrejske kuće i radnje su morale biti označene (11. septembra), Jevreji su morali da nose žutu zvezdu (23. septembra), dok je muškim Jevrejima između 20 i 40 godina nametnut i prinudni rad: poznato je da su skopski i štipski Jevreji radili na izgradnji puta na planini Vodno, dok su Jevreji iz Bitolja radili u samoj Bugarskoj.32

U međuvremenu su nemačke vlasti, preko svog ambasadora u Sofiji Adolfa Hajnca Bekerlea, otvoreno poručile predsedniku bugarske vlade Bogdanu Filovu da je Nemačka „spremna da primi bugarske Jevreje“, i da bi, u tom slučaju jevrejska imovina ostala na raspolaganju bugarskoj vladi. Bugarske vlasti bi ipak bile u obavezi da za svakog deportovanog Jevrejina plate određenu cenu. Bekerle je 12. novembra javio u Berlin da se bugarska vlada složila s deportacijom Jevreja, i da je spremna da plati, ali da je ipak predložena cena previsoka.33

Tokom sledećeg januara nemačke i bugarske vlasti su počele da prave plan za deportaciju. Bekerle je 22. januara javio nadređenima da je Gabrovski predložio prvenstveno deportaciju Jevreja iz okupiranih krajeva (osim Makedonije, i Trakije). S druge strane, Belev je bio naklonjen ideiji da se odmah deportuju svi Jevreji. Dogovor je postignut 2. februara 1943. godine, kad su Teodor Daneker, nemački opunomoćenik za deportaciju bugarskih Jevreja i Aleksandar Belev odlučili da deportacije obuhvatiti najpre oko 10.000 i 20.000 Jevreja iz novih krajeva, pa tek posle i ostalih 50.000 Jevreja koji su živeli u Bugarskoj. Kao datum je određen sledeći mart.34

Belev je odmah naredio službenicima Komesarijata da sastave spiskove Jevreja koje treba deportovati. U Makedoniji su registrovana 7762 makedonska Jevrejina, kao i oko trista izbeglica uglavnom iz Srbije.35

Konačni dogovor je potpisan 22. februara. U njemu se predviđa deportacija oko 20.000 Jevreja iz novih „bugarskih“ krajeva, odnosno iz Makedonije i Trakije, u istočnu Nemačku. Bugarska policija je imala zadatak da ih prikupi i smesti u privremene logore, dok bi nemačke vlasti organizovale deportaciju.36 Budući da je ukupno bilo 12.000 makedonskih i trakijskih Jevreja, odlučeno je da se iz Bugarske odmah deportuje određen broj „boljševičko-komunista“.37

U noći između 10. i 11. marta bugarska vojska i policija su blokirale Skopje, Bitolj i Štip. Naređeno je svim Jevrejima da pođu s njima, i da ponesu kofer, vrednosti i novac, jer će im to trebati u Bugarskoj, gde su ih zvanično prebacivali.38 Odvedeni su u zgradu Monopola, gde su im te stvari oduzete. U tom privremenom logoru, nije bilo vode, kreveta i ćebadi, dok hrana nije deljena četiri dana; odlazak u toalet je dozvoljen jedan put dnevno po pola sata i to u grupama od 500 ljudi.39 Nako jedanaest dana, tačnije 22. marta, prva grupa od 2409 osoba je ukrcana na voz i deportovana preko Srbije za Treblinku, gde su stigli šest dana kasnije. Istovremeno, 25. i 29. marta, krenule su još dve grupe koje su brojale 2399, odnosno 2550 osoba iz Bitolja, Štipa i Trakije.40 Niko od njih se nije vratio.

Krajem meseca Komesarijat za jevrejska pitanje je obrazovao posebne komisije sa zadatkom da organizuju prodaju jevrejske imovine,41 koja je već 2. marta ukazom cara Borisa proglašena državnom svojinom.42

Celolokupna makedonska jevrejska zajednica je deportovana i ubijena. Spasili su se, osim onih koji su uspeli da se priključe partizanima i onih koji su pobegli iz privremenog logora u Skoplju, 67 lekara, apotekara i bolničara sa porodicama koje su bugarske vlasti zadržale u službi zbog nedostatka drugog osoblja, kao i 198 osoba koje su imale strano državljanstvo,43 uglavnom špansko ili italijansko44.

Zajedno s makedonskim i trakijskim Jevrejima, deportovana je i ubijena i mala jevrejska zajednica iz Pirota, koja je tada brojala oko 160 osoba.45 Sve ih je uhapsila, 12. marta bugarska policija, koja ih je nakon sedam dana prebacila u Lom i predala nemačkim vlastima46.

Na teritorijama pod mađarskom okupacijom – u Bačkoj, Baranji, Međumurju i Prekmurju, situacija je bila delimično mirna sve do početka 1942. godine. Vlast je bila, do avgusta 1941. godine, u rukama vojske s komandantom Henrikom Vertem na čelu, nakon čega je uspostavljena civilna vlast s policijskim snagama. Od tog trenutka je izvanredna situacija prouzrokovana ratom de facto prestala, a počela je „integracija“ novih krajeva u mađarsku nacionalnu celinu. Antisemitsko zakonodavstvo koje je bilo na snazi u Mađarskoj od 1939. godine (Zakon o Jevrejima) i koje je, između ostalog, zabranjivalo rad Jevreja u određenim privrednim granama, dok je za neke profesije uveden takozvani numerus clausus, bilo je zvanično uvedeno tek u decembru 1941. godine. Paralelno s tim, primenjena je posebna vrsta ekonomske eksploatacije jevrejske zajednice koja je podrazumevala ucenjivanja, pljačku, ili konfiskaciju imovine. U Senti, Subotici, Novom Sadu lokalne vlasti su samonicijativno nametale velika davanja kao kaznu zbog pomaganja prethodnoj „srpskoj okupatorskoj upravi“, ili „četnicima“ u aprilskom ratu.47

Zbog partizanskih akcija krajem 1941. godine, mađarske vlasti u Novom Sadu odlučile su da organizuju posebnu akciju „pročešljavanja“ terena uz pomoć regularne vojske. Predlog je upućen vladi, koja ga je podržala: za datum „racije“, kako je akcija nazvana, izabran je 7. januara 1942. godine. Policija je u međuvremenu saopštila potčinjenima da Srbi i Jevreji planiraju napad na mađarske vlasti upravo na pravoslavni Božić, kako bi opravdali raciju i planiranu odmazdu nad njima.48 Racija je započela već 4. januara, a obuhvatila je niz bačkih sela i gradića, poput Čuruga, Žablja, Titela, Starog Bečeja i Temerina: ubijeno je oko 2000 Srba i 323 Jevreja.49 Osam dana kasnije doneta je odluka da se „racija“ proširi na Srbobran, Turiju, Nadalj, Bačko Gradište, Kisač i Novi Sad. Akcija je izvedena između 20. i 21. januara pod komandom Jožefa Garašija, komandanta divizije u Somboru. U Novom Sadu, Srbi i Jevreji su ubijeni na sedam lokacija i žrtve su bacane pod zaleđeni Dunav. Tog dana je ubijeno oko 1500 Jevreja i nekoliko hiljada Srba50.

U novembru 1942. godine uveden je prinudni rad za sve Jevreje (i Srbe) muškog pola. Zvanično je naredba predvidela da Jevreji i Srbi ne smeju da služe u regularnoj vojsci ili pomoćnim jedinicama, već će biti mobilisani u posebnoj „radnoj službi“. Do marta 1943. godine oko 4000 bačkih Jevreja prošlo je kroz tu službu: organizovani u jedinicama od 250 ljudi (takozvanim „jevrejskim radnim četama“), biće upućeni na rad u Mađarsku u blizini Budimpešte, Košića, Soprona i Szolnoka. Velike grupe su upućene, takođe na rad u okupiranu Ukrajini, odakle će se samo mali broj vratiti,51 dok je 1943. godine velika grupa bačkih Jevreja upućena u borski rudnik: mnogi od njih su ubijeni tokom „marša smrti“ 1944. godine, odnosno tokom prebacivanja zatočenika iz tog logora do Bačke (pešice) i kasnije, u logore smrti.

U martu 1944. godine postignut je dogovor između mađarskih i nacističkih vlasti o ulasku nemačkih jedinica u Mađarsku. Dva meseca kasnije svi Jevreji iz Bačke, Međumurja, Prekomurja i Baranje su deportovani u logore smrti, pre svega u Aušvic, odakle će se samo mali broj vratiti. Gestapo, uz pomoć „Strelastih krstova“, odnosno mađarskih jedinica, preuzeo je takođe kontrolu nad radnim četama u službi u Mađarskoj: uslovi rada su bili mogo gori, zbog čega su mnogi umrli od gladi, bolesti ili zlostavljanja. Približavanjem jedinica Crvene armije i oni će biti prebačeni u logore smrti.52

Deportacije u logore smrti u periodu između 1943, i 1944. godine obuhvatile su takođe Jevreje koji su se nalazili u Dalmaciji, Istri, Crnoj Gori, Albaniji i na Kosovu, odnosno na onim teritorijama koje su do 8. septembra 1943. godine pripadale, ili bili pod kontrolom Italije, a koje su nakon njene kapitulacije zaposeli Nemci. U grupama, deportovani su Jevreji iz Splita (oktobra 1943. godine, prvo su prebačeni u Beograd pa u Aušvic), iz Prištine i drugih mesta na Kosovu, Albaniji i Crnoj Gori (u junu 1944. godine, deportovani su u Bergen Belzen), dok su iz Rijeke i okoline deportovani u Aušvic.

Zaključak

Dramatična situacija u NDH i u okupiranoj Srbiji navela je već u leto 1941. godine mnoge Jevreje da potraže spas u bekstvu, krijući se u unutrašnjosti, ili pokušavajući da se s lažnim dokumentima, ili bez ikakvog dokumenta domognu teritorija pod mađarskom ili italijanskom kontrolom, gde, uprkos rasnim zakonima Jevreji nisu bili žrtve progona, interniranja ili ubijanja.53 U Beogradu, već od prvih dana okupacije, postojao je kanal koji su beogradski Jevreji koristili, kako bi stigli do Bačke (tada okupirana od Mađara): uz pomoć jedne mađarske doktorke, a i nakon plaćanja dogovorene sume, putovali su Dunavom do određenog mesta odakle su najčešće produžavali ka Budimpešti. Mnogo organizovanija je bila trgovina lažnim dokumentima koja se razvila oko italijanskog poslanstva u Beogradu.54 Zahvaljujući tim dokumentima, Jevreji su vozom putovali do Niša, pa drugim prevozom do Kuršumlije i Prištine (neki su išli do Skoplja, tada pod Bugarima, pa u Albaniju).55 Drugi su se upućivali u Crnu Goru, ili preko teritorije NDH pokušavali da se domognu Rijeke, Splita ili Dubrovnika.56 Iz Zagreba, Sarajeva i drugih gradova u NDH takođe su Jevreji bežali u italijanske okupacione zone: po nekim procenama, oko 5000 njih je tako izbeglo smrt u masovnim streljanjima ili logorima smrti.57

Mnogi drugi širom Jugoslavije potražili su spas u redovima partizanskih jedinica (iako im se izvestan broj priključio iz političkih razloga): poznat je, na primer, slučaj takozvanog „Jevrejskog bataljona” u okviru Rapske brigade, formirane na Rabu od biviših zatočenika italijanskog logora u septembru 1943. godine.58

Proces istrebljenja Jevreja u Jugoslaviji je bio među najtemeljnije izvedenim u celoj Evropi. Nacističke snage su na razne načine planirale i sprovele masovna ubijanja, dok su domaći kolaboracionisti – pre svega ustaški režim, ali i mađarska policija, srpski kvislinzi, bugarske snage i drugi bili neohpodni za taj proces. Bez njih, može se bez ikakve sumnje tvrditi, Holokaust u Jugoslaviji ne bi dosegao takve razmere. Na sličan način, Romi su takođe bili žrtve genocida, barem u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i okupiranoj Srbiji: zbog nedostatka istraživanja, ne može se još sa sigurnošću tvrditi da li su se slični progoni desili i u drugim krajevima pod okupacijom.

Iako su se faze Holokausta razlikovale u raznim krajevima Jugoslavije, zavisno od trenutne situacije, odnosa nemačih snaga i kolaboracionista, kao i brojnog stanja lokalnih jevrejskih zajednica, može se primetiti da se 1941, i 1942. godine Holokaust odvijao u samoj Jugoslaviji, odnosno Jevreji (i Romi) su ubijani u masovnim streljanjima ili logorima u NDH i okupiranoj Srbiji, a od 1943, sve do 1944. godine njihovo ubijanje se odvijalo uglavnom kroz deportaciju u nemačke logore smrti, odakle se gotovo niko nije vratio.