Analiza slučaja 2

Muslimansko-bošnjaško stanovništvo u Bosni i Hercegovini bilo je veoma uzrujano uoči ulaska Jugoslavije u Drugi svetski rat. Sporazum Cvetković-Maček od 26. avgusta 1939. zadao je težak udarac tradicionalnoj mulimanskoj težnji ka autonomiji Bosne i Hercegovine praktično je podelivši između Srbije i novoustanovljene hrvatske banovine. Dominantna muslimanska elita se stoga okupila u Muslimanskom pokretu za autonomiju Bosne i Hercegovine, koji je tražio da se pored hrvatske upostavi i bosanska banovina; zahtev je inicirao Džafar Kulenović, predsednik Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), političke partije koja je uživala podršku velike većine bosanskih Muslimana. U pokretu su se okupile razne političke struje koje su postojale među Muslimanima. Štaviše, tu su se okupili i nekada 'prosrpski' Muslimani koji su bili za saradnju sa režimom u Beogradu, za strategiju lidera JMO Mehmeda Spahe sve do njegove smrti juna 1939, ali koja je potpuno diskreditovana Sporazumom kojim je beogradski režim žrtvovao Muslimane zarad sporazuma sa hrvatskom opozicijom. Sa druge strane, slaba disidentska muslimanska 'prohrvatska' struja koja je tradicionalno odbacivala saradnju sa režimom u Beogradu i osnovala Muslimanski ogranak Hrvatske seljačke partije (MOHSS) bila je sada blokirana svojom pripadnošću jednom hrvatskom nacionalnom pokretu koji je okrenuo leđa bosanskom jedinstvu. Pa ipak, Muslimane se spajao strah od velikosrpske reakcije na pokrete koji su bili za hrvatsku, ali više od svega, bosansku autonomiju, otelotvorenu u pokretu „Srbi, na okup!“ preteči četničkog pokreta u Drugom svetskom ratu, koji je sprovoditi politiku genocida nad Muslimanima.2

Nakon okupacije od strane sila Osovine, kojom je poništena Kraljevina Jugoslavija, uspostavljena je velikohrvatska marionetska država – Nezavisna Država Hrvatska (NDH) – ekstremnog, fašističkog i terorističkog ustaškog pokreta. Čitava Bosna i Hercegovina pripojena je NDH, koja je u junu podeljenja na dvadeset i četiri administrativne jedinic, velike župe, na čelu sa 'velikim županima'. Ova planska podela je trebalo da izbriše granicu između Hrvatske i Bosne i Hercegovine, kako administrativnu tako i u svesti ljudi, i to u skladu sa velikohrvatskom, nacionalističkom ustaškom ideologijom.3 Ustaški poglavnik Ante Pavelić uzeo je istaknute bosanske Muslimane i Hrvate da mu 'ukrase' režim; Osman Kulenović, Džaferov brat, imenovan je za potpredsednika vlade 15. aprila. Glavni organ ustaškog pokreta, Opće ustaško vijeće, zvanično je konstituisano početkom maja; tu su, ispod Pavelića, bili doglavnici; među njima, i dva vremešna bosanska političara iz vremena pre Jugoslavije, prohrvatski Musliman Adem-aga Mešić i Hrvat Jozo Sunarić. Podređeni doglavnicima bili su poboćnici (ađutanti); među njima su bili Alija Šuljak i Hakija Hadžić, nekadašnji lideri MOHSS.

Hadžić je bio glavni muslimanski ustaša u Bosni i Hercegovini. Čistka koju je institucijama sproveo protiv starijih, iskusnih i istaknutih Muslimana kristalizovala je otpor muslimanske elite prema NDH.4 Podrškom projektu NDH lideri MOHSS kompenzovali su svoje odustajanje od ideje bosanske autonomije, ali su i dalje podržavali tradicionalni muslimanski cilj jedinstvene Bosne – pa makar u velikohrvatskom okviru. Mada je ustaški pokret formalno stajao iza tradicionalno hrvatskog nacionalističkog stanovišta o Muslimanima kao Hrvatima islamske vere, u praksi će na svim nivoima državnog aparata, NDH vojske i ustaškog pokreta u celosti prevladavati Hrvati katolici, dok će Muslimani biti svuda neadekvatno zastupljeni.5

Dominantna muslimanska elita je od početka bila rezervisana prema novouspostavljenoj NDH, ali je reagovala na različite načine i zavisno od političkih tokova. Politički svesni Muslimani se nisu – i to mnogo više od Srba ili Hrvata – jasno podelili na profašističke i antifašističke blokove, i nisu, manje-više bili spremni da se bore protiv drugih Muslimana. To je potaklo provokativnu izjavu Šaćira Filandre: „Bošnjaci narod nije sudjelovao u Drugom svjetskom ratu“.6 Političke podele među muslimanskom elitom nisu bile prevashodno ideološke prirode, već oko različitih strategija kako da se najbolje sačuvaju pozicije i muslimansko stanovništvo u celini od dveju pretnji: asimilacije i hegemonizam hrvatskih ustaša sa jedne, i genocida od strane srpskih četnika sa druge strane.

U prvim nedeljama od uspostavljanja NDH grupa bosanskih političara, Muslimana, Srba i Hrvata, koji su bili protiv ustaša, ali ipak spremni na saradnju sa okupatorom, uputila je memorandum nemačkim vojnim vlastima u kojem je osporila validnost uključivanja Bosne i Hercegovine u okvire NDH i tražila uspostavljanje direktne nemačke vojne uprave nad celom Bosnom i Hercegovinom. Ova je inicijativa potekla od Uzeir-age Hadžihasanovića, istaknutog člana JMO i de facto lidera pronemačkog, ali antiustaškog krila muslimanske elite. Ovo je nastojanje da se uspostavi međureligijska saradnja pripadnika bosanske elite protiv ustaškog genocida naglo okončano kada su ustaše uhapsile trojicu od četvorica srpskih potpisnika koji su kasnije svi bili pogubljeni, dok su Muslimani strogo upozoreni da se uzdržavaju od sličnih aktivnosti.7

Hadžiasanović je nakon toga prestao direktno da lobira protiv ustaša, već je iz pozadine usmeravao muslimansku autonomašku opoziciju NDH. On i Džafer Kulenović sazvali su sastanak istaknutih članova bivše JMO u jednoj privatnoj kući u Doboju, gradu na severoistoku Bosne, negde u leto 1941, radi usvajanja nove muslimanske strategije. Podržan od strane Hadžiasanovića i uprkos protivljenju većine prisutnih, Kulenović je odlučio da se priključi vladi NDH kao protivteža Hakiji Hadžiću i MOHSS čije je uplitanje u poslove Islamske verske zajednice smatrao zabrinjavajućim. Predvođena Kulenovićem i Hadžiasanovićem delegacija istaknutih Muslimana došla je kod Pavelića 14. Avgusta da mu uruči deklaraciju o muslimanskoj lojalnosti NDH, nakon čega je Kulenović, u novembru, zamenio svog brata Osmana na funkciji potpredsednika vlade. Formalno pro-NDH krilo muslimanske elite će od tada nadalje biti podeljeno u dva nepomirljiva bloka: kolaboracionistički nekadašnje JMO i ideološki istinski ustaški, potekao iz MOHSS.8

Ustanak Srba u NDH koji je izbio u leto 1941, kao reakcija na ustašku antisrpsku genocidnu politiku, i sam je u mnogim aspektima postao pogromaški; ustanici su spalili muslimanska sela i poubijali njihove stanovnike. Jedno ustaničko krilo se razvilo u četnički pokret aktivne genocidne politike protiv ne-Srba, posebno Muslimana. Reagujući na opasnost od nacionalnog uništenja Muslimani su, poput Srba, osnovali vlastite paravojne formacije. Neki su se priključili ustašama: ustaški komandant u Bosni i Hercegovini Jure Francetić je uglavnom od muslimanskih izbeglica iz Istočne Bosne, koji su pobegli od četničkog noža, formirao 'Crnu legiju' za borbu protiv ustanika. Nekih 1000-1500 snažno motivisanih pripadnika Crne legije, rešenih da odbrane svoja ognjišta, krenulo je i protiv partizana i protiv četnika u Istočnoj Bosni u leto 1942.9 Muslimani su mnogo češće dezertirali iz regularne armije NDH (domobrana) i pridruživali se muslimanskim milicijama osnovanim za odbranu domova tamo gde su bili ugroženi. Ove su milicije bile mnogo motivisanije od domobrana, ali njihovi pripadnici često nisu bili nimalo lojalni ustaškoj stvari, pa čak i ustaše, poput srpskih ustanika, smatrali spoljnim neprijateljem. Reagujući na osećaj beznađa među muslimanskim stanovništvom kojeg trupe NDH nisu zaštitile, pripadnici muslimanske elite su do kraja godine stali na čelo ovog spontanog muslimanskog pokreta odbrane i formirali samostalne muslimanske vojne snage.

Inicijator ovog poduhvata u Bijeljini na severoistoku Bosne bio je Murat beg Pašić, samovoljni lokalni ustaški komandant muslimanske-autonomaške predispozicije; on je, kako je tvrdio jedan od njegovih neprijatelja iz ustaškog pokreta, agitovao da ‘Bosna dođe pod Njemačku upravu, jer da je NDH nesposobna da upravlja Bosnom.’10 Njegova je podrška formiranju autonomnih muslimanskih oružanih snaga bila u skladu sa tom aktivnošću. Već septembra 1941, u obližnjoj Tuzli, veliki župan Ragib Čapljić počeo je da zagovara formiranje nezavisne muslimanske vojske; navodno je u poseti gradu Kalesiji nedaleko od Tuzle rekao: „Ovo [ova oblast] nije ni srpsko ni hrvatsko“. Tuzlanski trgovac Muhamedaga Hadžiefendić, koji je bio oficir i austrougarske i jugosloveske vojske, počeo je u novembru da organizuje muslimanski oružani pokret otpora protiv ustanika, kada je i uspešno odbio njihov napad na muslimansko selo Puračić. Nakon što je dobio dozvolu od Zagreba sazvao je, 20. decembra, lokalne i seoske muslimanske starešine iz regiona i krenuo sa formiranjem muslimanske legije. 'Dobrovoljački odjel narodnog ustanka bojnika Hadžiefendića' ozvaničen je u Tuzli 22. decembra.

Hadžiefendić je do proleća 1942. pod svojom komandom imao pet hiljada vojnika koji su delovali od Gračanice na zapadu i Orašja i Bosanskog Šamca na severu, do Zvornika i Bijeljine na istoku i Kladnja na jugu. U maju je jedinica preimenovana u 'Dobrovoljačku domobransku diviziju' često nazivanu Domdo, a već do kraja iste godine šest Domdo bataljona bilo je stacionirano u Bijeljini, Brčkom, Gračanici, Puračiću, Živinicima i Tojšicama, sve pod njegovom komandom u Tuzli.11 Domobranske legije su mahom popunjavane nasumce muslimanskim seljačkim stanovništvom discipline i ponašanja, po kojima su bili slični ustanicima protiv kojih su se borili. Legionari su harali domove po i ne pobunjenim srpskim selima, prebijali, a ponekad i ubijali meštane. Bili su agresivni i sa prezirom su se odnosili prema regularnoj vojsci i policiji NDH, i Hrvatima uopšte, smatrajući teritoriju na kojoj su dejstvovali muslimanskom kojom upravljaju Muslimani.12

Sam Hadžiefendić je bio otvoreni muslimanski autonomaš, i ustaše su prema njemu bile sve više i više podozrive zbog njegove islamske, nehrvatske retorike.13 Muslimanski autonomaši iz Sarajeva i drugih gradova pokušavali su ili da prošire dejstva Hadžiefendićeve legije na svoje teritorije ili formiraju vlastite musimanske milicije. Nameravali su da angažuju El-hidaje, organizaciju koju su pripadnici uleme (muslimanskog sveštenstva) osnovali 1936, kao glavnu koja bi vodila računa od očuvanje islamskog zakona i institucija među bosanskim Muslimanima. Njihov je dugoročni cilj bio izdvajanje Bosne i Hercegovine iz NDH. Među učesnicima ovog projekta u Sarajevu bili su Hadžihasanović, Hafiz Muhamed efendi Pandža, direktor dobrotvornog društva 'Merhamet' i član ulema medžlisa ili Visokog islamskog saveta, i gradonačelnik Mustafa Softić, Hadžihasanovićev zet;ƒu Banjaluci, bivši radikalski politièar Suljaga Salihagić; u Mostaru, bivši mufija Omer Džabić i drugi. Među ovima i veterani muslimanskih autonomaških pokreta pod austrougarskom vlašću 1899-1909. i za vreme Jugoslavije 1939-41. U Sarajevu je formirano pet muslimanskih milicija: u Vrtaniku, Hrasnici, Nahorevu, Jarčedolu i Kotarcu.14

U Istočnoj Hercegovini je muslimansko otuđenje od NDH, pred smrtnom opasnošću od četnika koje su podržavali Italijani dovelo do formiranja muslimanske milicije – Muslimanske nacionalno vojne-četničke organizacije - koja je nastojala da se prilagodi italijansko-četničkom poretku i posebno se borila protiv ustaša i partizana. Bila je to varijacija na temu muslimanskih milicija koje su nicale svuda po Bosni, ali milicija koja je odražavala hercegovačke posebnosti. Jedan deo muslimanske političke scene u Hercegovini bio je tradicionalno prosrpski još od vremena srpsko-muslimaske saradnje protiv Austrougarske; njegov najelokventniji i radikalniji glasogovornik bio je pesnik Osman Đikić. U isto vreme mulsimansko stanovništvo u Hercegovini je od 1941. bilo posebno izloženo opasnosti u najudaljenijem i demografski 'najsrpskijem' delu NDH, gde je anti-muslimanski šovinizam bio i najjači. Ovakva tradicija i opasnost proizveli su muslimansko-četnički fenomen u Hercegovini. To je delimično bila i posledica italijanske politike mobilizacije stanovništva iz zona NDH pod upravom Italijana za pomoćnu dobrovoljačku antikomunističku miliciju.

Među glavnim predstavnicima pročetničke muslimanske struje bili su Ismet Popovac, Mustafa Pašić i major Fehim Musakadić. Popovac i Pašić su se priključili srpskim ustanicima 1941;15 potom su obnarodovali muslimansko-četničku miliciju u saradnji sa Italijanima.16 Popovac je pismom od 21. jula 1942. uveravao Dražu Mihailovića kako Muslimani kao celina ili bilo na kojem kvalifikovanom kvorumu nisu priznali hrvatsku državu, i kako Muslimane treba okupiti bilo u zajedničku ili posebnu četničku jedinicu. Da bi mu pomogao u mobilizaciji Muslimane u četnike, Popavac je predlagao Mihailoviću da ‘bi ste Vi uzeli sebi jednog istaknutijeg Muslimana, koji ima dobar glas i političkog korjena u narodu, davši mu odgovarajući rang prestavnika Muslimana i savjetnika po svim pitanjima koja se odnose na krajeve u kojima Muslimani žive.’17 Mihailović je konačno imenovao Musakadića, bivšeg načelnika policije Sarajeva, zapovednikom muslimansko-četničkih trupa, a drugog Muslimana, Mustafu Mulalića postavio za potpredsednika četničkog Centralnog nacionalnog komiteta.18

Popovčevi muslimanski četnici su i dalje bili nacionalno svesni Muslimani i pored srpskih obeležja; njihovi ciljevi su bili tradicionalno muslimanski – da prežive i ostvare autonomiju u saradnji sa četnicima – što su i njihovi prohrvatski sunarodnici hteli da ostvare kroz saradnju sa ustašama. Vladimir Zečević, jedan od Mihailovićevih agenata u Hercegovini, smatrao je da je osnovni Popovčev cilj da zaštiti Muslimane, a ne da se bori za srpski narod i srpsku stvar.19 Ovu je tvrdnju potkrepljivao činjenicom da je Popovac blizak sa Suljagom Salihagićem, jednim od autora muslimanskog memoranduma Hitleru iz novembra 1942. Izbor Suljagića kao nekadašnjeg člana srpske nacionalističke Narodne radikalne partije kao ličnosti koja će organizovati muslimansko-četničke formaciju u Bosanskoj Krajini činio se sasvim logičnim Popovcu; sama mogućnost saradnje pročetničkog Popovca i pronemačkog Salihagića ukazuje koliko je solidarnost među muslimanskom elitom bila jača od međusobnih razlika u političkoj orijentaciji.20 I zaista, decembra 1942. muslimansko-četničke vođe su izjavile kako su Muslimani iz Bosne i Hercegovine, i svih krajeva zemlje sastavni i nedeljivi deo srpstva, ali i da je njihov cilj država uređena na principima demokratije i društvenih prava, u kojoj će Muslimani biti ravnopravni građani. Početkom januara 1943. objavili su njihovi ciljevi da organizuju i naoružaju Muslimane u Bosni i Hercegovini i drugim delovima Jugoslavije, i da ujedine i organizuju Muslimane po principu 'svi za jednoga, jedan za sve'.22

U razgovoru sa Mihailovićevim oficirima Petrom Bačovićem i Dobrosavom Jevđevićem krajem septembra ili početkom oktobra 1942. Popovac se saglasio sa formiranjem jedne muslimansko-četničke organizacije.23 Potonju je odobrila italijanska vojna uprava u Hercegovini kao deo njene Dobrovoljačka antikomunističke milicije. Istog meseca Popovac je na srpsko-nacionalističkoj i antihrvatskoj bazi apelovao na Muslimane u partizanskim redovima da dezertiraju i pridruže se njegovim trupama.24 Ovakva saradnja Muslimana i četnika na antihrvatskoj osnovi jeste do izvesne mere zaštitila hercegovačke Muslimane koje su mobilisali u italijansko-četničke milicije dok su Hrvati morali da beže.25 Popovac i Pašić su sazvali sastanak muslimansko-četničkih vođa krajem novembra 1942, kada je odlučeno da je cilj, kako je to zabeleženo u jednom ustaškom tajnom policijskom izveštaju, ‘da muslimane upišu u četnike navodno u muslimansku miliciju za zaštitu muslimanskog elementa’.26

Popovčevi muslimanski četnici bili su deo šireg hercegovačkog muslimanskog autonomaškog kruga. U Mostaru je 6. oktobra 1942. održana konferencija koja je okupila istaknute muslimanske ličnosti, na kojoj je odlučeno da jedna delegacija ode kod italijanskog generala Santovita kako bi ga uverila u lojalnost hercegovačkih Muslimana Kraljevini Italiji, i zatražila oružja za samodbranu. Na narednoj konferenciji od 8. oktobra odlučeno je da treba sarađivati sa Popovčevom muslimansko-četničkom frakcijom da bi se steklo poverenje Italijana, i da se jedna delegacija pošalje pravo u Rim. U delegaciji su bili bivši muftija Omer Džabić čiji je ujak Ali Fehmi 1899-1909. bio na čelu hercegovačkog muslimanskog pokreta za autonomiju, kao i jedan predstavnik Popovčevih muslimanskih četnika. Delegacija je boravila u Italiji u drugoj polovini oktobra i sastala se sa italijanskom vladom i velikim muftijom Jerusalima Hadži Aminom al-Huseinijem. Italijani su prihvatili da naoružaju Muslimane pod uslovom da se ovi bore isključivo pod italijanskom zastavom. Delegacija se možda založila i za uspostavljanje autonomne Bosne i Hercegovine, i to sa blagoslovom Hadžiasanovićeve autonomaške frakcije sa sedištem u Sarajevu.27 Pa ipak, zbog ekstremno antimuslimanske prirode četničkog pokreta muslimanskoje-četnički projekat imao je malo uspeha. Kada su se partizani 10. hercegovačke brigade jula 1943. vratili u Hercegovinu ubili su Popovca i Musakadića, dvojicu od troje glavnih muslimansko-četničkih vođa; organizacija se nakon toga potpuno raspala.28

Najozloglašeniji izraz muslimanskog otpora ustašama i muslimanskog kolaboracionizma sa nacistima bio je muslimanski Memorandum Hitleru iz novembra 1942. Memorandum je predstavljao vrhunac pronemačkog delovanja antiustaškog krila muslimanskog autonomaškog pokreta. Sve do leta i jeseni 1943. te su aktivnosti prevashodno imale za cilj direktnu saradnju sa Nemcima, kojom bi se zaobišle ustaše. Grupa istaknutih Banjalučana sastala se 29. maja i osnovala odbor za formiranje nezavisnog muslimanskog bataljona koji će delovati protiv partizana. Odlučili su i da upute jedan memorandum u Berlin u kojem će zatražiti autonomiju za Bosnu i Hercegovinu. Ovaj potez izazvala je dugotrajna borba za premoć između muslimanske zajednice u Banjaluci i ustaške, antimuslimanske uprave grada.29 Muslimansko nezadovoljstvo je još više naraslo kada su četnici u leto 1942. masakrirali muslimanske civile, što je uglavnom protumačeno kao posledica ustaškog progona Srba, tako da su ustaše i četnici smatrani zajedničkom pretnjom kakvom su je smatrali i partizani. Mnogi učesnici godišnje skupštine El-hidaje održane 16. avgusta 1942. izrazili su zabrinutost zbog opasnosti koju i ustaše i četnici predstavljaju za opstanak Muslimana.30

Vođenje kampanje širom Bosne i Hercegovine za ustanovljavanje jedne autonomne muslimanske milicije je od avgusta 1942. pa sebe preuzelo ‘Narodni spas', krovna organizacija u kojoj su se našli predstavnici raznih muslimanskih društava i udruženja u Bosni i Hercegovini. Potstaknuta masakrom Muslimana u Foči početkom avgusta osnivačka konferencija organizacije sazvana je za 26. avgust, pod predsedništvom Safeta Bašića, predstavnika reisa ul-uleme, najvišeg verskog autoriteta muslimanske, i uz učešće nekih tri stotine istaknutih Muslimana. Uvodni govor održao je Muhamed Pandža koji je pokrenuo pitanje jedne nezavisne muslimanske oružane snage koja će pomoći Muslimanima da se odbrane. Konferencija je osudila nesposobnost NDH vlasti da zaštiti Muslimane u istočnoj Bosni, pozvala Muslimane da se mimo NDH obrate Nemcima, Italijanima i saveznicima u islamskom svetu, i opredelila se za 'zajedničku suradnju cijelog žiteljštva Bosne i Hercegovine, te potpunu slogu muslimana, pravoslavnih i katolika'.

U tada izabranom rukovodstvu Nacionalnog spasenja bili su Mehmed Handžić, Uzeiraga Hadžihasanović i još petorica istaknutih Muslimana. Bilo je to tada nezvanično nacionalno rukovodstvo muslimanske nacije, koje je bilo i za nezavisnu spoljnu politiku i za finansiranje i naoružavanje muslimanskog pokreta otpora ustanicima. Grupa je bila aktivna u obaveštavanju velikog muftiju Jerusalima, kraljeva Saudijske Arabije i Egipta, predsednika Turske, kao i Britanaca, Amerikanaca i Sovjeta o stradanjima Muslimana Bosne i Hercegovine.31 Izabrano je četrdeset i osam članova Saveta organizacije, među kojima su bili i bivši političari Šefkija Behmen, Zaim Šarac i Hamdija Karamehmedović. Prema jednom izveštaju UNS, ‘Cilj vodećih muslimanskih ličnosti, je da i dalje ostanu na položajima vodećih ličnosti t.j. žele da bosansko hercegovački muslimani osiguraju sebi većinu. Pokušaji da to postignu bili su različiti a jedan od najglavnijih, koji se stalno provlači kroz dugi niz godina jest autonomija Bosne.’32

Nakon drugog masakra kojeg su četnici počinili nad Muslimanima u Višegradu izabran je novi, sedmočlani 'Odbora Narodnog spasa' na čelu sa Handžićem i Pandžom sa zadatkom da zaštiti ugrožene Muslimane u Bosni i Hercegovini i stara se o izbeglicama.33 Marta 1943. El-hidaje je preuzela ekstremističku organizaciju 'Mladi Muslimani', što je označilo približavanje konzervativnih i radikalnih struja muslimanskog pokreta za autonomiju. Nacionalno spasenje je težilo da proširi sistem autonomnih Panža je posetivši Pavelića 30. oktobra 1942. predložio formiranje muslimanskih legija širom Bosne i Hercegovine, i Hadžiefendića, Sulejmana Filipovića ili Šefketa Hasandedića kao moguće zapovednike. Njegov je zahtev potom prenet nemačkim vojnim vlastima. Međutim, ustaše su se protivile isključivo muslimanskom karakteru ovih legija i ograničile su njihovo delovanje na tuzlanski region.34

Kampanja muslimanskih autonomaša za autonomnu muslimansku vojsku potom je pretočena u zahtev za bosanskom autonomijom u okviru Rajha, koji je upućen direktno Hitleru. Grupa vodećih muslimanskih političara, predstavljajući se kao ‘Narodni odbor', je 1. novembra 1942. uručila svoj memorandum Hitleru ili ‘Fireru naš !’, kako su ga srdačno oslovili. Osim Hadžihasanovića, autori memoranduma su verovatno bili i Softić i Salihagić, i, prema jednom izvoru, Pandža.35 U memorandumu je navedeno: ‘Niko, nijedna etnička grupa, nijedno pleme, a isto tako nijedan narod u čitavoj Evropi nije sa više privrženosti osetio i razumeo Vaš gigantski pokret za uspostavljanje novog reda u Evropi, kao mi Bosanci, muslimani Bosne. Mi smo u načelima nacionalsocijalizma, Vašeg pokreta, osetili da on jedini donosi pravdu, red i mir u Evropi, koja je zatrovana i upropaščena demokratizmom.’ U memorandumu su se potrudili da se Hitleru obrate jezikom koji on razume, tvrdeći da bosanski muslimani vode poreklo od 'Gota, to jest nemačkog plemena koje se zvalo Bosna'. U memorandumu se denuncira Pavelićev zapovednik u Bosni Božidar Bralo kao zaštitnik Jevreja: ‘On je izigrao Vaše namere i odredbe po pitanu Jevreja i počeo je odmah da brojne Jevreje u Bosni, naročito u Sarajevu, gde ih ima veoma mnogo i veoma bogatih, prima u katoličku crkvu. Time je pokušao da ih zaštiti od onoga do čega je, nakon pobede i osvajanja ove zemlje, moralo doći.’ Jevreji su, tvrdi se u memorandumu, odgovorni za srpski ustanak, jer pod ustaškom zaštitom ‘započeli su ponovo svoju izdajničku rabotu. Započeli su da organizuju četničke i ustaničke bande i da ih materijalno izdašno potpomažu.’ U memorandumu se, ipak, pominje činjenica da je 'problem Jevreja kod nas konačno bio rešen...'.36

U pogledu Bosne i Hercegovine u memorandumu se ističe da je Pavelić narušio 'istorijsko pravo Bosne na svoju izdvojenost' i da je građanski rat rezultat nelegitimne ustaške vlasti: ‘Da se sa Bosnom postupalo onako kako smo mi očekivali, da su muslimani bili organizovani i naoružani pod rukovodstvom nemačkih oružanih snaga i da su bili pozvani da sarađuju u pravi, ne bi u Bosni došlo do svega toga.’Stoga se zahteva: ‘Da se sada u hrvatskoj državi, na teritoriji Bosne, formira političko-administrativna uprava pod imenom “Župa Bosna”, sa sedištem u Sarajevu. Načelnika ove župe imenujete jedino i isključivo Vi, Fireru naš.’ Sve Muslimane koji su u redovima ustaša i domobrana na teritoriji NDH treba povući i od njih formirati 'bosansku gardu' koja bi se oslanjala na već postojeće muslimanske legije i bila pod zapovedništvom Hadžiefendića: ‘Jer, za ovo kratko vreme postojanja hrvatske države, došli smo do potpunog saznanja da Bošnjak samo svoju Bosnu može da brani i štiti.’

U memorandumu se traži zabrana ustaškog pokreta u Bosni i Hercegovini, a umesto toga ‘Da se omogući osnivanje jedne bosanske nacional-socijalističke partije na teritoriji Bosne.’ Od Hitlera se traži da nakon konačne nemačke pobede ‘da uključčite našu teritoriju, našu Bosnu, u red drugih evropskih zajednica pod Vašom zaštitom i date joj istu samostalnost koju će imati i naši susjedi.’ Muslimanima se mora garantovati apsolutna etnička većina u Bosni i Hercegovini, ustupanjem graničnih oblasti sa srpskim i hrvatskim većinskim stanovništvom susednim zemljama, i razmenom stanovništva sa njima.37 Time su muslimanski automaši ovim memorandumom hteli da dobiju krnju Bosnu i Hercegovinu u kojoj će Muslimani biti većinsko stanovništvo pod protektoratom strane sile. Bilo kako bilo, i uprkos svojoj servilnoj hitlerovskoj dekoraciji, muslimanski memorandum je bio izraz tradicionalnih zahteva za autonomijom, koji su na sličan način došli do izražaja i u drugim političkim strujama.

Najviše interesovanja za ideju o jednoj autonomnoj muslimanskoj vojsci pod nemačkom komandom od svih nacistički vođa pokazao je Hajnrih Himler, videvši u islamskom svetu potencijalnog saveznika protiv Britanske Imperije, dok je za njega NDH bila 'smešna država'.38 Hitler je na njegov predlog februara 1943. odobrio formiranje SS divizije koju bi činili bosanski Muslimani. Ustaški funkioner Alija Šuljak došao je u Tuzlu krajem marta 1943. radi mobilizacije muslimanskog stanovništva za bosansku SS diviziju. S tim ciljem održao je, uz asistenciju nemačkog SS, dva mitinga u Živinicama i Gračanici, na kojima je pozvao Muslimane da se priključe toj diviziji. Na zahtev Himlera i najistaknutijih muslimanskih ličnosti, veliki muftija Jerusalima Haj Amin al-Husseini je u periodu od 30. marta do 10. aprila 1943. Posetio Zagreb, Sarajevo i Banjaluku gde se sastao sa istaknutim Muslimanima i agitovao za formiranje bosanske SS divizije. Kada im nije pošlo za rukom da sakupe dovoljan broj dobrovoljaca Nemci su krenuli u prisilnu mobilazaciju otimajući regrute i iz oružanih snaga NDH, pritom desetkujući nekoliko njihovih jedinica. Konačno je tri hiljade Muslimana demobilisano iz vojske NDH kako bi se prikljućili diviziji, što je debelo koštalo Domovinsku gardu i ustaški moral.39 Naziv dodeljen diviziji bilo je 13. SS dobrovoljačka bosansko-hercegovačka divizija (Hrvatska), što je trebalo da deluje umirujuće i na njene hrvatske i muslimanske pripadnike.40 Pa ipak, ostala je poznatija kao Handžar divizija.

Delovi muslimanske elite podržali su formiranje muslimanske SS divizije u nadi da ona može biti od koristi u dosezanju nacionalnih ciljeva. Kada su ga kasnije, u jesen 1943, saslušavali partizani Pandža je tvrdio da su ih u vreme osnivanja muslimanske SS divizije uveravali kako će ona samo osiguravati red i mir na teritoriji Bosne i Hercegovine, koju neće napuštati. Rekao je da mu je al-Husseini obećao da će ova divizija zasigurno ostati u Bosni i Hercegovini, da će tu biti i formirana i uvežbana, i da će njena jedina dužnost biti da brani Muslimane od onih koji bi ih napali. Takođe je izjavio da su mu rekli da će ta divizija omogućiti odvajanje Bosne i Hercegovine iz NDH, i uspostavljanje autonomne Bosne i Hercegovine koja će biti deo novog nemačkog poretka.41

Naklonost prema Nemcima, široko rasprostranjena među Muslimanima, potekla je iz njihovog straha od velikosrpske pretnje. U izveštaju nemačke 114. lovačke divizije iz aprila 1943, navodi se: ‘Muslimani su velikim delom prijateljski raspoloženi prema Osovini. Oni govore o tome da bi poraz Nemačke za njih značio propast, jer u novoj velikoj Srbiji ne bi mogli ostvariti svoja prava...Politički cilj Muslimana je autonomija Bosne i Hercegovine. Neki izražavaju i želju da budu nemački protektorat'.42 Međutim, u jesen 1943. Nemci su počeli sve više da sarađuju sa četnicima i kvislinškom Srbijom što je doprinelo da se Muslimani okrenu protiv svih frakcija bliskih Osovini. Raspoloženje među Muslimanima se vrlo brzo promenilo zbog četničkog genocida, propasti NDH i formiranja Handžar divizije, i muslimanske milicije su počele da inkliniraju ka komunističkom Narodno-oslobodilačkom pokretu (NOP) koji je bio na platformi bosanske samouprave i jedinstva.

Izgleda da se Hadžiefendić nadao da će njegova legija biti nukleus muslimanske vojske koja će Bosni i Hercegovini obezbediti autonomiju. Zbog toga je sve svoje nade uložio u Handžar diviziju kao još moćnije muslimanske oružane snage koje motiviše želja za autonomijom. Pa ipak, na tome su se razmimoišle ambicije muslimanskih autonomaša i težnje običnih Muslimana koji su samo hteli da zaštite svoje domove, jer je Hanžar divizija predstavljala regularnu vojnu jedinicu koja nije mogla da bude lokalna odbrambena snaga bosanskih Muslimana na severozapadu. Stoga su nastojanja vlasti da pripadnike Domdo snaga priključe Hadžar diviziji samo ubrzala infiltraciju NOP u ovu drugu. Tuzlanski komunisti su kroz svoju propagandu odgovarali domobrane od ulaska u Handžar diviziju. Hadžiefendić je zato podržavao formiranje Handžar divizije na uštrb vlastitog političkog ugleda među svojim oficirima i običnim vojnicima od kojih su mnogi potom prešli na stranu partizana. Regrutacija dobrovoljaca za Hanžar diviziju takođe je izazvala obrnut efekat i kod domobrana i ustaša, od kojih su mnogi napustili svoje jedinice da bi se priključili bolje plaćenim SS trupama.43

Širom severoistočne Bosne domobranski oficiri i vojnici prelazili su maja 1943. na stranu partizana, a među njima i Hadžiefendićev ađutant Omer Gluhić, poručnici Daut Filipović i Osman Gruhonjić, i profesor Meša Selimović (kasnije čuveni književnik). Dezertiranje legionara je pokazalo da Muslimani u severoistočnoj Bosni nisu spremni da ratuju ni za NDH niti da na strani SS. Prebeg Hadžiefendićevog ađutanta Gluhića se posebo negativno odrazilo na samog Hadžiefendića koga je zbog toga NDH odbacila.44 To je, sa svoje strane, još više diskreditovalo NDH, izazvalo podelu među muslimanskim autonomašima i pripremilo teren partizanima da preuzmu baklju autonomije.45 Tokom leta i jeseni 1943. se grudvica dezertera – muslimanskih kolaboracionista, oficira, vojnika i lokalnih uglednika – pretvorila u lavinu. Ovi su prebezi su bitno doprineli sposobnosti partizana da osvoje bosanske gradove i varoši, jedan za drugim, do konačne pobede.

U dok su jedinice NOP sve više napredovale u Bosni i Hercegovini, pripadnici Handžar divizije stacionirane u gradu Vilfranš de Rurg na jugu Francuske pokrenuli su jalovu, ali spektakularnu pobunu septembra 1943, prethodnicu izraza nezadovoljstva mnogo širih razmera radi povratka kući. Duge organizacione priprema i obuka u Nemačkoj i Francuskoj značila je napuštanje bosanskog tla i domove vojnika ostavljene bez zaštite od četnika. Istovremeno, oficiri i vojnici, i Muslimani i Hrvati, bili su nezadovoljni svojom podređenošću nemačkim oficirima. Hrvati u diviziji bili su, opet, nezadovoljni zbog njenog autonomno muslimanskog karaktera i nemačkog favorizovanja Muslimana, i stoga je više dezertera bilo iz njihovih redova nego muslimanskih.46 Pobuna je izbila 17. septembra 1943. kada su saznali da se divizija opet vraća u Nemačku što su smatrali uvodom u njeno slanje na ruski front. U pobuni je učestvovalo oko pet stotina vojnika, Muslimana i Hrvata, i ubijeno je pet nemačkih oficira.47 Prema procenama, Nemci su tokom pobune i nakon njenog gušenja ubili od dvadeset do deve stotine musimanskih i hrvatskih esesovaca. Još nekih 825 pripadnika Handžar divizije su kao nepouzdani prošli kroz 'čistku' i poslati u koncentracioni logor Dahau.48

Do prekretnice je došlo kada su partizani prvi put oslobodili Tuzlu na severoistoku Bosne početkom oktobra 1943. Muslimanska elita je u Tuzli tradicionalno bila politički prosrpska i stoga protiv NDH. A oni među njima koji jesu sarađivali sa NDH nisu prihvatali i ustašku genocidnu poltiku, i tuzlanski Srbi su pod gradonačelnikom Seabegom Kulenovićem (članom MOHSS pre 1941.) i velikim županom Ragibom Čapljićem bili u Tuzli bezbedniji nego bilo gde drugde.49 Partizani su u noći između 1. i 2. oktobra krenuli u odlučujuću ofanzivu zauzimanja Tuzle. Ishod je postao izvestan kada je nekih sedamdeset oficira domobrana pod komandom pukovnika Sulejmana Filipovića, zapovednika 8. domobranske pukovnije i potom višeg komandira NDH u regionu, sa kojim su komunisti već pregovarali, rešilo da se preda nakog čega su i obični vojnici masovno predali oružje i napustili položaje.50 Među pedeset pojedinaca koje su partizani streljali po osvajanju Tuzle bio je i major Hadžiefendić.

Znatan deo muslimanskih kolaboracionističkih snaga i veliki broj istaknutih Muslimana priključilo je NOP u jesen 1943. To je bio znak da mnogi domobranski oficiri i vojnici u redovima partizana traže fizičku zaštitu od četnika i ustaša, ne ne od isključivo muslimanske milicije. Među istaknutim Muslimana koji su spas potražili u saradnji sa NOP bili su Sulejman Filipović, Muhamed Pandža, Muhamed Sudžuka, Hamdija Ćemerlić i Zaim Šarac. Bili su to mahom pojedinci koji su po svojoj političkoj orijentaciji od početka bili nevoljni građani ili saradnici NDH: Filipović je bio lojalni oficir Jugoslovenske vojske; Ćemerlić, Sudžuka i Šarac su bili članovi prosrpskog, muslimanskog kulturnog društva 'Gajret'; Šarac je takođe bio i političar prevashodno srpske i jugoslovenske Nezavisne demokratske partije. Sudžuka je bio zamenik velikog župana Plive i Rame; kao veteran predratnog muslimanskog Pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine i bivši urednik JMO novina Pravde i član Općeg vijeća Gajreta, bio je, uprkos svojoj projugoslovenskog orijentaciji, blizak organizaciji Mladi Muslimani pre i verovatno i posle prebega u partizane.51 A kao nekadašnji istaknuti kolaboracionista značajnog ugleda u društvu, bio je izuzetno dragocen za NOP.

Međutim, neće svi koji su se priključili NOP biti i lojalni. Ismet Bektašević je pre rata bio odbornik srebreničkog sreza i član Opšeg vijeća JMO; 1941. je osnovao muslimansku miliciju i aktivno učestovao u konfiskovanju oružja srpskog stanovništva i hapšenjima lokalnih srpskih političara.52 Uprkos svemu, prešao je na stranu partizana 15. oktobra 1943. nakon oslobođenja Tuzle i bio izabran za člana Prezidijuma ZAVNOBiH i odbornika Drugog zasedanja AVNOJ. Uz njegovu pomoć partizanu su mobilisali bivše muslimanske legionare u srebreničke, kladanjske i tuzlanske jedinice, mada je samo ova poslednja bila u to vreme nekih većih razmera. Decembra 1943, međutim, Bektaševića su zarobile ustaše i on je nakog toga ponovo počeo da radi za njih.53 U svojoj kancelariji u Bratuncu popisivao je simpatizere NOP i pomagao u regrutovanju Muslimana za Handžar divijizu. Partizani su ga posle streljali.

Tu je i Hafiz Muhamed efendi Pandža koji je 20. Oktobra 1943. napustio Sarajevo i sa nekih dvadesetak pripadnika Mladih Muslimana osnovao 'Muslimanski oslobodilački pokret' koji će se nezavisno od partizana boriti i protiv ustaša i protiv četnika. Regrutujući prve borce iz redova muslimanskih milicija južno od Sarajeva, uspeo je da okupi jedinicu od nekih 400 do 500 ljudi. Kada su ga 10. novembra zarobili partizani Pandža se obavezao na saradnju sa NOP u zajedničkom cilju bosanske autonomije. Čak im je i obećao da Handžar divizija u čijem je osnivanju učestvovao, po povratku u Bosnu sa obuke u inostranstvu ‘okupatoru neće poslužiti, nego će poslužit naroda’.54 Međutim, kada ga je neprijelj ponovo zarobio, Pandža je, prema partizanskim izvorima, ponovo počeo sa njima da sarađuje, mada se ne zna sasigurno da li je to stvarno bio slučaj i, ako jeste, da li je ili ne on to učinio svojom voljom. U svakom slučaju, njegovo zaklinjanje ustaškoj politici, kada je navodno 21. januara 1944. u Zagrebu demonstrirao odanost NDH i hrvatskom nacionalizmu bilo je kranje netipično za njegovo opredeljenje od izbijanja rata, koje je , koje je isprva bilo veoma pronemačko, ali ipak antiustaško.55

Uništenjem Hadžiefendićeve domobranske legije i dezertiranjem velikog broja njenih pripadnika u NOP u leto i jesen 1943, samo su najokorelije muslimanske lokalne starešine i njihovi birači ostali da se bore protiv partizana. Među njima su bili i nekadašnji muslimanski legionari, kao i pripadnici muslimanskih milicija koje su nezavisno od njih formirane odmah po izbijanju rata. U julu je komandant muslimanske milicije Nenad Topčić u oblasti Kalesija nedaleko od Tuzle osnovao takozvanu 10. planinsku grupu bosanskih gorštaka sa par stotine pripadnika. Ova se grupa potom povezala sa drugim muslimanskim milicijama poput nezavisne milicije sela Teočak koje se od 1941. uspešno branilo i od četnika i od partizana, takozvanog 'zelenog kadra' – pri čemu je to 'zeleni' označavalo šumsku vojsku. Mada formalno deo domobranskih snaga od januara 1944, u praksi su i organizaciono i po komandnoj liniji delovali potpuno nezavisno, isključivo na osnovama islamske ideologije dok su im fesova ukrašavali polumeseci, a ne hrvatska šahovnica ili ustaško 'U'. Oni su bili ti koju su potom stali na čelo muslimanskog autonomaškog otpora partizanima i četnicima u severoistočnoj Bosni.

Za razliku od domobrana, zeleni kadar je uglavnom bio seljačka milicija sličnija svom četničkom neprijatelju nekom autonomnom ogranku NDH trupa. Ustaše su ih tolerisale iz preke potrebe, mada ih nisu odobravali. Sudeći po jednom izveštaju UNS, Topčić je ‘svojevremeno bio vrlo dobar hrvatski nationalista' i ‘danas tvrdi da je i danas Hrvat i da mu je sam jedini cilj uništenje četnika i partizana’ mada ‘iza svega ovoga krije prava zadaća prve prganizacije, koja ide isključivo tragovima čisto islamske politike i njenog stvarnog ostvarenja u cilju Autonomije Bosne i Hercegovine pod Zelenim barjakom.’56 Ustaše nisu volele Topčića zbog njegove vojne organizacije koja je delovala nezavisno od snaga NDH; zbog toga što je regrutovao muslimanske dezertere iz partizana; zbog njegove potpuno simbolične lojalnosti prema ustaškoj državi; i zbog toga što je navodno održavao kontakte i sa svojim partizanskim i četničkim neprijateljima.57 Kada je pod težinom nemačkog kontranapada krajem 1943. i početkom 1944. pala krhka i isuviše raštrkana partizanska 'država' u Istočnoj Bosni, znatan broj Muslimana je napustio partizane i priključio se zelenom kadru.58 Tokom takozvane Šeste neprijateljske ofanzive zeleni su se sa priličnim uspehom borili protiv partizana nanevši im nekoliko poraza. Sa nekih osam do deset hiljada ljudi, uglavnom zahvaljujući dezerterstvu iz redova domobrana i nešto manje partizana, zeleni kadar je predstavljao respektabilnu vojnu prepreku partizanima u Istočnoj Bosni.

Četničko rukovodstvo Draže Mihailovića je u tom periodu pokušavalo da svoju sve lošiju vojnu i političku poziciju kompenzuje ublažavanjem svog agresivnog velikosrpskog imidža kako bi privuklo nesrpsko stanovništvo. To je u Bosni i Hercegovinu pre svega značilo okretanje Muslimanima. Tako je i Mihailović počeo da pokušava da mobiliše muslimansko stanovništvo u četnike; sve je glasnije propagirao potrebu za 'bratskom ljubavlju i saradnjom' Muslimana, Srba i Hrvata.59 U međuvremenu je, jula 943, na sastanku 'ravnogorskog jezgra' u kojem su učestvovali istaknuti muslimanski Beograđani, odlučeno da se Mustafa Mulalić, bivši političar Jugoslovenske nacionalne partije, pošalje u Mihailovićev štab kako bi ‘u njegovoj blizini mogao ujecati da četnički komandanti ne vrše masovno istrebljenje muslimanskog življa’ u Bosni i Hercegovini i Sandžaku.60 Mulalićevom premeštaju delimično je doprineo i Hadžihasanović koji je pokušavao da omekša četničku antimuslimansku platformu i obezbedi Muslimanima mesto na svakoj stolici.61 Mulalić je septembra 1943. uspostavio vezu sa Mihailovićem.

S obzirom na Mihailovićev promenjen stav o muslimanskom pitanju, Mulalić je brzo primljen rukovodstvo pokreta odakle je nastojao da preko ličnih veza privuče i druge istaknute Muslimane. Pokušao je preko svojih kontakata u Tuzli da zapovednika Domdo Muhamedagu Hadžiefendića nagna na iskaže lojalnost kralju Petru II.62 Sastao se sa gradonačelnikom Sarajeva Mustafom Softićem u selu Nahorevu nedaleko od Sarajeva u nastojanju da pridobije sarajevsku muslimansku elitu na stranu četnika.63 Međutim, nije uspeo ništa da postigne, a Softić je potom počeo postepeno da se okreće ka NOP. Na Svetosavskom kongresu 25-28. januara 1944, održanom uz prećutnu saglasnost nemačkih vlasti u selu Ba kraj Ravne Gore u zapadnoj Srbiji četnici su podržali pripajanje Bosne i Hercegovine srpskoj federalnoj jedinici u Jugoslaviji kakvu su projektovali za posle rata, a u kojoj bi Muslimani imali samo versku autonomiju. Mulalić je potom pokrenuo muslimansko-četničke novine 'Mašrik' ['Istok'] u kojima je propagirao ideju o tome da se ‘obnova i razvoj Bosne imaju sve pretpostavke u sastavu Srbije’.64

Četnici i Zeleni kadar su počeli da udružuju svoje snage protiv partizana. To nije bio toliko odraz nekog ideološkog saveza protiv komunizma koliko ispražnjenosti politike šovinizma i želje za povratak normalnom životu nakon pogroma i uništenja prethodnih godina. Trebavski četnički odred je 18. decembra 1943. postigao dogovor sa lokalnim Zelenim kadrom o zajedničkoj borbi protiv partizana; pripadnici zelenih su na svoje fesove stavili četničke kokarde. Sarajevski četnik Dejan Kočović ovako govori o toj saradnji u jugozapadnoj Bosni: ‘Tako su povremeno stvarani čitavi međuseoski paktovi o nenapadanju. Recimo, ako su komšijska sela mulimansko i srpsko, naprave pakt između sebe, i osnuju seoske straže koje su uvek pratile aktivnosti onih drugih, jer i pored svega, potpunog poverenja tu nije moglo biti. I tako se onda mrko odmeravaju i posmatraju durbinima, ali razum i želja za mirom ostanu jači. Znaju i jedni i drugi da će ratjednog dana završiti, sam nisu znali čijom pobedom.'65

Sredinom februara 1944. Handžar divizija se konačno vratila u NDH. Prošla je vatreno krštenje u borbama protiv partizana u Sremu, gde je masakrirala stotine srpskih civila.66 Divizija se ipak, poput svog partizanskog neprijatelja, pored vojne koristila i političkom taktikom zasnovanom na svojoj bosanskoj i muslimanskoj autonomaškoj ideologiji. Iz Slavonije je 15. marta prešla u istočnu Bosnu kod Brčkog, nakon čega se njen komandant pukovnik Karl Gustaf Saubercvajg svojim vojnicima obratio otvorenim pismom: „Ne samo što u rukama imate oružje koje vam je dao Firer, već se pre svega vođeni idejom iz srca – da oslobodite svoju domovinu'.67 Letak koji su Nemci u ime 'esesovaca Bosanskohercegovačke divizije' delili u srezu Žepče u aprilu obraćao se 'muškarcima i ženama Herceg Bosne' navodeći: ‘Vratili smo se u našoj domovinu, daje oslobodimo od terora… Na

...Naš vođa Adolf Hitler obećao nam je najbolje oružje. Dobili smo ga. Od je stvorio od nas vojnike, poštene borce za domovinu. Mi štitimo svakog stanovnika bosanske domovine. Sa nama nastupa novo doba. Mi pozdravljamo domovinu, pozdravljamo sve Vas!’68 Nemci su u to vreme očito pokušavali da više Muslimana u istočnoj Bosni regrutuju za Hadžar diviziju ‘govoreći im da će biti “bosanska vojska” i da će oni dobiti svoju posebnu “bosansku državu”.’69

Sa svojim ljudstvom od 21.000 Hadžar divizija je bila daleko brojnija od partizanskih jedinica u istočnoj Bosni. SS trupe su nakon žestokih okršaja veći deo partizanskih snaga proterale sa Majevice, iz Semberije i dela Posavine, i prodrle u oblast Birač Romanija sistematski masakrirajući stanovnike sela preotetih od partizana. Handžar divizija je i dalje bila u savezu sa četničkih glavešinama poput Radivoja Kerovića i nije nameravala da uništi ili protera celokupno srpsko stanovništvo. Masakrima je htela da uništi i zatre partizanski pokret u istočnoj Bosni. Ali, kako se navodi u jednom ustaškom izveštaju iz tog vremena, brutalnost SS trupa čak i protiv nesrpskog stanovništva osvojenih krajeva bila je takva da su čak i mnogi Muslimani morali da potraže utočište kod partizana.70 Dejstva u koja je divizija krenula protiv partizana 23. aprila 1944. trajala su celo leto. Saubercajg je sredinom juna tvrdio kako gubici partizana iznose 4.526 mrtvih, 3.766 koji se vode kao mrtvi i 1.246 zarobljenih (uključujući i šest američkih pilota).71 Handžar divizija je pod njegovim rukovodstvom uspostavila u suštini kvislinšku bosansko-muslimansku državu u severoistočnoj Bosni, čime je povredila 'suverenitet' NDH i rasbesnela Zagreb. Vlast NDH je suspendovana, a divizija je postavila svoju vojnu, civilnu i privrednu upravu.

Uprkos svojoj tradicionalnoj okrenutosti ka Hrvatskoj, Cazinska Krajina na krajnjem severozapadu Bosne pokazala se kao tvrd orah za ustaški režim, zbog žestokog autonomaštva i islamskog konzervativizma stanovništva. Tu su najvažnije ugledne ličnosti bili Nurija Pozderac i Hasan Miljković: prvi, nekadašnji prohrvatski član Generalnog saveta JMO, bio je najistaknutiji, nekomunistički muslimanski pobornik NOP u vreme Prvog zasedanja AVNOJ novembra 1942, i kao partizan ubijen je u bitci na Sutjesci. Miljković je bio gradonačelnik Velike Kladuše i nekadašnji političar Hrvatske seljačke stranke; prvo je sarađivao sa ustašama, zatim nakratko februara 1942, nakon oslobođenja Velike Kladuše, prešao na stranu partizana, da bi ponovo počeo da sarađuje sa NDH. Samouvereni domobranski zapovednik Huska Miljković koji je dezertirao iz redova partizana da bi potom uspešno i nemilosrdno vodio trupe protiv njih, dobio je 1943. dozvolu da formira muslimansku miliciju u Cazinskoj Krajini, i povezao se sa Hasanom Miljkovićem koji se, čini se, nadao da će mu ta veza biti od koristi prilikom uspostavljanja autonomne Bosne i Hercegovine u okviru NDH.72

Huska Miljković je svoju miliciju koja je brojala nekih tri hiljade ljudi krajem 1943. sastavio od bivših ustaša, sledbenika HSS i partizanskih i domobranskih dezertera. Dok su ustaške vlasti na ‘rad Huske Miljkovića kao neprijateljski našoj državi’, Nemci su bili zadovoljni uspesima koje su postigli u borbi protiv partizana i nastojali su da osnaže svoj autoritet u tom regionu.73 Kada je, međutim, uvideo da Nemci gube rat Huska je 2. februara 1944. prebegao na stranu partizana i time omogućio osnivanje nove partizanske, unske operativne grupe kojoj je komandovao dok mu je politički komesar bio komunista Šukrija Bijedić.74 Huska je ipak nastavio da igra dvostruku igru, održavajući neku vrstu saradnje sa Nemcima i ustašama čak i kada se formalno borio na strani partizana. Kasnije su ga ubili proustaški elementi iz redova njegove vlastite milicije.

U proleće 1944, dok su partizani bivali sve bliži pobedi, muslimanski autonomaši su i dalje pružali otpor, nešto tiši, ustaškom režimu. Tokom svoje posete Sarajevu 28-29. aprila 1944. predsednik vlade NDH Nikola Mandić primio je delegaciju uglednih Muslimana koji su mu se požalili na ustašku politiku, pre svega na njihova ubistva muslimanskih pojedinaca, odvođenja u koncentracione logore i beznačajnu zastupljenost Muslimana u državnim organima. U delegaciji su bili Zaim Šarac čiji je sin Džemil bio komunista; Šefkija Behmen, nekada drugi čovek JMO; Hamdija Kruševljaković, istaknuti član nekadašnjeg Narodnog spasa; Asim Ugljen, predsednik Vrhovnog suda; Hifzija Gavrankapetanović, potpredsednik Hrvatskog državnog parlamenta; i poslanik Ismetbeg Gavrankapetanović. Ova grupa uglednika je kasnije prerasla u neformalni lobi koji je kod ustaškog režima zastupao muslimansko stanovništvo.75 U međuvremenu je, prema jednom izvoru, komandant Zelenog kadra Nešad Topčić početkom maja 1944, u pratnji bivših oficira Handžar divizije, posetio Berlin gde je od Nemaca, smatrale su ustaše, zatražio autonomiju za Bosnu i Hercegovinu.76

Muslimanski autonomaši su i dalje zagovarali izdvajanje Bosne i Hercegovine iz NDH. Behmen je u to vreme pozvao vođu Zelenog kadra Nešada Topčića, zapovednika najmoćnije preostale, nezavisne muslimanske vojne snage, u posetu Sarajevu. Topčić je posle toga, u junu i novembru 1944, odlazio u Berlin da kod Nemaca lobira za bosansku autonomiju.77 Krajem maja Nemci su na zahtev lokalnog vođe muslimanske milicije, koji im je zapretio da će ih u suprotnom smatrati neprijateljima, sprečili ulazak ustaša u Goražde u istočnoj Bosni.78 Mehmet Handžič, predsednik el-Hidaje i autor sarajevske rezolucije protiv ustaške policije iz 1941, je 29. jula 1944. iznenada umro u 36. godini života nakon jedne rutinske operacije kojoj je bio podvrgnut u sarajevskoj bolnici „Koševo“. Pričalo se da je to bilo ubistvo koje su izvršili komunisti, što opet, imajući u vidu da su se pripadnici NOP infiltrirali u lekarske krugove u Sarajevu, i nije nemoguće.79 Bilo nesretnim slučajem ili ubistvom ovim je najmoćniji protivnik i partizana i ustaša iz redova muslimanskih autonomaša napustio istorijsku scenu. Nakon smrti Uzeirage Hadžihasanovića godinu dana pre toga, muslimanski autonomaši su ostali bez ijednog od svojih harizmatičnih vođa; partizani su brzo postajale jedini kredibilni muslimanski pokret otpora izvan nivoa regiona.

Uprkos uspesima u borbama protiv partizana nakon svog dolaska u severoistočnu Bosnu početkom 1944, Handžar divizija nije uspela da ih skrši u Biraču ili pobedi u severoistočnoj Bosni. Nemci su 19. juna formirali drugu bosansku SS diviziju, 23. SS diviziju „Kama“, ali u njoj je već krajem septembra ostalo samo dve hiljade boraca. Već u jesen iste godine bili su vidljivi prvi znaci dezintegracije Handžar divizije. Dve hiljade bosanskih boraca dezertiralo je iz nje u periodu 1-20. septembar. Stoga su 16. septembra zapovednici izašli sa predlogom ili da je raspuste ili ojačaju nemačkim kadrom kako bi nemačko-bosanski odnos doveli na 1:2.80 Pa ipak, jedinica se i dalje raspadala. Veća podrška koju su davali četnicima, naročito u snabdevanju oružjem četničkih bandi koje su ga koristile za napade na musimanska i hrvatska sela, diskreditovala je Nemce u očima boraca divizije.81 Ili, kako to sada vidi Muhidin Begić, nekadašnji pripadnik 16. muslimanske brigade: ‘Pod udarcima i pred jurišima boraca Narodnooslobodilačke vojske raspala se 13. SS divizija, da bi se neik njeni dijelovi i sami okrenuli protiv njemačkih oficira i priključili se Narodnooslobodilačkoj vojsci.’82 Definitivno povlačenje Nemaca iz Tuzle u septembru posebno je podstaklo esesovce da pređu na stranu partizana; bivši esesovci su u to vreme predstavljali najveći deo novoregrutovanog partizanskog kadra 27. istočnobosanske divizije.83

Propast Handžar divizije, predvodnika muslimanske borbe za autonomije, podstaklo je, sa svoje strane, propast i drugih muslimanskih kvisliških formacija. U septembru su partizani i Zeleni kadar vodili pregovore nedaleko od Visa, istočna Bosna, o mogućem utapanju Zelenog kadra u partizanske redove. Partizansku delegaciju predvodio je Abusalem Basara, bivši domobranski zapovednik. Dok su partizani tražili da se Zeleni kadar u potpunosti integriše u partizansku vojnu strukturu, ovi drugi su odbili da se bore daleko od svojih domova i za partizanske vojne ciljeve. Umesto toga su ponudili da deluju kao lokalna partizanska milicija koja neće napuštati svoju oblast i po pod vlastitim zapovedništvom. To je za partizane bilo neprihvatljivo i sastanak je propao. Ponovo su krenula međusobna neprijateljstva, mada su pripadnici Zelenog kadra bivali sve slabije motivisani za borbu. Kada su u oktobru partizanske snage ušle u grad Otočac u istočnoj Bosni nisu naišli ni na kakav otpor muslimanske milicije.84 Pripadnici Zelenog kadra su u tom periodu mnogo radije prelazili na stranu partizana od bivših četnika. U izveštaju NOO odbora za istočnu Bosnu od 23. novembra 1994. stoji: 'It is necessary only to note that this process among the Chetniks is taking place more slowly, for, while the Green Forces lost support and perspective with the collapse of the 13th SS Division, and are massively joining the P[eople's] L[iberation] Army in which they see the sole force [sic], the Chetnik leaders are still succeeding, by means of lies, in deceiving one part of the uninformed masses.'85 Partizani su 15. decembra odeveni u domobranske uniforme upali u hotelsku sobu Nešada Topčića u Modriči, izvukli ga napolje i streljali. Ovo je označilo definitivan kraj Zelenog kadra kao delotvorne vojske u Bosni i Hercegovini, premda su ovi u nekim krajevima nastavili sa pružanjem otpora partizanima do kraja rata, pa i posle toga.86

Kako su muslimanske SS trupe u velikom broju prelazile na stranu partizana, 13. i 23. SS divizije su prebačene na sever Hrvatske da se bore protiv sovjetskog nadiranja iz Srbije. Ovaj je premeštaj iz bosanske domovine izazvao masovna dezerterstva boraca. Dan nakon što je stigla naredba za relokaciju trupa, 17. novembra, bosanski borci 23. divizije organizovali su pobunu, nakon čega je ta jedinica rasformirana. Već 25. Nemci su krenuli sa razoružavanjem 13. divizije i raspustili 70% njenog bosanskog kadra. Preostala je mala jedinica sastavljena od podjednakog broja Nemaca i Bosanaca, koja se zajedno sa drugim nemačkim jedinicama povlačila u Nemačku.87 U međuvremenu su se stotine SS vojnika pridružile partizanima. U decembru je Oblasni komitet KPJ za istočnu Bosnu izvestio da je ukupno dve hiljade boraca Handžar divizije prešlo na stranu partizana.88

Konačna pobeda partizana u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini 1945, kada su oslobođeni Mostar, Sarajevo, Zenica, Banjaluka i drugi drugi veći gradovi i mesta, bila je moguća zahvaljujući širokoj podršci NOP bosanskog muslimanskog stanovništva, uključujući tu i nekadašnje muslimanske kolaboracioniste; oslobođenje ovih gradova znatno su olakšale dalje masovne dezertacije iz kvislinških jedinica. Za mnoge bivše saradnike okupatora ovo nije bila samo stvar prelaska na stranu pobednika, već i nastavka borba drugih sredstvima s obzirom da se NOP zalagao za ciljeve muslimanskih boraca za autonomiju, a protiv nasilne asimilacije Muslimana od strane ustaša i njihovog uništenja od strane četnika, i za uspostavljanje Bosne i Hercegovine kao samoupravne teritorijalne jedinice – ovog puta u okviru nove jugoslovenske federacije. Mnogi muslimanski autonomaši koji nisu iskreno podržavali novi komunistički poredak videli su ovo kao novi vid kolaboracije. Političke tenzije između novog režima i muslimanskog nekomunističkog političkog spektra opstaće i po okončanju rata.