Analiza slučaja 2

Makedonski crkveno pitanje predstavlja sastavni deo rešavanja makedonskog nacionalnog pitanja. Zahtevi sveštenistva i široke javnosti u Makedoniji su bili pretočeni u rezolucije donete na Saboru u martu 1945. godine i na konferenciji u maju 1946. godine. U relativno kratkom periodu glavne premise rezolucije, pod uticajem tadašnjih političkih okolnosti su se razvile od autokefalnosti do autonomnih prava eparhija u Makedoniji. Glavni zahtev sveštenstva i vlasti bio je izbor Makedonaca za arhijereje u eparhijama u Makedoniji. Pošto posle višegodišnjih pregovora Sabor Srpske pravoslavne crkve (SPC) nije izabrao episkope za makedonske eparhije, državni faktori na saveznom i republičkom nivou i Inicijativni odbor za organizovanje Pravoslavne crkve u Makedoniji odlučili su da se organizuje Sabor koji bi doneo rešenje makedonskog crkvenog pitanja, nezavisno od SPC.1

Drugi makedonski crkveno-narodni sabor počeo je rad 4. oktobra 1958. godine.2 Saboru su prisustvovali i prigodnim govorima su mu se obratili predstavnici saveznih i republičkih vlasti.3 Sabor je prihvatio predlog za obnovu Ohridske arhiepiskopije, kao Makedonske pravoslavne crkve (MPC). Prihvaćen je i stav poglavara Srpske pravoslavne crkve da se prizna i za poglavara Makedonske pravoslavne crkve, što je u tom periodu bila zvanična državna politika. Po donošenju odluke o obnavljanju Ohridske arhiepiskopije, delegati i gosti Sabora su pristupili izboru poglavara Makedonske pravoslavne crkve, odnosno arhiepiskopa ohridskog i skopskog i mitropolita makedonskog, kao i eparhijskih arhijereja. Po glasanju je utvrđeno da je za prvog makedonskog mitropolita izabran dotadašnji vikarni episkop toplički SPC, Dositej.4 Ubrzo posle održavanja Sabora, patrijarh German5 je u razgovoru sa sekretarom Savezne komisije M. Dilparićem istakao da je Sabor u Ohridu proglasio samostalnost i da to što se on pominje kao zajednički poglavar ne znači ništa. Patrijarh je bio nezadovoljan i Ustavom Makedonske pravoslavne crkve koga mu je poslao mitropolit Dositej.6

U makedonskim političkim krugovima, međutim, vladao je zadovoljstvo održavanjem i odlukama Sabora. Obnavljanje Ohridske arhiepiskopije ocenjeno je kao veliki politički uspeh, jer je zaokruživalo makedonsko nacionalno pitanje.7 U republičkoj Komisiji za verska pitanja su smatrali da, bez obzira na dotadašnje reagovanje episkopa SPC, treba aktivnije uključuti Saveznu i republičke kosmisije za verska pitanja, i obnoviti individualne kontakte sa određenim arhijerejima SPC.8

Početkom 1959. godine patrijarh German je u više navrata u saveznoj Komisiji za verska pitanja razgovarao o pitanju Makedonske pravoslavne crkve. Patrijarh je imao primedbe na nekoliko članova Ustava MPC, a izdvojio je član 41. koji je, prema patrijarhu, definisao MPC kao samostalnu.9 Neposredno pre početka soborskog zasedanja, patrijarh German se sastao s predsednikom Savezne komisije D. Radosavljevićem. Patrijarh je istakao da do preduzimanja krajnjih mera, pod čime je mislio na osudu Dositeja i Sabora, neće doći. Patrijarh je nameravao da predlož Saboru da konstatuje postojeće stanje u Makedoniji, ali i da zatraži izmene pojedinih članova Ustava MPC, s ciljem da se odobri hirotonija već izabranih episkopa.10

Na zasedanju Sabora u junu 1959. godine, arhijereji Srpske pravoslavne crkve morali su da donesu odluku o zvaničnom statusu Makedonske pravoslavne crkve, pošto je ona, po odlukama Drugog crkveno-nardonog sabora, bila realnost. Prvi korak je bio napravljen izborom Dositeja za skopskog mitropolita. Sveti arhijerejski sabor je konstatovao da su "Skopska, Ohridsko-bitoljkska i Zletovsko-strumička eparhija (su) izdvojene u samostalnu MPC koja se upravlja po Ustavu podnetom Saboru… ovom odlukom kojom se prima Ustav MPC, ako se prihvate preporuke, prestaju da važe propisi Ustava Srpske pravoslavne crkve o eparhijama i arhijerejima na teritoriji NR Makedonije". Po završetku Sabora, patrijarha Germana i članove Sinoda primio je predsednik Savezne komisije za verska pitanja D. Radosavljević. Na tom sastanku patrijarh je istakao da: "Sveti arhijerejski sabor je uložio najveći napor da nelegalno stanje crkve u Makedoniji vrati u normalu i da stvori kanonski poredak. To ne bi ni blizu postigao da nije imao u vidu državni interes. U popuštanju smo otišli do krajnjih granica, ako i oni u Makedoniji žele kanonski poredak, oni će bez reči prihvati date primedbe". Istovremeno, mitropolita Dositeja je primio predsednik Izvršnog veća NR Makedonije Ljupčo Arsov, pri čemu su mitropolitu predstavljeni odluka Sabora i primedbe koje je na Ustav MPC stavio Arhijerejski sabor SPC. Arsov je na kraju napomenuo da se u postojećim uslovima ne može postići ozbiljniji kompromis.11

Uprkos kompromisu postignutom 1959. godine, odnosi između Makedonske i Srpske pravoslavne crkve su bili daleko od stabilnog. Republičke vlasti u Makedoniji često su izražavale nezadovoljstvo odnosom mitropolita Dositeja s patrijarhom Germanom, kao i njegovim odnosom prema sveštenicima koga su civilne vlasti smatra lojalnim. Kao što makedonske vlasti nisu bile u potpunosti zadovoljne odnosom mitropolita Dositeja, i on je izražavao određeno nezadovoljstvo, i to i pred sekretarom Savezne komisije.12

Početkom 1962. godine, u Saveznoj komisiji za verska pitanja se razgovaralo o odnosima MPC sa SPC. U vezi sa odnosima dve crkve zaključeno je: "da se kod SPC nastupi s činjenicom da MPC postoji i živi nezavistan crkveni život; u svim kontaktima s predstavnicima SPC, a u cilju potpune normalizacije odnosa, ne praviti nikakve kompromise koji se odnose na samostalnost MPC“. Posebno je podvučeno da su obeležja i titule deo samostalnosti MPC i kao s takvom tu se ne mogu praviti nikakvi kompromisi; Konstatovano je da je preduzet niz koraka koji doprinose afirmaciji MPC... " Vlasti su posebno bile zainteresovane za preduzimanje mera u cilju da Arhijerejski sabor SPC donese deklaraciju kojom bi se objavila legalnost postojanja MPC i obavestile se druge pomesne crkve".13

Po donošenju zaključaka Savezne komisije za verska pitanja, u martu 1962. godine, u Republičkoj komisiji u Makedoniji je napravljena analiza razvoja i delovanja MPC. U Komisiji su bili svesni da predstoji niz aktivnosti koje bi trebalo da doprinesu daljem razvoju dobrih odnosa između crkava i celovitoj kanonskoj legalizaciji Makedonske pravoslavne crkve, donošenjem posebne deklaracije Arhijerejskog sabora SPC.14

Odnosi između Makedonske i Srpske pravoslavne crkve su bili tema gotovo na svakom sastanku Savezne komisije za verska pitanja. U decembru 1963. godine u Saveznoj komisiji je pokrenuta diskusija o nalaženju rešenja za pitanje Makedonske pravoslavne crkve, normalizaciju odnosa sa SPC i za legalizaciju MPC kod drugih crkava.15 Predsednik republičke Komisije za verska pitanja Boro Čaušev je obrazložio pitanje legalizacije MPC. On je istakao da su prihvaćene sve preporuke SPC, osim promena člana 52. Ustava MPC, koje se odnose na odličja i titulu mitropolita makedonskog. Čaušev se osvrnuo i na pitanje formiranja eparhija MPC u inostranstvu. Pojedini članovi Komisije su istakli da je bolje prolongirati, odnosno da ne bi bilo povoljni pokretati pitanje MPC dok Srpska pravoslavna crkva preživljava unutrašnju krizu, povezanu s raskolom u Americi, jer bi to moglo imati negativne posledice na SPC.16

Zbog takve situacije i iznetih problema u odnosima Makedonske i Srpske pravoslavne crkve koji su stvarali atmosferu "međusobnog nepoverenja", na inicijativu Savezne komisije za verska pitanja u Saveznom izvršnom veću je 15. juna 1964. godine održan sastanak na kojem su učestvovali: predsednik Saveznog izvršnog veća Petar Stambolić, sekretar CK SKM Krste Crvenkovski i predsednik Izvršnog veća SRM Aleksandra Grličkov. U razgovoru je konstatovano da je pitanje Makedonske pravoslavne crkve u političkom smislu rešeno i da MPC postoji i funkcioniše. U pogledu Ustava MPC je konstatovano da nije u potpunosti usaglašen s preporukama Arhijerejskog sabora SPC iz 1959. godine, što se, po njima, pokazalo kao glavna prepreka za sređivanje odnosa.17

Početkom 1965, to pitanje je ponovo bilo na dnevnom redu u Saveznoj komisiji za verska pitanja. Na sastanku se razgovaralo o pitanjima koja je Komisija elaborirala više puta, o odličjima poglavara MPC, o njenom predstavljanju pred ostalim pravoslavnim crkvama i o pitanju eparhija MPC u inostranstvu. Doneto je još preporuka, među kojima: "Rešavanje pitanja nošenja insignija treba prepustiti dogovoru patrijarha Germana i mitropolita Dositeja, odnosno njih treba uputiti na međusobni kontakt i dogovor... Ocenjuje se da po tom pitanju ne bi bilo oportuno zaoštravati odnose između dve crkve i odnose između Pravoslavne crkve u celini s državom... Patrijarh German će obavestiti druge pravoslavne crkve u svetu o novonastalim promenama u Pravoslavnoj crkvi u SFRJ i istovremeno će ih upoznati da je on poglavar SPC i MPC".18 Neposredno pre zasedanja Sabora SPC u maju 1965. godine, Mitropolitski upravni odbora MPC je prečistio Ustav u smislu njegovog celovitog usaglašavanja sa preporukama SPC; međutim, zasedanje Arhijerejskog sabora je bilo toku i Sinod Srpske pravoslavne crkve je zaključio da nema vremena da uporedi Ustav MPC s preporukama Sabora SPC. To pitanje nije stavljeno na dnevni red Sabora.19

Repoublička komisija za verska pitanja u Makedoniji zasedala je ubrzo posle završetka zasedanja Sabora Srpske pravoslavne crkve. Između ostalog, konstatovano je da u SPC nema raspoloženja za sređivanje odnosa sa MPC, uprkos tome što je obavljena izmena Ustava u skladu s preporukama srpske crkve. Zaključeno je da se to pitanje postavi i na narednom sastanku Sabora SPC20. U Sinodu Makedonske pravoslavne crkve otvoreno su isticali da ne mogu beskonačno nastavljati praksu disciplinovanog postupanja u skladu sa sugestijama države, dok patrijarh ne postupa u skladu sa sugestijama koje mu je predočila Savezna komisija21.

Kako se približavalo vreme održavanja redovnog zasedanja Sabora SPC 1966. godine, pitanje makedonskih-srpskih crkvenih odnosa je ponovo bilo na dnevnom redu Savezne komisije za verska pitanja. Na sednici je opširno izlaganje imao predsednik Komisije za verska pitanja SR Makedonije B. Čaušev, pri čemu je između ostalog zaključeno: "S obzirom na približavanje sednice Arhijerejskog sabora SPC, blagovremeno treba aktuelizirati pitanje MPC i nastojati da se dođe do pozitivne odluke... sa odgovarajućim aktom Sabora SPC upoznati i druge pravoslavne crkve o postojanju i statusu MPC".22

Delegacija MPC je 17. marta 1966, imala sastanak s predsednikom Savezne komisije za verska pitanja. Tom prilikom izneli su svoj stav o konačnom rešavanju pitanja Makedonske pravoslavne crkve i jasno zatražili da se utiče na rukovodstvo Srpske pravoslavne crkve da se ono reši, pošto je Savezna komisija u prethodnom periodu uzela sebi pravo da utiče na odluke Makedonske pravoslavne crkve. Članovima Sinoda MPC je rečeno da su njihovi zahtevi opravdani i da će nadležni državni organi pomoći da se pitanje reši pozitivno.23

Na sastanku 21. marta 1966. godine u Saveznoj komisiji za verska pitanja, B. Čaušev je istakao da je Ustav samo povod Srpskoj pravoslavnoj crkvi za prolongiranje pitanja Makedonske pravoslavne crkve. On je naveo da su predstavnici SPC pokazali tendenciju za vraćanje MPC u predratni položaj. "Prema tome, ako Arhijerejski sabor SPC ne pokaže spremnost da završi posao, MPC će verovatno ići na krajnje rešenje, u čemu neće biti sprečena".24 Ubrzo posle tog sastanka, 19. aprila 1966. godine kod predsednika Izvršnog veća SRM, Nikole Minčeva se razgovaralo o najnovijem razvoju u rešavanju statusa MPC. Na sastanku je, između ostalog, konstatovano da SPC želi da vrati staru situaciju (misli se na situaciju od pre 1941. godine) da obaveštavanje drugih pravoslavnih crkava o postojanju MPC jeste kritično pitanje, pošto bi se Makedonska crkva time legalizovala i predstavila pred ostalim pravoslavnim svetom.25

Nakon toga, 26. aprila 1966. godine, održan je sastanak članova Sinoda Srpske pravoslavne crkve i patrijarha Germana u Saveznoj komisiji za verska pitanja. Od patrijarha i Sinoda je zatraženo da se na zasedanju Arhijerejskog sabora konstatuje da se postupilo po odluci Sabora SPC iz 1959. godine i o tome da se ostale pravoslavne crkve obaveste o postojanju Makedonske pravoslavne crkve koja je ostala u kanonskom jedinstvu sa Srpskom crkvom " u ličnosti srpskog patrijarha koji je priznat i kao patrijarh Makedonske pravoslavne crkve". patrijarh i članovi Sinoda su smatrali da to pitanje može da se reši samo saglasno kanonskim propisima, istakavši da "Sabor iz 1958. godine bio je nekanonski; ...da se u SPC ne slažu sa obnavljanjem Ohridske arhiepiskopije; obaveštenje o ostalim crkvama o MPC ne mogu prihvatiti, pošto ona nije autokefalna crkva".26

Može se reći da je među predstavnicima vlasti bilo zamora tim pitanjem, jer su insistirali na njegovom rešavanju, uprkos tome što su znali da Sabor neće prihvatiti zahteve MPC. Na sastanku Savezne komisija za verska pitanja, 6. jula 1966, u mnogim diskusijama se napominjalo da je episkopat SPC opterećen nacionalizmom i šovinizmom i da bi država zato trebalo da se distancira od tog pitanja. Ante Maljas iz Komisije za verska pitanja BiH govoreći o toj temi je rekao: "... Mi smo arbitri i krivi smo i jednoj i drugoj crkvi. Ja bih se samo distancirao i prepustio da se dve crkve same razumeju, i interveniso bih ako bi to postalo politički problem ... Naša uloga u rešavanje odnosa SPC i MPC je nezahvalna".27

Konačno, 23. maja 1966. godine, Sabor SPC je razmotrio zahtev MPC. Konstatovano je da je Ustav Makedonske pravoslavne crkve usaglašen s preporukama Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve iz 1959. godine. U odluci se kaže: "... Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve konstatuje da je Makedonska pravoslavna crkva time sprovela svoju organizaciju i da i dalje ostaje u jedinstvu sa Srpskom pravoslavnom crkvom preko srpskog patriajrha, tako što će se u svom delovanju upravljati u saglasnosti s tim Ustavom čije odredbe, koje su sada formulisane po preporukama Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve, se ne mogu menjati bez saglasnosti Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve".28

Po završetku zasedanja Sabora održana je sednica Republičke komisije za verska pitanja u Makedoniji. Na sednici je konstatovano da odluka Sabora daje odgovor na samo jedno pitanje - o usaglašenosti Ustava Makedonske pravoslavne crkve sa preporukama SPC, dok ništa nije odlučeno o pitanju obaveštavanja ostalih pravoslavnih crkava, čime MPC i dalje ostaje unutrašnja stvar srpske crkve. Komisija je posebnu pažnju posvetila delu odluke u kome se kaže da MPC i dalje ostaje u jedinstvu sa SPC, što nije bilo u skladu sa članom 1. usaglašenog Ustava MPC , gde se govori o "kanonskom jedinstvu". U Komisiji se smatralo da se pod pojmom kanonsko jedinstvo podrazumeva opšte jedinstvo koje povezuje sve pravoslavne crkve, dok se reč „jedinstvo“ može tumačiti kao jurisdikcija.29

Po donošenju odluke Sabora SPC, u Sinodu Makedonske pravoslavne crkve su čvrsto stali na stanovište da se traži autokefalnost, što je i javno izneto pred Sinodom Srpske pravoslavne crkve. Do razgovora je došlo 18. novembra 1966. godine, u Patrijaršiji u Beogradu. Patrijarh je istakao da je odlukama Sabora "dato sve", odnosno da MPC ne može da sama promeni Ustav, jer je autonomna, a ne autokefalna. Mitropolita Dositej je u razgovoru naveo da je odluka o autokefalnosti dostavljena i Izvršnom veću Makedonije, za šta je dobijena podrška.30

Nakon odluke Sabora, državni organi su nastojali da se distanciraju od problema u odnosima dve crkve, ističući da je to čisto crkveno pitanje i da, kao takvo, treba da se prepusti crkvama da ga rešavaju.31 Krajem 1966. godine Republička komisija za verska pitanja i Izvršno veće SRM su podržali stavove Sinoda Makedonske pravoslavne crkve o autokefalnosti, navodeći da se preko samostalnosti MPC ide ka daljoj afirmaciji makedonske nacije, bez obzira na to što je to crkveno pitanje.32

Početkom 1967. godine, pitanje MPC, u ovom slučaju, proglašenje autokefalnosti, ponovo je bilo na dnevnom redu Savezne komisije za verska pitanja. Komisija je 23. januara 1967, održala sednicu na kojoj je, osim ostalog, zaključeno: "U pogledu negativne odluke Sabora SPC iz maja 1966. po pitanju MPC, Savezne komisije za verska pitanja smatra da MPC opravdano postavlja pitanje svoje autokefalnosti. To je normalan zahtev MPC koji proističe iz težnje vernika i sveštenstva u SR Makedoniji da imaju svoj crkvu. Prema tome, odluka Arhijerejskog sabora iz 1959. godine i povratak na nju bi samo pogoršali odnose između dve crkve ... "33

Pitanje odnosa između dve crkve, odnosno zahtev MPC za proglašenje autokefalnosti, krajem aprila bili su razmotreni i na najvišem političkom nivou, u Saveznom izvršnom veću. Na sastanku je konstatovano da su odnosi između Srpske i Makedonske pravoslavne crkve sve zaoštreniji zbog različitih stavova o više pitanja. Zaključeno je da su se ti odnosi posebno pogoršali posle odluke Arhijerejskog sabora SPC od 23. maja 1966, kojom su revidirani stavovi iz 1959. godine. Polazeći od tih konstatacija, zaključeno je da "politički i državni faktori SR Srbije još jednom ukažu rukovodstvu SPC na sve štetne posledice njihovog negativnog stava u pogledu opravdanih zahteva za autokefalnošću Makedonske pravoslavne crkve". Rukovodstva SR Srbije i SR Makedonije u slučaju negativne odluke Sabora SPC na zasedanju 1967. godine, trebalo bi da se dogovore o merama koje bi se preduzele u zemlji da bi se izbeglo da dođe do negativnih političkih posledica".34

U sličnom tonu bili su i zaključci Predsedništva i Izvršnog komiteta CK SKM koji su usvojili odluku da se podrži zahtev Makedonske pravoslavne crkve za autokefalnošću.35

Zahtev MPC za dobijanje autokefalnosti je razmatran na redovnom zasedanju Arhijerejskog sabora SPC , 24. maja 1967. godine, pošto je patrijarh German poslao pismo Svetom sinodu Makedonske pravoslavne crkve i Saveznoj komisije za verska pitanja, kojim ih obaveštava da zahtev MPC za dobijanje autokefalnosti ne može da se prihvati, jer MPC ne ispunjava kanonske uslove.36

Nakon odluke Sabora SPC, Sinod MPC je sazvao Treći crkveno-narodni sabor. U prisustvu delegata, 17. jula 1967. godine Sabor je rad počeo u katedralnoj crkvi Svete Sofije. Saborom je upravljao poglavar Makedonske pravoslavne crkve, Dositej. Mitropolitski crkveno-narodni sabor se saglasio sa proglašavanjem autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve. Dva dana kasnije arhiepiskop Dositej je obavestio patrijarha Germana o proglašenju autokefalnosti.

Nakon proglašenja autokefalnosti, Sveti arhijerejski sabor SPC je, 15. septembra 1967. godine održao vanredno zasedanje na kome je, između ostalog, odlučio da prekine zvanične i kanonske odnose sa Makedonskom pravoslavnom crkvom, a Sinod je zadužen da pokrene "postupak protiv vinovnika raskola".37 Državni organi, pre svega Savezna komisija za verska pitanja budno je pratila aktivnosti SPC. U jednoj analizi Savezne komisije za verska pitanja iz juna 1969. godine konstatuje se da su 1966. godine određene aktivnosti SPC značajno odstupale od ranije politike dobrih odnosa s državom, pri čemu se promena politike rukovodstva Srpske pravoslavne crkve prema državi podudara s trenutkom zaoštravanja njenih odnose sa Makedonskom pravoslavnom crkvom.38 Predsednik Komisije Milo Jovićević je konstatovao da država čini sve da se održe dobri odnosi sa rukovodstvom SPC, kao i da je Srpska crkva imala povlašćen položaj u odnosu na druge verske zajednice. Po analizi, jedan od glavnih faktora za takve prethodne odnose je bila uloga Uprave za državnu bezbednost (UDB) koja je do Četvrtog plenuma CK SKJ čvrsto držala pod kontrolom celu situaciju u SPC, posebno patrijarha Germana. U tom kontekstu je bila izjava Krste Crvenkovskog iz oktobra 1967. godine, da bi bez Aleksandra Rankovića pitanje Makedonske pravoslavne crkve bilo rešeno mnogo ranije.39

Početkom 1970. godine, kako se približavalo redovno zasedanje Svetog arhijerejskog sabora SPC, na kome je trebalo da se raspravlja i o tužbenom predlogu protiv episkopata MPC, koga je pripremao žički episkop Vasilije, pitanje odnosa između dve crkve je postavljeno na najviši državni nivo. Predsednik Saveznog izvršnog veća Mitja Ribičič je 9. aprila 1970. godine imao zvaničan sastanak s patrijarhom Germanom, na kome je postavljeno pitanje normalizacije odnosa između dve crkve40. Istog dana Ribičič je primio delegaciju MPC na čelu sa arhiepiskopom Dositejem.41

U Republičkoj komisiji za verska pitanja pri Izvršnom veću SR Srbije razmotren je stav Arhijerejskog sabora SPC prema Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, posle redovnog zasedanja u maju 1970. godine. Po analizi Komisije, rukovodstvo SPC je zauzelo stav da ne ide u dalje u zaoštravanje odnosa sa rukovodstvom MPC, pošto nije htelo da zbog tog problema uđe u otvoren sukob sa interesima društvene zajednice i države.42

Krajem oktobra 1970, u Skoplju je održan sastanak predstavnika republičkih komisija za verska pitanja Makedonije i Srbije. Tema razgovora bila je "konfliktna situacija" u odnosima Makedonske i Srpske pravoslavne crkve. Predstavnici dveju komisija su konstatovali da rešavanje makedonskog crkvenog pitanja, odnosno proglašenja autokefalnosti MPC, predstavlja isključivo pravo makedonskog sveštenstva i pravoslavnog makedonskog naroda, što je bilo u skladu i sa ustavnim poretkom SFRJ, odnosno sa suverenitetom republika. Otuda je proizašao zaključak da je suština sukoba MPC i SPC politička, i da je u korpusu međunacionalnih odnosa i ravnopravnosti. U razgovoru je konstatovano da se stavovi i postupci rukovodstva Srpske pravoslavne crkve zasnivaju na "političkim, nacionalističkim i šovinističkim stavovima, pre svega prema makedonskoj naciji i SR Makedoniji".43

Aktivnosti i inicijative republičkih komisija za verska pitanja, za nalaženje rešenje za status MPC, preduzete početkom sedamdesetih godina, nisu rešile problem. Stav SPC iz 1967. godine ostao je nepromenjen. U Republičkoj komisiji u Makedoniji su smatrali da pitanje priznavanja autokefalne MPC treba aktuelizovati na saveznom nivou i rešiti većim pritiskom državnih faktora na Srpsku crkvu. U Republičkoj komisiji u Srbiji imali su drugačiji pristup, što će dovesti do određenog stepena nepoverenja među predstavnicma dve komisije.

Sredinom sedamdesetih, kako se približavala prva decenija od proglašenja autokefalnosti MPC, pitanje je ponovo došlo u centar pažnje Republičke komisije u Makedoniji, kao i Savezne komisije za verska pitanja i odgovarajuće komisije u Srbiji. U Republičkoj komisiji za verska pitanja, od početka 1976. godine su analizirali do tada preduzete postupke za priznavanje autokefalnosti MPC, inicirajući nove mere. U analizi Komisije iz februara 1976. godine, navodi se da je neophodno maksimalno delovanje za priznavanje autokefalnosti MPC. Trebalo bi delovati "po svim linijama", a formalno-pravno to bi moglo početi "aktom kojim bi SPC anulirala svoju odluku iz 1967. godine i vratila se na pređašnje stanje". U Komisiji je konstatovano da ranije aktivnosti za prevazilaženje spora nisu bile adekvatne. Diskusije se kretala na relaciji između republičkih komisija za verska pitanja Makedonije i Srbije i Savezne komisije, odnosno u "uskim okvirima, iako problem ima opštejugoslovenski značaj".44

Zaključci i predlozi Komisije za verska pitanja Makedonije s početka 1976. godine, bili su povod da se tokom zvaničnog sastanka, 19. maja 1976. godine, između predsednika Komisije za odnose sa verskim zajednicama pri Saveznom izvršnom veću,45 Milana Vukasovića i patrijarha Germana, postavi pitanje statusa MPC. U razgovoru je Vukasović, govoreći o odnosu Srpske, prema Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, napomenuo: "Vi ste pitanje Makedonske crkva rešili na svoj način i predmet ste stavili u mirovanje. To je vaša stvar. Ali, da li i koliko dugo to (pitanje) treba da ostane nerešeno? Nedavno sam dobio predstavku Makedonije kojom nam se prigovara da Srpska pravoslavna crkva želi da nametne hegemoniju. NIsam sasvim upoznat s tim pitanjem, ali znam da u pokušaju rešavanja problema nije nađeno puno razumevanje. Znam da sada ne možete da mi date neki određen odgovor o tome, već ga iznosim kao problem za razmišljanje, zbog koga imamo teškoća na relaciji Federacija - Makedonija".46

Prema stavovima Republičke komisije za verska pitanja u Makedoniji, bilo je određenog nezadovoljstva u odgovarajućoj komisiji u Srbiji. Komisija za odnose sa verskim zajednicama SR Srbije je 21. maja 1976. godine održala sastanak na kome je njen predsednik, Vitomir Petković u vezi sa srpsko-makedonskim crkvenim odnosima istakao da: "drugovi iz Makedonije ne odnose se korektno prema naporima koji se preduzimaju s naše strane". Na sednici, neki članovi su apelovali na strpljenje, navodeći da je Informacija Komisije iz Makedonije jednostrana, odnosno da su možda sazreli uslovi da se na sledećem Saboru pitanje reši, ako se slože svi politički akteri. Član Komisije Milan Bačkalić je istakao da "dok je živ, patrijarh German neće prihvatiti da prizna MPC, jer bi on to smatrao izdajom SPC". Možda je najrealnije bio stav člana Komesije Krste Lekovića koji je naveo: "sada smo dalje od rešenja, nego kada je SPC dala autonomiju MPC".47

Pitanje priznavanja autokefalnosti MPC je postavljeno na sednici Savezne komisije za odnose sa verskim zajednicama, 6. jula 1976. godine. Na sednici je istaknuto da to pitanje ima duboke političke implikacije, i da nisu u pitanju samo odnosi između SRM i SRS, nego i odnosi u SFRJ. Po nekim mišljenjima, koristi od spora imaju "srpski šovinisti i makedonski separatisti". Na zahtev predsednika Republičke komisije za verska pitanja Trajčeta Grujoskog, da to pitanje treba tretirati iz perspektive ustavnosti, ukazano je da bi politički bilo opasno u tom trenutku pokretati taj problem, odnosno da je pitanje da li država treba da se upliće u spor. Prema Grujoskom, kao posebno "tvrd i u izvesnom smislu i arogantan", bio je predstavnik Republičke komisije Srbije Vitomir Petković, koji je prigovarao zašto spor dolazi do saveznog nivoa, zaobilazeći Srbiju, iako samo u njoj može da se reši.48 Predsednik Komisije SR Srbije za odnose sa verskim zajednicama je istakao da je ocena o neprijateljskom odnosu SPC "proizvoljna i netačna". Petković je naveo potrebu da se ukaže rukovodstvu SPC da je neodrživo da se u Ustavu SPC navode i eprahije u Makedoniji (Skopska, Ohridsko-bitoljska i Zletovsko-strumička), kao i da postupak protiv arhijereja MPC treba da se obustavi čime bi nastali uslovi za rešavanje odnosa između verskih zajednica. Na sednici je zaključeno da se to pitanje iznese pred Političku komisiju Saveznog izvršnog veća, kao i da se udruženja pravoslavnih sveštenika ubuduće koristi za "animiranje" određenih episkopa u cilju rešavanja spora49.

Kao po pravilu, pre redovnog zasedanja Savora u maju 1977. godine, patrijarh je posetio predsednika Predsedništva SR Srbije Dragoslava Markovića. Sastanku, 11. maja 1977. godine prisustvovao je i predsednik Izvršnog veća SR Srbije Dušan Čkrebić koji je pokrenuo pitanje priznavanja autokefalnosti MPC. Čkrebić je istakao: "Mi imamo stav da makedonsko pitanje treba da se reši, ali ne želimo mnogo da se mešamo u smislu stavova koje imate. Ali, svesni smo i teškoća s kojima se srećemo u ovom slučaju. Na nas su pokušali da utiču (odnosi se na Republićku komisiji za verska pitanja u Makedoniji), misleći da, ako vas malo pritisnemo, sve će se rešiti... Šta ćemo s pitanjem Makedonske crkve?" Patrijarh je izneo poznate, nekoliko puta ponavljane stavove o autokefalnosti MPC50.

Pošto ni napori i uloženi na soborskom zasedanju 1977, nisu bili plodotvorni, u Republičkoj komisiji za verska pitanja Srbije, početkom 1978. godine, u programu rada za tekuću godinu navedeno je da je pitanje odnosa između SPC i MPC aktuelno i da je potrebno održati zajedničke sastanke komisija za verska pitanja Makedonije i Srbije, odakle bi proizašli analiza i zajednički stav o daljim akcijama u tom pogledu.51

Do kraja sedamdesetih godina, uprkos susretima arhijereja Makedonske i Srpske pravoslavne crkve u dva navrata, maju 1978, i u septembru 1979. godine52 i nastojanju državnih faktora, nije došlo do promene stava SPC prema proglašenoj autokefalnosti MPC. U narednoj deceniji Jugoslavija je ušla u veliku ekonomsku i političku krizu koja je dovela do radikalizacije ukupnih odnosa u državi. U takvom društvenom kontekstu i makedonsko- srpski crkveni odnosi su ušli u fazu ponovnog zaoštravanja.

* * *

U rešavanju makedonskog crkvenog pitanja do 1958. godine, postojala su tri faktora: republičke i savezne vlast, Srpska pravoslavna crkva i makedonsko sveštenstvo organizovano u Inicijativnom odboru za organizovanje Pravoslavne crkve u Makedoniji. U relativno kratkom periodu glavni zahtevi vlasti i sveštenstva u Makedoniji, pod uticajem tadašnjih političkih okolnosti su evoluirali od autokefalnosti do autonomnih prava za eparhije u Makedoniji. Uticaj države je bilo ključan i pri donošenju odluke Drugog crkveno-narodnog sabora o kanonskom jedinstvu Makedonske i Srpske pravoslavne crkve, oličenog u ličnosti zajedničkog poglavara. Ali, vreme pokazuje da takvo rešenje nije bilo prihvatljivo za obe crkve. Savezni i republički organi su bili zabrinuti da bi pogoršavanje međucrkvenih odnose moglo da utiče i na međunacionalne. Zato su i nastojali da što pre reše nedorečen status Makedonske pravoslavne crkve. Ali, naišli su na jak otpor episkopa Srpske pravoslavne crkve. Srpska pravoslavna crkva u celom posleratnom periodu se na različite načine nepomirljivo suprotstavljala zvaničnom državnom stavu prema makedonskom crkvenom pitanju. To će biti jedan od glavnih razloga da savezni organi podrže stav makedonskog političkog rukovodstva, pretočen u zahtev MPC za proglašenje autokefalnosti. U Makedoniji se na proglašenje autokefalnosti MPC gledalo u kontekstu zaokruživanja makedonskog nacionalnog pitanja. Očekivano, reakcija episkopata Srpske pravoslavne crkve bila je oštra. Na vanrednom Saboru u septembru 1967. godine, Makedonska pravoslavna crkva je proglašena za raskolničku versku organizaciju. Uprkos naporima, državni organi nisu uspeli da izdejstvuju promenu stava u SPC.

To pitanje je otvoreno i danas.

Bibliografija:

Neobjavljeni izvori

Државен архив на Република Македонија

Фонд Републичка комисија за односи со верските заедници

Фонд Извршен совет

Фонд ЦК КМП/СКМ

Архив на Македонската академија на науките и уметностите

Фонд Лазар Колишевски

Objavljeni izvori

Автокефалноста на Македонската православна црква (документи), приредил д-р Цане Мојановски, Скопје, 2004

Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и национална држава, том втори, Скопје 1981

Zapisnici sa sednica Komisije za verska pitanja NR/SR Srbije 1945 – 1978 godine, Priredili Dr Raadmila Radić, Dr Momčilo Mitrović,INIS, Beograd, 2012

Literatura

Велјановски Новица, Македонија 1945 – 1991 државност и независност, Скопје 2002.

Димевски Славко, Историја на Македонската православна црква, Скопје, 1989.

Илиевски Доне, Архиепископот охридски и македоски Доситеј, Скопје 1995.

Илиевски Хр.Петар, Црковно–државните односи и меѓуконфесионалната егзистенција во Македонија (во постсоцијалистичкиот период со поглед кон минатото) – ГИНИ, Скопје 1998, 42/1.

Janković D. Milan, Patrijarh German u životu i borbi za spomen hram, Beograd, 2001.

Клакиќ Драган, Времето на Колишевски, Скопје 1994.

Костадиновски Драги, Вардарскиот дел на Македонија под јурисдикција на Српската православна црква (1919 – 1941), Скопје 1995.

Puzović Predrag, Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi - makedonsko crkveno pitanje , Vardarski zbornik br. 1, Beograd, 1999.

Radmila Radić, Država i verske zajednice 1945 – 1970. Drugi deo: 1954– 1970, Beograd, 2002.

Sava episkop šumadijski, Srpski jerarsi od IX do XX veka, Beograd, Podgorica, Kragujevac, 1996.

Slijepčević Đoko, Istorija Srpske pravoslavne crkve, tom III, Beograd 1991.