Analiza slučaja 3

Još krajem Drugog svetskog rata, a naročito u prvim godinama posle njega, jugoslovenska država, uporedo s velikim naporima za izgradnju razorenog jugoslovenskog društva, zasnovanog na novim, socijalističkim osnovama i njenoj međunarodnoj afirmaciji, bila je suočena s novim izazovom koji se reflektovao, kako na unutrašnji, društveno-ekonomski, tako i na spoljni aspekt njene politike. To je pitanje izbeglica iz građanskog rata u Grčkoj1 koje su kontinuirano napuštale zemlju tokom trajanja rata, a naročito posle poraza Demokratske armije Grčke, u avgustu 1949. godine. Za veliki broj njih, Jugoslavija će postati tranzitna ili trajna destinacija, pa će se s rešavanjem ovog problema Jugoslavija suočavati nekoliko decenija, sve do njegovog konačnog zaokruženja početkom osamdesetih godina XX veka.

Iako se tom populacijom najviše bavila Narodna Republika Makedonija (NRM), gde su se uglavnom makedonske izbeglice trajno naselile, a makedonske institucije pripremale planove i programe za njihovo zbrinjavanje, to pitanje je ipak, dogod je bilo aktuelno, osim republičkog, imalo i jugoslovenski karakter. Naime, u Vojvodini, u periodu od 1945. do kraja te, kao i u prvoj polovini sledeće decenije, u Buljkesu (sada Maglič prim.prev), Kruševlju i Jakovu bila su aktivna velika izbeglička naselja, kao i više domova za decu evakuisanu iz Grčke 1948. godine, otvoreni u istom periodu u Srbiji, Vojvodini, Hrvatskoj i Sloveniji. Osim toga, rešavanje svih aspekata problema izbeglica se odvijalo u skladu sa odlukama saveznih organa i institucija, posebno u delu finansijskih sredstava koja su prenošena na republički nivo.

I ma da je proces prelaska grčko-jugoslovenske granice počeo još tokom Drugog svetskog rata, kad se u Bitolju nastanila i prva manja grupa izbeglica,2 to je zapravo predstavljo samo uvertiru u znatno masovniji prelazak na teritoriju Jugoslavije, koji se, u nekoliko masovnijih talasa i faza, odvijalo tokom trajanja građanskog rata u Grčkoj. Dostupna statistika govori o oko 90.000 lica primoranih da napuste Grčku tokom tog perioda, među kojima i 50.000 Makedonaca3 i oko 28.000 maloletnih, koji su napustili Grčku u okviru evakuacije koju je sprovela Privremena demokratska vlada Grčke 1948. godine.4

Jugoslavija je odigrala ključnu ulogu u prihvatanju i prevozu dece iz Grčke u druge zemlje Istočnog bloka, kao i u trajnijem zbrinjavanju velikog dela njih na svojoj teritoriji. Na putovanju preko teritorije Jugoslavije prošlo je ili je kratko ostao 14.0285 fizički, psihički, zdravstveno iscrpljene i preplašene dece, za koju je jugoslovenska vlada izdvojila ogromna finansijska sredstva i angažovala brojne političke organizacije, socijalne i državne institucije, a pre svega Komitet za socijalnu zaštitu pri Vladi Federalne Narodne Republike Jugoslavije, jugoslovenski Crveni krst (JCK)6 i organizaciju Antifašistički front žena.7 Osim toga, po podacima JCK, 1948. godine u Jugoslaviji je zbrinuto ukupno 11.600 dece iz Grčke.8 U januaru 1949. godine, u 12 dečijih domova JCK, otvorenih posebno u tu svrhu u Srbiji, Vojvodini, Hrvatskoj i Sloveniji, zbrinuto je oko 2000 dece, a više od 9000 je bilo sa svojim porodicama.9

Što se tiče izbegličke populacije odraslih, po raspoloživim arhivskim podacima, u periodu od 1945, do 1950. godine preko teritorije NRM prošlo je 16.068 grčkih i makedonskih izbegličkih porodica sa 71.591 članom.10 Makedonske izbeglice su u najvećem broju bile smeštene u NRM, gde je do kraja 1950. godine evidentirano 3815 izbegličkih porodica sa 17.699 članova.11 Osim toga, u Jugoslaviji se nalazilo još oko 8000 makedonskih izbeglica koje su 1948. godine, zbog ograničenog smeštajnih kapaciteta u NRM bile privremeno preseljene u mesta Gakovo i Kruševlje u Vojvodini.12 Oni su se 1950. godine ponovo naselili u NRM, tako da je 1956. godine tu bilo evidentirano 5749 izbegličkih porodica sa 24.880 članova.13

Za razliku od ta dva mesta naseljena makedonskim izbeglicama, u Vojvodini, u periodu od 1945, do 1949. godine, postojalo je i naselje Buljkes koje je, uz odobrenje jugoslovenskih vlasti funkcionisalo kao posebna grčka opština, centar grčkih političkih izbeglica i mesto gde se kreirala njihova celokupna politika. Osnovu njenih stanovnika činio je deo boraca Narodno-oslobodilačke armije Grčke (ELAS) koji su, na osnovu sporazumu iz Varkize, prešli na jugoslovensku teritoriju i koji su, nakon kratkotrajnog zadržavanja u posebnim vojnim prihvatnim centrima u NRM, prebačeni u Buljkes.14 Njegovi stanovnici koji su u narednom periodu dolazili iz redova Demokratske armije, stalno su stizali i odlazili svo vreme tokom građanskog rata, tako da je njihov broj varirao i prosečno bio oko 3000-3500 , ali ipak, po jugoslovenskim podacima, Buljkes je otvorio vrata za oko 6000 izbeglica iz Grčke.15 Iako je imala status i funkcionisala kao nezavisna opština u Jugoslaviji, ipak, kada je reč o zadovoljavanju osnovnih životnih uslova njegovih stanovnika, opstanak naselja Buljkes zapravo je zavisio od pomoći saveznih i pokrajinskih institucija.16

Zbrinjavanje te kategorije stanovništva bila je povezana s velikim finansijskim izdacima, kao i organizacionim i kadrovskim odlukama savezne, odnosno makedonske vlade. Transformacijom njihovog boravka iz privremenog u stalni, što je bila direktna posledica političkih prilika u Grčkoj posle građanskog rata, kao i nepovoljnog spoljnopolitičkog položaja Jugoslavije posle rezolucije Informbiroa, državne institucije su se suočile sa produženim rešavanjem pitanje izbeglica i tokom narednih nekoliko decenija. S druge strane, i njihov stalni rast zbog intenziviranja procesa preseljavanja u Jugoslaviju makedonskih političkih izbeglica iz grčkog građanskog rata, naseljenih u zemlje istočnog bloka, predstavljaće dodatno otežavajuću okolnost za konačno rešavanje pitanja izbeglica.

Proces doseljavanja je počeo 1955. godine, odnosno posle normalizacije odnosa Jugoslavije i zemalja istočnog bloka. U periodu 1955-1960. godine, saglasno zaključcima Centralnog komiteta (CK) Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), useljavanje u Jugoslaviju je bilo dozvoljeno samo licima koja je trebalo da se pridruže ostalim članovima svojih porodica smeštenih u NRM, kao i "istaknutim Makedoncima čiji je opstanak u dotadašnjim zemljama boravka, doveden u pitanje".17 U drugoj polovini 1961. godine, na osnovu posebnog zaključka Koordinacionog odbora Saveznog izvršnog veća, počela je druga faza tog procesa, s mogućnošću i za sva druga lica koja su želela da se nasele u Jugoslaviji.18 To omasovljenje procesa useljavanja, ustvari je predstavljalo direktan odgovor na zajedničku kampanju bugarskih diplomatsko-konzularnih predstavništava i rukovodstva Komunističke partije Grčke u istočnoevropskim zemljama za doseljavanje Makedonaca u Bugarsku, pri čemu je do septembra 1961. godine u tu zemlju već bilo doseljeno 76 makedonskih porodica.19 Treća faza je počela 1968. godine i trajala je do kraja sedamdesetih, odnosno početka osamdesetih godina, kad se doseljavanje nastavilo, ali, po tačno utvrđenim planovima s godišnjim kvotama doseljavanja, čija je veličina bila uslovljena dinamikom izgradnje stanova namenjenih izbeglicama, kao osnovnim preduslovom za njihovo doseljavanje.20 Posledično, u NRM, krajem sedamdesetih godina evidentirano je oko 35.000 izbeglica, od kojih se više od 10.000 doselilo iz istočnoevropskih zemalja.21

Najozbiljniji problem s kojim su se suočile institucije vlasti u okviru rešavanja pitanja izbeglica, bio je njihov smeštaj i zaposlenja. Svakodnevni priliv velikih grupa izbeglica 1945. godine, iziskivao je hitno organizovanje njihovog prihvatanja i smeštanja. Nakon kratkotrajnog boravka na prihvatnim punktovima, otvorenih specijalno za tu namenu u Strumici, Kumanovu i Bitolju, oni su potom preraspodeljivani na celoj teritoriji NRM.22 Tokom prvih nekoliko godina njihov smeštaj je bio loš, što je bila direktna posledica nedostatka dovoljnog smještajnog kapaciteta, u potpunom neskladu sa svakodnevnim povećavanjem njihovog broja. Izbegličke porodice su useljavane u privatne kuće, u stare i ruinirane objekte i prostorije, u javne zgrade i barake, čak i u podrume, pod nadstrešnice, u štale i kafane. Ta vrsta objekata najčešće nije raspolagala najelementarnijim uslovima, bili su neomalterisani, neobloženih podova, bez prozora ili vrata, vlažni, bez inventara i bez pokućstva, što se direktno odražavalo na kvalitet života. U velikom broju slučajeva bili su zbijeni jedni sa drugima, tako da se dešavalo da u jednoj prostoriji istovremeno boravi i do 15 osoba.23 U nastojanju da obezbedi pristojno prebivalište, već 1946. godine, država je počela da gradi nove kuće za izbeglice doseljene na poljoprivredna gazdinstva,24 a od 1950. godine, da dodeljuje i veoma povoljne kredite namenjene za izgradnju stanova i kuća koje su intenzivno počele da se grade u prvoj polovini 1951. godine širom NRM.25 Ta praksa će se nastaviti i tokom naredne dve decenije, obuhvatiće i novodoseljene porodice, a dinamika izgradnje stanova će direktno uticati na intenzitet procesa doseljavanja. Tako je u periodu do 1978. godine, saveznim i republičkim sredstvima izgrađeno 5567 porodičnih stanova, otkupljeno je 3130 individualnih kuća ili montažnih baraka, a za 1000 porodica su dodeljeni krediti za rešavanje stambenog pitanja.26

Osim stambenog, među pitanjima koja su iziskivala hitno rešavanje je i zapošljavanje, a ta dva segmenta su smatrana osnovnim preduslovima za uspešno privikavanje izbegličkih porodica na samostalan život, nezavisan od pomoći države, čime bi se istovremeno omogućilo i njihova lakše integrisanje u društveno-politički i kulturni život u zemlji. S obzirom na to da su u većini, izbeglice bili poljoprivrednici, u početnom periodu po doseljavanju, najveći deo njih je bio zaposlen na državnim poljoprivrednim gazdinstvima, znatno manji deo u fabrikama, preduzećima i administraciji, dok su socijalno ugrožene porodice dobijale redovnu socijalnu pomoć.27 Iako su se i u rešavanju tog pitanja nadležne institucije suočavale sa mnogim problemima, ipak je situacija sa zapošljavanjem bila znatno bolja u poređenju s problemom smeštaja. Naime, do 1955. godine, kada su u NRM počele da se doseljavaju izbeglice iz istočnoevropskih zemalja, evidentiranje zaposlenosti izbeglica "starosedelaca" već je bilo uključeno u evidenciju koju su organi rada vodili o svim građanima NRM, što ukazuje na to da je pitanje zapošljavanja tih lica država tretirala kao manje-više rešeno.28 Njegovo ponovno aktuelizovanje do čega je došlo u periodu posle 1955. godine, zahtevala je ozbiljniji pristup, pa su državne institucije preduzete odgovarajuće mere. Među tim merama je bilo vođenje tačne evidencije zaposlenih, uvođenje liste prioriteta pri zapošljavanju, veća orientiracija na zapošljavanje u industrijskom i privrednom sektoru I, u tom smislu, davanje mogućnosti nekvalifikovanim ili licima sa neodgovarajućim kvalifikacijama da pohađaju specijalne kurseve za kvalifikaciju ili prekvalifikaciju.29 Osim toga, sredinom šezdesetih godina, u politici useljavanja počeli su da se uspostavljaju i kriterijumi za prihvatanje, prvenstveno visokostručnih kadrova, tehničara, kvalifikovanih i visokokvalifikovanih radnika koji bi mogli da se brže zaposle na odgovarajućim radnim mestima u privredi, čime bi se istovremeno rešilo i pitanje smeštaja.30

Ipak, uprkos tome, suština prihvatanja te kategorije stanovništva obuhvatala je I niz drugih, ne manje važnih pitanja, kao što su, na primer, priznavanja radnog staža ostvarenog u zemljama istočnog bloka, pravo na boračku penziju učesnika antifašističkog i građanskog rata u Grčkoj, uključivanje učenika u odgovarajuće obrazovne institucije, ostvarivanje prava na stipendije i nostrifikacija stečenih diploma srednjih škola i fakulteta, kao i pitanje dobijanja jugoslovenskog državljanstva, kao osnovnog preduslova za sticanje svih tih navedenih prava.

Dok u prvim godinama po doseljavanju, kad je boravak izbeglica imao privremeni karakter, pitanje prijema u jugoslovensko državljanstvo nije izazivalo posebnu pažnju; međutim, kad je postalo jasno da će se oni trajno nastaniti u NRM, a radi ostvarivanja svih ustavno zajamčenih prava kao i ostalih jugoslovenskih državljana, to pitanje će početi da se kreće linijom nagore.31 Posebna intenzitet prijema u državljanstvo će dostići u prvoj polovini pedesetih godina, što je bilo u direktnoj vezi sa davanjem kredita za izgradnju stanova, sa zapošljavanjem u državnoj službi i s prijemom u Komunističku partiju Makedonije (KPM) i nastaviće se tokom narednih decenija, kad će novodoseljenim izbeglicama taj dokument garantovati ostvarivanje gorepomenutih prava. Kao ilustracija, 1968. godine, od 28.000 registrovanih izbeglica u NRM, jugoslovensko državljanstvo već je imalo njih oko 16.000, odnosno više od polovine.32

Poseban tretman u okviru pitanja izbjeglica bilo je i budno praćenje njihovog "ideološko-političkog raspoloženja". Pod time se podrazumevao pozitivan, odnosno negativan stav izbeglica prema novom socijalističkom poretku u Jugoslaviji i prema KPJ, stav prema dobrosusedskoj politici Jugoslavije prema Grčkoj i prema tretmanu makedonskog pitanja u okviru takve politike,33 zainteresovanost za događaje u Grčkoj i u istočnoeevropskim zemljama i komunikacija s članovima porodica ili rođacima u tim zemljama. Ta pitanja su smatrana ključnim za proces njihovog potpunog inkorporiranja u društveni i politički život u NRM, pod čime se podrazumevalo aktivno uključivanje u masovne organizacije, u redove KPM, primanje jugoslovenskog državljanstva, i sl.

Svi događaje u tom smislu budno je pratio i analizirao CK KPM koji je sredinom 1950. godine formirao Udruženje izbeglica iz Egejske Makedonije sa zadatkom "da razvija političke i kulturno-prosvetne aktivnosti sa Egejcima" i "da pomogne u rešavanju njihovih ekonomskih problema".34 Sa istim zadatkom sledeće godine je formirana i posebna komisija za izbeglice pri CK KPM35. Preko tih tela, s obzirom na "slabu društveno-političku i kulturnu angažovanost" izbeglica, što je konstatovano u mnoštvu dokumenata, trebalo je da partija kontroliše i usmerava stanje na terenu.

Takva situacija s"društveno-političkim angažmanom" bila je posledica menogobrojnih teškoća i odloženog rešavanja osnovnih egzistencijalnih problema povezanih sa stanovanjem, odbijanjem suočavanja sa surovom realnošću nemogućnosti povratka u rodna mesta, razdvojenošću porodica i koncentracijom tog stanovništva na određenim lokacijama. Osim toga, veliki uticaj u tom pogledu imao je i "slab agitaciono-politički rad" Partije i mesnih partijskih komiteta, njen oprezan odnos prema izbeglicama - komunistima pri prijemu u članstvo u KPM i pri imenovanju na rukovodeće položaje, kako u partiji, tako i u preduzećima gde su bili zaposleni.36 Navedene okolnosti direktno su uticale na tu kategoriju stanovništva da bude živo zanteresovani za sve što se dešava "dole" (u Grčkoj i u egejskom delu Makedonije - K.M), za sve što se dešava ostalim članovima porodice u "neprijateljskim zemljama" (istočnoevropske "informbirovske" zemlje - K.M), te se ona, s obzirom na to, veoma teško prilagođavala društveno-političkoj svakodnevici u NRM. Stoga, po KPM, izbeglička sredina je bila "plodno tlo za prodor neprijateljske propagande iz informbirovskih zemalja",37 što se manifestovalo povremenim manifestacijama nezadovoljstva i kritizerstva, (položaja u NRM - K.M.)38 stalnim interesovanjem za zbivanja u involviranim zemljama, a posebno izražavanjem želje za povratak u Grčku. Ustvari, informbirovsko nasleđe u odnosima Jugoslavije i zemalja istočnog bloka, provlačiće se kroz odnos države prema izbeglicama tokom čitavog perioda njihovog doseljavanja u NRM, a manifestovaće se kao stalno praćenje ideoloških uverenja i stavova, zbog opasnosti od mogućeg uključivanje nekih lica u redove obaveštajnih službi involviranih zemalja39.

Kontekst svih navedenih okolnosti makedonskih izbeglica iz egejskog dela Makedonija, stvorio je zatvorenu socijalno-društvenu kategorija - poznatu pod nazivom "Egejci" koji su živeli u svom svetu lutanja od svojih korena do nove domovine dugo po doseljavanju u NRM.

U prevazilaženju te faze procesa njihove integracije, veoma veliku ulogu su odigrale i forme udruživanja izbeglica, ostvarene u drugoj polovini prošlog veka. Po rasformiranju "Udruženja izbeglica" sredinom pedesetih godina, počelo je organizovanje susreta stanovništva na lokalnom nivou, a krajem osamdesetih godina se pojavljuju i prve asocijacije, ali ovog puta u organizaciji generacija nekadašnje dece-izbeglica.40 Danas oni učestvuju u društvenom životu Republike Makedonije sa više svojih udruženja i međunarodnih susreta koje organizuju povodom godišnjice evakuacije 1948. godine. Takva društvena aktivnost, prisutna i u prekookeanskim zemljama, odnosno tamo gde su se izbeglice trajno nastanile, neizbežan je odraz trenutnog stanja raseljenosti, nasuprot kontinuirano prisutnoj želji da se ponovo sretnu na makedonskom tlu. Ustvari, inicijativa za održavanje Prvog svetskog susreta dece-izbeglice pokrenuta je spolja, iz Kanade, a njegova realizacija 1988. godine u Skoplju, predstavljala je direktan povod za formiranje prvih udruženja u SRM, ali i u Kanadi i Australiji. Posle formiranja prvog udruženja 1989. godine u Skoplju,41 njihov broj je do sada porastao na više od 20.

Osnovni postulati aktivnosti tih asocijacija idu u dva pravca, jedan - negovanje ljubavi i sećanja na rodni kraj, istoriju i organizovanje susreta, i drugi - saradnja s makedonskim udruženjima i s međunarodnim asocijacijama za zaštitu ljudskih prava, kao legitiman i savremen način delovanja, u interesu uklanjanja istorijskog bremena i priznavanja osnovnih ljudskih prava Makedonaca u Grčkoj i u celom svetu.

Bibliografija

Neobjavljene izvori

Državni arhiv Republike Makedonije:

Fond 1.171 - Министерство за соцјални грижи на НРМ (1945-1951)

Fond 1.427 - Централен комитет на СКМ

Fond 1.159 - Извршен Совет на НРМ

Fond 0.465 - Републички Главен одбор на ССРНМ

Fond 0.997 - Македонска емиграција во Источно европските држави

Arhiv Jugoslavije:

Fond 507 - Savez komunistia Jugoslavije - međunarodna komisija

Fond 130 - Savezno izvršno veće

Literatura:

Buckova M. Fani, И ние сме деца на мајката земја ..., Здружение на децата бегалци од Егејска Македонија, Skoplje 1998.

Katsanos Konstantinos, "U novoj domovini. Izbeglice iz Grčke u NR Makedoniji ", Istorija 20. veka, XXXIII/2, Beograd 2015, 105-129.

Kirjazovski Risto,Народноослободителниот Фронт и другите организации на Македонците од Егејска Македонија (1945-1949), Kultura, Skoplje 1985.

Kirjazovski Risto, Македонската политичка емиграција од егејскиот дел на Македонија во Источна Европа, Kultura, Skopčje 1989.

Kirjazovski Risto, Егејскиот дел на Македонија по Граѓанската војна во Грција, INI-Matica makedonska, Skoplje 2001.

Čavdar Marinov, Македонското прашање од 1944 до денес. Комунизмот и национализмот на Балканот, Фондација Отворено општество – Македонија, Skoplje 2013.

MirČevska S. Katerina, Нова дестинација – нова татковина. Децата - бегалци од егејскиот дел на Македонија во Југославија и Македонија 1948 – 1960, Аз - Буки, Skoplje 2012.

Ristović Milan, "Eksperiment Buljkes: 'grčka republika' u Jugoslavije 1945-1949", Godišnjak za društvenu istoriju, IV/2-3, Beograd, 1997, 179-201.

Ristović Milan: Dug povratak kući. Deca izbeglice iz Grčke u Jugoslaviji 1948-1960, Udruženje za društvenu istoriju, Beograd 1998.

Čepreganov Todor, Panovska Ljiljana "Македонците во југословенско-грчките односи 1948-1950“, Република Македонија 60 години по АСНОМ, MANU, Skoplje 2005, 277-293.

Čepreganov Todor, Mirčevska Katerina, "Документ за положбата на Македонците од егејскиот дел на Македонија во СР Македонија од 1968 година“, Гласник на ИНИ, 55/1-2, Skoplje 2011, 211-219.