Analiza slučaja 5
Uvod
U proučavanju dešavanja na
jugoslovenskom prostoru između 1941,
i 1945. godine, bez obzira na koje
od mnogih pitanja je stavljen
akcenat, istoriografija se obično
služi hronološkim i geografskim
kriterijumima kad je reč o određenoj
analizi, određenom tumačenju ili,
jednostavno, kao neophodan okvir
unutar koga izabranu temu treba
istraživati i predstaviti javnosti.
Bilo da je reč o ratnim događajima
ili o društvenoj istoriji, o
masovnim zločinima, ili o
Holokaustu, prva informacija,
odnosno prvi alat za razmatranje
tokova istorije jeste nacistička i
fašistička invazija Jugoslavije i
podela njene teritorije, sa
stvaranjem Nezavisne Države Hrvatske
(NDH), Srbije pod nemačkom
okupacijom, Vojvodine i Međumurja
pod mađarskom vlašću, Slovenije,
Istre, Dalmacije i Crne Gore pod
italijanskom čizmom, Kosova pod
italijansko-albanskom kontrolom,
jugoistočne Srbije i Makedonije
anektirane od Bugarske. Upravo te
političko-georgafske celine
predstavljaju okvir za dalji rad:
najčešće, i kad je reč o Holokaustu
u Jugoslaviji, zapravo se uzima u
obzir Holokaust u NDH, Holokaust u
Srbiji, u Makedoniji, na Kosovu i na
teritorijama pod Italijanima.
Prednost takvog pristupa leži u
konstataciji da su dinamike na
lokalnom nivou, naročito kad je reč
o ulozi domaćih kolaboracionista,
ili o sudbini lokalnih jevrejskih
zajednica, prilično dobro
osvetljene. Nedostatak konteksta i
komparativnog pristupa, međutim,
onemogućuje stvarno razumevanje
Holokausta kao globalnog fenomena
koji se pojavljuje u različitim
oblicima širom starog kontinenta
(ali i drugde), a istovremeno ne
dozvoljava istoriografiji da se od
pozitivne, činjeničke metodologije
pomeri na interpretativni i
teoretski nivo.
U ovom tekstu pažnja je posvećena
stradanju Jevreja, kao i Roma, na
jugoslovenskom prostoru, s posebnim
akcentom na lokalni kontekst, ali i
u svetlu događanja u regionu i šire,
u pokušaju da se fenomen Holokausta
sagleda u duhu ravnoteže između dva
pomenuta pristupa.
Nezavisna Hrvatska Država i Srbija:
od masovnih ubijanja do logora smrti
(1941-1942)
Osnivanjem Nezavisne Države Hrvatske
na teritoriji današnje Hrvastke (bez
Istre i Međumurja) i Bosne i
Hercegovine, kao i Srema, malobrojna
skupina hrvatskih fašista (ustaše)
predvođena Antem Pavelićem, našla se
na čelu najveće tvorevine nastale
nakon raspada Kraljevine
Jugoslavije. Njihova ideologija,
zasnovana na italijanskom fašizmu i
na nemačkom nacionalsocijalizmu,
smatrala je neophodnim stvaranje
čiste Hrvatske bez „nepoželjnih”
elemenata. Hrvati su smatrani
„arijevcima“, muslimani „Hrvatima
muslimanske vere“: za Srbe, Jevreje
i Rome nije bilo mesta. „Arijevski“
hrvatski narod je morao, po ustaškim
shvatanjima, da preuzme novu ulogu
na Balkanu. Konzervativno i
nacionalističko katoličanstvo je
bilo sastavni deo ustaške
ideologije: nemali broj katoličkih
sveštenika, naročito na lokalnom
nivou, je direktno učestvovao u
sprovođenje rasne politike i
propagiranju ustaških načela.1
Obračun s drugim nacionalnim
elementima koji su u samoj NDH
činili gotovo polovinu stanovništva
je bio neminova: najveći problem su
predstavljali Srbi kojih je bilo
blizu dva miliona, oko 40.000
Jevreja kao i, između 26.000 i
40.000, Roma naspram tri i po
miliona Hrvata, 150.000 domaćih
Nemaca i 800.000 muslimana.
Od samog uspostavljanja NDH, već u
aprilu 1941. godine, uvedeni su
osnovni antisemitski zakoni koji su
važili u Trećem Rajhu.
Prilagođavajući ih lokalnoj
situaciji, ustaše su ih proširile na
treću rasnu kategoriju, odnosno na
Srbe. Zato su, 30. aprila 1941.
godine donete „Zakonska odredba o
rasnoj pripadnosti“ i „Zakonska
odredba o zaštiti arijevske krvi i
časti hrvatskog naroda“, kojima je
regulisan položaj Jevreja i Roma u
društvu, a kasnije i Srba.
U Zakonu o rasnoj pripadnosti,
hrvatski narod je definisan kao
arijevski, a definisana je takođe,
rasna pozicija Jevreja i Roma.2 U
Zakonu o zaštiti krvi zabranjeno je
sklapanje braka, odnosno „mešanje“
između arijevaca i nearijevaca.3
Druge naredbe protiv Srba, Jevreja i
Roma donete su tokom maja.
Istovremeno, na teritorijama gde su
živeli izmešani Hrvati i Srbi
počinjeni su prvi masovni zločini
nad Srbima, a osnovani i prvi
logori. Iako je prvi logor bio
„Danica“ kod Koprivnice, u blizini
grada Gospića, na lokalitetu
Jadovno, uspostavljen je i prvi
logor smrti u Evropi: po nekim
procenama, u roku od četiri meseca,
zajedno sa drugim vezanim
pod-logorima u Gospiću i na Pagu,
ubijeno je oko 40.000 ljudi, velikom
većinom Srba.4 U avgustu 1941.
godine, nakon što su italijanske
vlasti ponovno zaposele oblasti gde
se logor nalazio, ustaški režim je
genocidnu politiku nastavio da
sprovodi u Jasenovcu. U tom selu,
udaljenom svega nekoliko sati od
glavnog grada Zagreba, izgrađen je
novi logor smrti u kojem će, tokom
njegovog postojanja sve do kraja
rata naći smrt više od 130.000
ljudi.5 Jevreji su u velikoj većini
tu ubijeni 1941, i 1942. godine;
nakon toga, mnogi drugi koji su još
bili na slobodi, deportovani su u
nacističke logore na teritoriji
Trećeg Rajha. Ukupno je bilo ubijeno
oko 30.000 Jevreja, od kojih oko
20.000 u samoj NDH. Posebno
dramatičnu sudbinu u NDH su imali
Romi. Dok u drugim fašističkim i
pronacističkim tvorevinama rasna
politika prema njima nije uvek
rezultirala masovnim istrebljenjem,
u NDH su ustaše u kratkom periodu –
od aprila do jula 1942. godine,
sistematski ubile između 22.000 i
28.000 Roma,6 odnosno više od 80
odsto romskog stanovništva. Za
veliku većinu njih, više od 22.000,
utvrđen je identitet.7
Početak masovnog ubijanja Roma u NDH
podudario se s likvidacijom
jevrejskih žena i dece iz Srbije
koji su se od decembra 1941. godine
nalazili internirani u logoru na
Sajmištu (Jüdenlager Semlin) kod
Beograda, formalno na teritoriji
NDH, ali pod kontrolom Gestapoa iz
samog Beograda. Sajmište predstavlja
poslednji čin Holokausta u Srbiji:
svi muški Jevreji, kao i mnogi muški
Romi, streljani su tokm jeseni 1941.
godine, dok su žene i deca
internirani u tom logoru, ubijeni –
ugušeni u specijalnom gasnom
kamionu, poslatog direktnog iz
Berlina.8
Posle aprilskog rata, nemačka vojska
je zaposela centralnu Srbiju s
Beogradom, odnosno od reke Sava i
Dunav na severu, do Kosovske
Mitrovice i Niškog kraja na jugu,
dok je u Banatu vlast preuzela
nemačka narodna manjina
(folksdojčeri).9 Na tim teritorijama
živelo je tada oko 3,773.000 ljudi,
od kojih 3,367.000 Srba, 23.000
Hrvata, 51.000 ostalih slovenskih
narodnosti, 102.000 Mađara, 146.000
Nemaca, 66.000 Rumuna i 18.000
ostalih.10 Jevreja je bilo oko 13.000,11
a nalazio se i izvestan broj
jevrejskih izbeglica – njih oko
5000, uglavnom iz Austrije, Češke i
Poljske koji su u trenutku izbijanja
aprilskog rata tu privremeno
boravili, čekajući nastavak
putovanja u bekstvu od nacističkih
kandži, do teritorije Palestine.12
Na čelu okupacionog aparata nalazio
se vojni zapovednik u Srbiji.13 Od
njega su zavisila dva štaba:
Komandni štab, sa zadacima
isključivo vojne prirode i Upravni
štab, koji je predstavljao
najvažniju strukturu celokupnog
okupacionog aparata. Šef Upravnog
štaba, SS-Brigadenfirer Harald
Turner, bio je nadležan i za lokalne
komande, odnosno Feldkomandature,
Krajskomandature, Ortskomandature i
na kraju, Plackomandature14.
U saradnji s vojnim zapovednikom,
ali direktno potčinjena Glavnoj
upravi za bezbednost Rajha u
Berlinu, u Srbiji je delovala
posebna Operativna grupa Policije
bezbednosti i Službe bezbednosti,
ili Ajnsacgrupa na čijem se čelu
nalazio SS-Štandartenfirer Vilhelm
Fuks (Wilhelm Fuchs); unutar
Ajnsacgrupe postojao je Odsek IV –
Gestapo, a unutar njega referat IV
B4 za Jevreje (i kasnije za Rome)
čiji je rukovodilac bio
SS-Untersturmfirer Fric Štrake
(Fritz Stracke).15
Turner je već početkom maja 1941.
godine odlučio, s dozvolom Berlina,
da stvori kolaboracionističku
„komesarsku vladu“ koja bi delovala
u mnogim segmentima kao prava vlada.
Po njegovim rečima, to je uradio
prvenstveno kako bi lokalne vlasti u
zemlji “svoja uputstva dobile od
sopstvenih ministarstava, čiji je
činovnički kadar velikim delom bio
tu”.16
Na čelo komesarske vlade postavljen
je Milan Aćimović, koji je zajedno s
upravnikom grada Beograda Dragim
Jovanovićem bio jedan od ljudi u
koje su nemačke vlasti imale
poverenja.17
U prvim danima okupacije, jedna od
briga nemačkih vlasti je bila jasno
stavljanje do znanja Beograđanima
kao i stanovnicima cele Srbije da su
i lokalni Jevreji deklasirani kao
ljudskog bića i da će za njih važiti
posebno zakonodavstvo. Od samog
početka, oni su bili žrtve ekonomske
pljačke, fizičke eksploatacije,
iživljavanja i maltretiranja. Prva
antisemitska naredba nosi datum -
16. april 1941. godine: tada je
naređeno svim Jevrejima da se jave
na određeno mesto najkasnije do 19.
aprila radi registracije, a za one
koji to neće, predviđena je smrtna
kazna. Sledećih dana, tokom aprila i
maja doneta je za Jevreje celokupna
zakonska regulativa koja je po
modelu Nirnberških zakona potpuno
odvojila Jevreje od drugih
stanovnika: zabranjeno im je
korišćenje javnog prevoza i
posećivanje javnih mesta, nisu smeli
da idu na pijacu pre deset prepodne,
morali su da stanu u red kod bilo
koje fontane i čekaju da se svi
posluže pre nego će i oni moći,
oduzeti su im električni aparati;
njihove radnje su stavljene pod
komesarsku upravu, što je
prvenstveno značilo eksproprijaciju.
Na kraju, morali su da obrazuju
svoje posebne zdravstvene ustanove,
budući da ni lekari ni pacijenti
nisu više smeli da kroče u javne
bolnice. Nemci su kontrolisali
jevrejsku zajednicu preko srpske
policije, koja je bila zadužena za
primenjivanje nove zakonske
regulative, kao i za kažnjavanje
neposlušnih elemenata, a s druge
strane, preko Predstavništva
jevrejske zajednice, odnosno preko
posebnog tela sastavljenog od
visokih predstavnika jevrejske
zajednice koje je, upravo kao i bilo
koji Judenrat u istočnoj Evropi,
izvršavao nemačka naređenja i starao
se o celokupnoj jevrejskoj
zajednici.18 Antijevrejsko
zakonodavstvo će ubrzo biti
primenjivano i nad Romima.19 Nepuna
dva meseca od početka okupacije,
tačnije 30. maja, vojni zapovednik
je objavio „Naredbu koja se odnosi
na Jevreje i Cigane“, kojom je
definitivno regulisan njihov status
unutar Srbije: Jevreji i Romi su
morali na prinudni rad, morali su da
nose žutu traku na levoj ruci, nisu
smeli na pijacu pre deset ujutro,
morali su da prijave imovinu, i
drugo.20 Kolaboracionistička policija
je imala zadatak da vrši nadzor nad
njima u okviru posebnog odseka
Specijalne policije Uprave grada
Beograda, tačnije VII Odseka ili
Policije za Jevreje i Cigane, s
komesarom Jovanom Nikolićem na čelu.21
Nakon izbijanja partizanskog ustanka
početkon jula, nemačke vlasti su
uvele mere odmazde protiv uhapšenih
komunista, ali i protiv Jevreja. Tog
meseca su vršena streljanja manjih
grupa talaca, ali i veće grupe, od
100 Jevreja i 22 komunista.
U avgustu iste godine, rad
komesarske vlade se nije pokazao
dovoljno čvrstim u suzbijanju
partizanskog ustanka protiv
okupatora, niti dovljno efikasnim da
bi stekao simpatije stanovništva. To
je navelo nemačke okupacione vlasti
da pronađu alternativu: posle
pregovora s Berlinom, donele su
odluku o formiranju srpske vlade s
generalom Milanom Nedićem na čelu.22
Drugu i snažniju meru za suzbijanje
partizanskog ustanka predstavljao je
dolazak generala Bemea u Beograd i
uspostavljanje odnosa - 100 talaca
za jednog ubijenog i 50 za ranjenog
nemačkog vojnika (kasnije i za
folksdojčere), po samoj Hitlerovoh
odluci.
U blizini mesta Topole, 2. oktobra
su partizanske snage izvele napad na
nemačku kolonu i ubile 21 vojnika.
Dva dana kasnije, general Beme je
naredio, na inicijativu svojih
potčinjenih, kapetana Faulmilera
(Faulmüller) i pukovnika Pemsela,
streljanje 2100 srpskih zatvorenika
iz koncentracionih logora u Šapcu i
Beogradu, prvenstveno Jevreja i
komunista.23 Na prvi pogled, naredba
se nije odnosila na Rome, ali
nekoliko dana kasnije, tačnije 9.
oktobra, u izveštaju šefa policije
bezbednosti i SD iz Berlina
registrovano je da „u cilju odmazde
za 21 nemačkog vojnika, koji su pre
nekoliko dana ubijeni kod Topole,
biće streljano 2100 Jevreja i Cigana
[...] 805 Jevreja i Cigana biće
uzeti iz logor u Šapcu, a ostatak iz
jevrejskog prolaznog logora u
Beogradu“.24 Bio je to jedan od prvih
logora za Jevreje u Evropi,
uspostavljen sredinom avgusta i
smešten u bivšim kasarnama vojske
Kraljevine Jugoslavije na
Autokomandi, nedaleko od centra
Beograda. Prvi zatočenici su bili
muški Jevreji iz Banata, koje su s
porodicama folksdojčeri bukvalno
izbacili iz njihovih kuća i
prebacili u Beograd. Osim njih, kroz
logor je prošla većina jevrejskih
muškaraca iz Beograda, kao i veliki
broj Roma, takođe iz Beograda. Svi
su streljani u jesen 1941. godine.
Nekoliko dana kasnije, tačnije 16.
oktobra, posle partizanskog napada
kod Valjeva kad je ubjeno 10,
ranjeno 24 nemačkkih vojnika, Turner
je preduhitrio Bemea i predložio mu
egzekuciju 2200 Srba, od kojih će
600 streljati pripadnici 64.
Rezervnog policijskog bataljona,
koji je tada bio direktno podčinjen
Turneru, a ostatak, 1600 talaca,
trebalo je da strelja stražarska
regimenta Beograd.25
Dok su masovna streljanja muškaraca
bila u toku, doneta je odluka o
formiranju posebnog logora za
jevrejske i romske žene i dece, s
ciljem da ih se definitivno ukloni
iz glavnog grada, pa i iz cele
Srbije. Logor Sajmište, osnovan je
početkom decembra 1941. godine u
objektima beogradskog sajma, na
levoj obali reke Save, pored
porušenog mosta Kralja Aleksandra.
Iako se logor formalno nalazio na
teritoriji Nezavisne Države
Hrvatske, bio je u nadležnosti
nemačkih vlasti iz Beograda,
snabdevala ga je opština grada
Beograda, a u njemu su internirani
Jevreji i Romi iz Srbije. Nehumani
uslovi, zima, glad, bolesti i stalna
maltretiranja stražara, činili su
logor Sajmište jednim od prvih
logora smrti za žene i decu,
uspostavljenih u celoj Evropi. Već u
martu 1942, počelo je sistematsko
usmrćivanje logoraša upotrebom
gasnog kamiona (dušegupke): svaki
dan su SS-ovci vodili u smrt grupe
od oko 100 ljudi, sve do maja, kad
je Srbija proglašena zemljom “bez
Jevreja”. Narednih godina, sve do
kraja rata, nemački i posebno
kvislinški aparat, inače uvek veoma
efikasan u sprovođenju nemačkih
naređenja i u antisemitskoj
propagandi, konstanto su tragali,
hapsili i odvodili u smrt sve
Jevreje koji su se krili, u nadi da
će se spasiti i preživeti.
Makedonija, Vojvodina, NDH,
Dalmacija:
deportacije u Treći Rajh (1943-1944)
Dok je u Srbiji potpuno istrebljenje
jevrejske i asimilacija romske
zajednice bilo u završnoj fazi, u
okupiranoj Makedoniji Jevreji su još
uvek uživali određen stepen slobode,
iako su ih antisemitski zakoni na
snazi, faktički odvajali od drugih
stanovnika. Izvesno je da sudbinu,
koja ći ih zadesiti godinu dana
kasnije niko nije mogao da nasluti:
vrlo je verovatno da su se Jevreji
osećali prilično na sigurnom,
naročito u odnosu na situaciju u
Srbiji, o čemu su priče koje su
donosili srpski Jevreji koji su
uspeli da se domognu Makedoniji,
jasno svedočile o masovnom uništenju
njihovih sunarodnika. U Makedoniji,
bugarske vlasti su odmah uvele
zakonodavni i administrativni sistem
koji je bio na snazi u Bugarskoj.
Ipak, tek je krajem maja bugarska
vlada na čelu sa Bogdanom Filovom
donela prve zakonske odredbe, kojima
se precizno definisao status novih
krajeva: u nizu akata čiji je cilj
bio pravno prikazivanje Makedonije
kao sastavnog deo Bugarske, svi
stanovnici novih krajeva su dobili
bugarsko državljanstvo:26 jedini koji
su ostali bez državljanstva i samim
tim smatranim stranim državljanim,
bili su Jevreji. Bio je to rezultat
primenjivanja Zakona o zaštiti
nacije, objavljenog 21. januara
1941. godine u Sofiji, kojim su
Jevreji isključeni iz bugarskog
državljanstva (s određenim
izuzecima), zabranjeno im je da budu
članovi udruženja ili organizacija,
da imaju javne funkcije, da budu
trgovinski predstavnici, i drugo.
Zabranjeno im je takođe, sklapanje
braka s bugarskim državljanima,
promena mesta boravka bez dozvole
policijskih vlasti, i blokirani su
njihovi bankarski računi.27 Novi
antisemitski zakoni su uvedeni u
julu iste godine: 13. jula je uveden
poseban porez na jevrejsku imovinu,
dok je 26. jula uveden policijski
čas za sve Jevreje, jer su
okrivljeni da „pronose lažne glasove
s ciljem da oslabe nacionalno
jedinstvo“.28
Uprkos tome, Makedonija je, naročito
tokom leta i jeseni 1941. godine
bila destinacija mnogih jevrejskih
izbeglica iz Srbije, gde su masovna
streljanja i interniranje već bili
„normalna“ pojava. Bugarske vlasti
nisu preduzimale posebne mere protiv
njih (oko 1000, po nekim izvorima).29
Ipak, krajem oktobra, najverovatnije
pod nacističkim pritiskom, naredili
su registraciju svih Jevreja koji su
stigli u Skopje nakon 6. aprila: od
oko 300, koliko se u tom trenutku
tamo i nalazilo, prijavilo se njih
47. Bugarska policija ih je uhapsila
i predala Gestapou iz Srbije, koji
ih je odmah prebacio u logor na
Banjici u Beogradu i početkom
decembra streljao.30
Do drastične promene u bugarskoj
antisemitskoj politici došlo je 26.
avgusta 1942. godine. Tada je, na
predlog vlade, pri Ministarstvu
unutrašnjih poslova osnovan poseban
Komesarijat za jevrejska pitanja.
Idejni tvorac je bio Aleksander
Belev, poznati bugarski nacionalista
i germanofil, koga je 29. decembra
1941. godine ministra Petar
Gabrovski poslao u Nemačku, kako bi
proučio tamošnje antijevrejsko
zakonodavstvo. Belev je, nakon
povratka iz Berlina, zakone na snazi
u Bugarskoj ocenio kao previše blage
i slabog učinka, zbog čega je
predložio osnivanje posebnog tela
Ministarstva unutrašnjih poslova –
Komesarijata za jevrejska pitanja.
Pretpostavljajući da komesarijatu
vlada neće odobriti posebna
finansijska sredstva, Belev je
predložio da se u tu svrhu koriste
jevrejska ušteđevina blokirana na
njihovim računima, sredstva
jevrejske zajednice, kao i porez na
jevrejskoj imovini uveden u julu
prethodne godine.31
Komesarijat je počeo zvanično da
funkcioniše sa Belevom na čelu 3.
septembra 1942. godine. Sedište se
nalazilo u Sofiji, ali je imao
ogranke u svim gradovima gde su
postojale jevrejske zajednice. Odmah
su uvedeni antisemitski zakoni na
snazi u Rajhu: jevrejske kuće i
radnje su morale biti označene (11.
septembra), Jevreji su morali da
nose žutu zvezdu (23. septembra),
dok je muškim Jevrejima između 20 i
40 godina nametnut i prinudni rad:
poznato je da su skopski i štipski
Jevreji radili na izgradnji puta na
planini Vodno, dok su Jevreji iz
Bitolja radili u samoj Bugarskoj.32
U međuvremenu su nemačke vlasti,
preko svog ambasadora u Sofiji
Adolfa Hajnca Bekerlea, otvoreno
poručile predsedniku bugarske vlade
Bogdanu Filovu da je Nemačka
„spremna da primi bugarske Jevreje“,
i da bi, u tom slučaju jevrejska
imovina ostala na raspolaganju
bugarskoj vladi. Bugarske vlasti bi
ipak bile u obavezi da za svakog
deportovanog Jevrejina plate
određenu cenu. Bekerle je 12.
novembra javio u Berlin da se
bugarska vlada složila s
deportacijom Jevreja, i da je
spremna da plati, ali da je ipak
predložena cena previsoka.33
Tokom sledećeg januara nemačke i
bugarske vlasti su počele da prave
plan za deportaciju. Bekerle je 22.
januara javio nadređenima da je
Gabrovski predložio prvenstveno
deportaciju Jevreja iz okupiranih
krajeva (osim Makedonije, i
Trakije). S druge strane, Belev je
bio naklonjen ideiji da se odmah
deportuju svi Jevreji. Dogovor je
postignut 2. februara 1943. godine,
kad su Teodor Daneker, nemački
opunomoćenik za deportaciju
bugarskih Jevreja i Aleksandar Belev
odlučili da deportacije obuhvatiti
najpre oko 10.000 i 20.000 Jevreja
iz novih krajeva, pa tek posle i
ostalih 50.000 Jevreja koji su
živeli u Bugarskoj. Kao datum je
određen sledeći mart.34
Belev je odmah naredio službenicima
Komesarijata da sastave spiskove
Jevreja koje treba deportovati. U
Makedoniji su registrovana 7762
makedonska Jevrejina, kao i oko
trista izbeglica uglavnom iz Srbije.35
Konačni dogovor je potpisan 22.
februara. U njemu se predviđa
deportacija oko 20.000 Jevreja iz
novih „bugarskih“ krajeva, odnosno
iz Makedonije i Trakije, u istočnu
Nemačku. Bugarska policija je imala
zadatak da ih prikupi i smesti u
privremene logore, dok bi nemačke
vlasti organizovale deportaciju.36
Budući da je ukupno bilo 12.000
makedonskih i trakijskih Jevreja,
odlučeno je da se iz Bugarske odmah
deportuje određen broj
„boljševičko-komunista“.37
U noći između 10. i 11. marta
bugarska vojska i policija su
blokirale Skopje, Bitolj i Štip.
Naređeno je svim Jevrejima da pođu s
njima, i da ponesu kofer, vrednosti
i novac, jer će im to trebati u
Bugarskoj, gde su ih zvanično
prebacivali.38 Odvedeni su u zgradu
Monopola, gde su im te stvari
oduzete. U tom privremenom logoru,
nije bilo vode, kreveta i ćebadi,
dok hrana nije deljena četiri dana;
odlazak u toalet je dozvoljen jedan
put dnevno po pola sata i to u
grupama od 500 ljudi.39 Nako jedanaest
dana, tačnije 22. marta, prva grupa
od 2409 osoba je ukrcana na voz i
deportovana preko Srbije za
Treblinku, gde su stigli šest dana
kasnije. Istovremeno, 25. i 29.
marta, krenule su još dve grupe koje
su brojale 2399, odnosno 2550 osoba
iz Bitolja, Štipa i Trakije.40 Niko od
njih se nije vratio.
Krajem meseca Komesarijat za
jevrejska pitanje je obrazovao
posebne komisije sa zadatkom da
organizuju prodaju jevrejske
imovine,41 koja je već 2. marta ukazom
cara Borisa proglašena državnom
svojinom.42
Celolokupna makedonska jevrejska
zajednica je deportovana i ubijena.
Spasili su se, osim onih koji su
uspeli da se priključe partizanima i
onih koji su pobegli iz privremenog
logora u Skoplju, 67 lekara,
apotekara i bolničara sa porodicama
koje su bugarske vlasti zadržale u
službi zbog nedostatka drugog
osoblja, kao i 198 osoba koje su
imale strano državljanstvo,43 uglavnom
špansko ili italijansko44.
Zajedno s makedonskim i trakijskim
Jevrejima, deportovana je i ubijena
i mala jevrejska zajednica iz
Pirota, koja je tada brojala oko 160
osoba.45 Sve ih je uhapsila, 12. marta
bugarska policija, koja ih je nakon
sedam dana prebacila u Lom i predala
nemačkim vlastima46.
Na teritorijama pod mađarskom
okupacijom – u Bačkoj, Baranji,
Međumurju i Prekmurju, situacija je
bila delimično mirna sve do početka
1942. godine. Vlast je bila, do
avgusta 1941. godine, u rukama
vojske s komandantom Henrikom Vertem
na čelu, nakon čega je uspostavljena
civilna vlast s policijskim snagama.
Od tog trenutka je izvanredna
situacija prouzrokovana ratom de
facto prestala, a počela je
„integracija“ novih krajeva u
mađarsku nacionalnu celinu.
Antisemitsko zakonodavstvo koje je
bilo na snazi u Mađarskoj od 1939.
godine (Zakon o Jevrejima) i koje
je, između ostalog, zabranjivalo rad
Jevreja u određenim privrednim
granama, dok je za neke profesije
uveden takozvani numerus clausus,
bilo je zvanično uvedeno tek u
decembru 1941. godine. Paralelno s
tim, primenjena je posebna vrsta
ekonomske eksploatacije jevrejske
zajednice koja je podrazumevala
ucenjivanja, pljačku, ili
konfiskaciju imovine. U Senti,
Subotici, Novom Sadu lokalne vlasti
su samonicijativno nametale velika
davanja kao kaznu zbog pomaganja
prethodnoj „srpskoj okupatorskoj
upravi“, ili „četnicima“ u aprilskom
ratu.47
Zbog partizanskih akcija krajem
1941. godine, mađarske vlasti u
Novom Sadu odlučile su da organizuju
posebnu akciju „pročešljavanja“
terena uz pomoć regularne vojske.
Predlog je upućen vladi, koja ga je
podržala: za datum „racije“, kako je
akcija nazvana, izabran je 7.
januara 1942. godine. Policija je u
međuvremenu saopštila potčinjenima
da Srbi i Jevreji planiraju napad na
mađarske vlasti upravo na
pravoslavni Božić, kako bi opravdali
raciju i planiranu odmazdu nad
njima.48 Racija je započela već 4.
januara, a obuhvatila je niz bačkih
sela i gradića, poput Čuruga,
Žablja, Titela, Starog Bečeja i
Temerina: ubijeno je oko 2000 Srba i
323 Jevreja.49 Osam dana kasnije
doneta je odluka da se „racija“
proširi na Srbobran, Turiju, Nadalj,
Bačko Gradište, Kisač i Novi Sad.
Akcija je izvedena između 20. i 21.
januara pod komandom Jožefa
Garašija, komandanta divizije u
Somboru. U Novom Sadu, Srbi i
Jevreji su ubijeni na sedam lokacija
i žrtve su bacane pod zaleđeni
Dunav. Tog dana je ubijeno oko 1500
Jevreja i nekoliko hiljada Srba50.
U novembru 1942. godine uveden je
prinudni rad za sve Jevreje (i Srbe)
muškog pola. Zvanično je naredba
predvidela da Jevreji i Srbi ne
smeju da služe u regularnoj vojsci
ili pomoćnim jedinicama, već će biti
mobilisani u posebnoj „radnoj
službi“. Do marta 1943. godine oko
4000 bačkih Jevreja prošlo je kroz
tu službu: organizovani u jedinicama
od 250 ljudi (takozvanim „jevrejskim
radnim četama“), biće upućeni na rad
u Mađarsku u blizini Budimpešte,
Košića, Soprona i Szolnoka. Velike
grupe su upućene, takođe na rad u
okupiranu Ukrajini, odakle će se
samo mali broj vratiti,51 dok je 1943.
godine velika grupa bačkih Jevreja
upućena u borski rudnik: mnogi od
njih su ubijeni tokom „marša smrti“
1944. godine, odnosno tokom
prebacivanja zatočenika iz tog
logora do Bačke (pešice) i kasnije,
u logore smrti.
U martu 1944. godine postignut je
dogovor između mađarskih i
nacističkih vlasti o ulasku nemačkih
jedinica u Mađarsku. Dva meseca
kasnije svi Jevreji iz Bačke,
Međumurja, Prekomurja i Baranje su
deportovani u logore smrti, pre
svega u Aušvic, odakle će se samo
mali broj vratiti. Gestapo, uz pomoć
„Strelastih krstova“, odnosno
mađarskih jedinica, preuzeo je
takođe kontrolu nad radnim četama u
službi u Mađarskoj: uslovi rada su
bili mogo gori, zbog čega su mnogi
umrli od gladi, bolesti ili
zlostavljanja. Približavanjem
jedinica Crvene armije i oni će biti
prebačeni u logore smrti.52
Deportacije u logore smrti u periodu
između 1943, i 1944. godine
obuhvatile su takođe Jevreje koji su
se nalazili u Dalmaciji, Istri,
Crnoj Gori, Albaniji i na Kosovu,
odnosno na onim teritorijama koje su
do 8. septembra 1943. godine
pripadale, ili bili pod kontrolom
Italije, a koje su nakon njene
kapitulacije zaposeli Nemci. U
grupama, deportovani su Jevreji iz
Splita (oktobra 1943. godine, prvo
su prebačeni u Beograd pa u Aušvic),
iz Prištine i drugih mesta na
Kosovu, Albaniji i Crnoj Gori (u
junu 1944. godine, deportovani su u
Bergen Belzen), dok su iz Rijeke i
okoline deportovani u Aušvic.
Zaključak
Dramatična situacija u NDH i u
okupiranoj Srbiji navela je već u
leto 1941. godine mnoge Jevreje da
potraže spas u bekstvu, krijući se u
unutrašnjosti, ili pokušavajući da
se s lažnim dokumentima, ili bez
ikakvog dokumenta domognu teritorija
pod mađarskom ili italijanskom
kontrolom, gde, uprkos rasnim
zakonima Jevreji nisu bili žrtve
progona, interniranja ili ubijanja.53
U Beogradu, već od prvih dana
okupacije, postojao je kanal koji su
beogradski Jevreji koristili, kako
bi stigli do Bačke (tada okupirana
od Mađara): uz pomoć jedne mađarske
doktorke, a i nakon plaćanja
dogovorene sume, putovali su Dunavom
do određenog mesta odakle su
najčešće produžavali ka Budimpešti.
Mnogo organizovanija je bila
trgovina lažnim dokumentima koja se
razvila oko italijanskog poslanstva
u Beogradu.54 Zahvaljujući tim
dokumentima, Jevreji su vozom
putovali do Niša, pa drugim prevozom
do Kuršumlije i Prištine (neki su
išli do Skoplja, tada pod Bugarima,
pa u Albaniju).55 Drugi su se
upućivali u Crnu Goru, ili preko
teritorije NDH pokušavali da se
domognu Rijeke, Splita ili
Dubrovnika.56 Iz Zagreba, Sarajeva i
drugih gradova u NDH takođe su
Jevreji bežali u italijanske
okupacione zone: po nekim procenama,
oko 5000 njih je tako izbeglo smrt u
masovnim streljanjima ili logorima
smrti.57
Mnogi drugi širom Jugoslavije
potražili su spas u redovima
partizanskih jedinica (iako im se
izvestan broj priključio iz
političkih razloga): poznat je, na
primer, slučaj takozvanog
„Jevrejskog bataljona” u okviru
Rapske brigade, formirane na Rabu od
biviših zatočenika italijanskog
logora u septembru 1943. godine.58
Proces istrebljenja Jevreja u
Jugoslaviji je bio među
najtemeljnije izvedenim u celoj
Evropi. Nacističke snage su na razne
načine planirale i sprovele masovna
ubijanja, dok su domaći
kolaboracionisti – pre svega ustaški
režim, ali i mađarska policija,
srpski kvislinzi, bugarske snage i
drugi bili neohpodni za taj proces.
Bez njih, može se bez ikakve sumnje
tvrditi, Holokaust u Jugoslaviji ne
bi dosegao takve razmere. Na sličan
način, Romi su takođe bili žrtve
genocida, barem u Nezavisnoj Državi
Hrvatskoj i okupiranoj Srbiji: zbog
nedostatka istraživanja, ne može se
još sa sigurnošću tvrditi da li su
se slični progoni desili i u drugim
krajevima pod okupacijom.
Iako su se faze Holokausta
razlikovale u raznim krajevima
Jugoslavije, zavisno od trenutne
situacije, odnosa nemačih snaga i
kolaboracionista, kao i brojnog
stanja lokalnih jevrejskih
zajednica, može se primetiti da se
1941, i 1942. godine Holokaust
odvijao u samoj Jugoslaviji, odnosno
Jevreji (i Romi) su ubijani u
masovnim streljanjima ili logorima u
NDH i okupiranoj Srbiji, a od 1943,
sve do 1944. godine njihovo ubijanje
se odvijalo uglavnom kroz
deportaciju u nemačke logore smrti,
odakle se gotovo niko nije vratio.
|