Analiza slučaja 1

Uvod

U posleratnom periodu bivša je jugoslovenska federacija bila na značajnoj geopolitičkoj razmeđi između Istoka i Zapada. Njen otklon od staljinističke sovjetske politike 1948. godine uslovio je postupno okretanje ka Zapadu i to u smislu pokušaja odbrane od de facto krajnje nasrtljive i hegemonističke uloge Moskve.1 Međutim, bez obzira na period od 1953, do 1956. godine, kad se Jugoslavija zapravo suštinski vezala za Severnoatlantski savez (NATO), odnosno zahvaljujući formiranju Balkanskog saveza, kojem su pripadale još i Grčka i Turska, zemlja se već početkom naredne decenije okrenula ka politici nesvrstanosti.2 Tako je, zahvaljujući pokretu koji je okupljao veliki broj država Afrike, Azije i Južne Amerike, Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ) izbegla suštinsko vezivanje za „kapitalistički“ Zapad ili „socijalistički“ Istok.3 Ova politika ostala je dominanta jugoslovenske spoljne politike sve do nestanka zajedničke države, polovinom 1991. godine.

Međutim, treba ukazati i na to da je „druga“ Jugoslavija uprkos takvoj poziciji intenzivno pratila integracione procese na području Evrope, a posebno nastanak i razvoj Evropske ekonomske zajednice (EEZ), Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu (EFTA), Saveta za uzajamnu ekonomsku pomoć (SEV) i Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD).4 No, svakako je Jugoslavija u vremenskom razdoblju od početka šezdesetih godina proteklog veka bila najviše ekonomski vezana za Evropsku ekonomsku zajednicu.5 Postupno i značajno približavanje SFR Jugoslavije Evropskoj ekonomskoj zajednici posebno je bilo uočljivo posle 1967. godine, što je, gotovo dve decenije kasnije umalo rezultiralo i punopravnim članstvom zemlje u navedenoj asocijaciji.

SFR Jugoslavija je imala i položaj posmatrača u Evropskoj asocijaciji za slobodnu trgovinu (EFTA) od 1983. godine.6 Ona je s EFTA imala i veoma uspešnu ekonomsku saradnju sa perspektivom punopravnog članstva. Takođe, značajno je napomenuti da je SFR Jugoslavija imala veoma razvijene odnose sa Savetom Evrope, nakon njegovog formiranja 1949. godine.7 To je stvaralo mogućnost da Jugoslavija ima sigurniju poziciju u vezi sa potencijalnim članstvom u Savetu Evrope nakon okončanja hladnog rata u odnosu na brojne države Istočne i Centralne Evrope.8 Od 1989. godine Skupština SFR Jugoslavije je imala i status „specijalnog gosta“ unutar Parlamentarne skupštine ove organizacije. Ipak, treba napomenuti da su uslovi za prijem u članstvo u Savetu Evrope bili vezani za postojanje parlamentarizma i poštovanje načela liberalne demokratije, što u Jugoslaviji tog vremena nije bilo slučaj.

Odnosi između SFR Jugoslavije i EEZ (1967–1991):
od uspešne saradnje do suspenzije svih sporazuma

Evropska ekonomska zajednica, osnovana Rimskim ugovorima iz 1957. godine, uspela je da okupi ekonomski najsnažnije države tadašnje Zapadne Evrope (Francusku, Nemačku, Italiju, Belgiju, Holandiju i Luksemburg). Kasnije se, 1973. godine Evropskoj ekonomskoj zajednici pridružuju Danska i Velika Britanija, a 1981. godine i Grčka. Pet godina kasnije i Španija i Portugalija ulaze u sastav EEZ. Prevashodni cilj ove saradnje bio je vezan za stvaranje carinske unije, odnosno za snaženje kapaciteta privrede saradnje. Tek tri decenije po osnivanju, države članice EEZ postupno počinju i sa izgradnjom dodatnih kapaciteta saradnje krećući se postupno prema političkim, bezbednosnim i drugim oblicima saradnje. Za razliku od ostalih socijalističkih država, Jugoslavija je još od 1967. godine imala institucionalizovane i ugovorno zasnovane odnose sa Evropskom ekonomskom zajednicom.9

Naime, još krajem 1962. godine Savet ministara Evropske ekonomske zajednice prihvatio je mogućnost da se otpočne s tehničkim razgovorima o saradnji sa SFR Jugoslavijom.10 Tri godine kasnije počeli su ekspertski pregovori između SFRJ i EEZ, kao i razgovori o nivoima buduće ekonomske saradnje i potencijalne trgovinske razmene.

Krajem 1967. godine bila je potpisana „Deklaracija o odnosima između SFR Jugoslavije i EEZ“, koja je samo okvirno utvrđivala buduću ekonomsku saradnju. Ovo je predstavljao značajan napredak za Jugoslaviju, koja je prva od socijalističkih država potpisala ovakvu vrstu dokumenta. Naime, države Istočne i Centralne Evrope ovakve su deklaracije potpisivale tek po okončanju hladnog rata, odnosno krajem osadesetih i početkom devedesetih godina XX veka. Tokom 1968. godine uspostavljena je Stalna misija SFRJ pri EEZ, a ujedno je počeo i proces pregovora između dveju strana za zaključenje posebnog trgovinskog sporazuma.11

Već početkom naredne decenije, odnosno između 1970, i 1973. godine, Jugoslavija je od EEZ dobila najpovlašćeniji status, nakon potpisivanja trogodišnjeg trgovinskog sporazuma.12 Takođe, tokom 1971. godine nekadašnja Jugoslavija se uključuje u Evropski program naučne i tehničke saradnje. Polovinom iste godine, odnosno 1. jula 1971. godine usvojena je i opšta šema preferencijala u ekonomskoj saradnji između SFR Jugoslavije i EEZ.13 Ona je podrazumevala dubinsku i suštinsku saradnju dveju strana u oblasti finansija, nauke i tehnologije, robne razmene, poljoprivrede, industrije, kao i socijalne oblasti. Istovremeno je bilo uvedeno ukidanje carina na brojne industrijske proizvode, sa pojedinim izuzecima vezanim za tekstil, odeću, obuću, kožu, crnu metalurgiju, uređaje za domaćinstva, električne mašine, prevozna sredstva i proizvode od drveta.14

U razdoblju od 1973. do 1980. godine važio je drugi trgovinski sporazum. Prema statističkim podacima iz 1973. Jugoslavija je uvozila 33,9 odsto proizvoda iz EEZ, što je predstavljalo gotovu trećinu njenog uvoza.15 Tokom 1976. godine potpisuje se tzv. Beogradska deklaracija, odnosno „Deklaracija o regulisanju odnosa SFR Jugoslavije sa EEZ“,16 a iste godine Zajednica je predvidela i mogućnost da Evropska investiciona banka odobri zajam Jugoslaviji u visini od oko 40 miliona američkih dolara.17

Nakon višegodišnjih predpripremnih procedura, novi Sporazum o saradnji SFR Jugoslavije i EEZ potpisan je 2. aprila 1980. godine. Jugoslaviji je tada dat preferencijalni položaj, a bila je predviđena i značajna finansijska podrška u okviru dodatnh protokola sporazuma.18 Takođe, uključivao je i trgovinsku, ekonomsku, tehničku i socijalnu saradnju. Specificum ovog sporazuma je predstavljalo njegovo neograničeno trajanje, za razliku od ranijih. Takođe, tokom 1987. godine usledilo je i potpisivanje četiri protokola Sporazuma iz 1980. godine sa određenim rokovima trajanja. Od 2. decembra 1980. godine u Beogradu je delovala i Stalna delegacija Komisije Evropske ekonomske zajednice, što je predstavljalo značajnu institucionalnu podršku saradnji.

Značajna izmena u odnosima Jugoslavije i Evropske ekonomske zajednice usledila je tokom 1981. godine, odnosno nakon pristupanja susedne Grčke Zajednici.19 Tako je 1982. godine između SFR Jugoslavije i EEZ bio zaključen i dodatni protokol, koji je bio vezan za ulazak Grčke u Zajednicu. Takođe, 1982. godine tadašnja je Jugoslavija od EEZ dobila kredit (tj. od Evropske investicione banke) od približno 72 miliona dolara za saobraćajnu infrastrukturu i elektro-energetski sistem.20

Veoma značajan događaj vezan za saradnju bivše Jugoslavije i EEZ održan je u Beogradu od 7. do 11. novembra 1983. godine. Tada je bio organizovan Beogradski poslovni forum na kojem se okupilo više od 400 privrednika iz država članica EEZ i SFR Jugoslavije.21 I sledeće godine, od 7. do 9. juna 1984. godine bila je održana posebna poslovna konferencija SFR Jugoslavije i EEZ, kojim je bila predviđena međubankarska saradnja, ali i saradnja u infrastrukturnim projektima.22

Savet za saradnju EEZ i SFR Jugoslavije, koji je postojao na ministarskom nivou, sastao se od 1975, do 1990. devet puta.23 Takođe, u istom periodu bilo je održano nekoliko sastanaka predstavnika Skupštine SFR Jugoslavije i Evropskog parlamenta u Strazburu.24

Nakon okončanja hladnog rata, SFR Jugoslavija je 1990. godine potpisala i PHARE program, koji je podrazumevao značajnu finansijsku potporu u predstojećoj tranziciji i teškim socijalnim i ekonomskim reformama. No, zbog početka oružanih sukoba u Sloveniji, a potom u Hrvatskoj, 25. novembra 1991. godine otkazani su svi sporazumi o saradnji između EEZ i SFR Jugoslavije.25

Posle transformacije Evropske zajednice u Evropsku uniju, a nakon Ugovora iz Mastrihta 1993. godine, države nastale na tlu bivše Jugoslavije nisu imale značajniju saradnju s ovom organizacijom. Evropska unija se tokom oružanih sukoba na postjugoslovenskom području više puta prilično neuspešno angažovala u rešavanje kriza u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, što je ipak prevladano tek značajnom balkanskom diplomatskom inicijativom Sjedinjenih Američkih Država.26 Takođe, Evropska unija je tek nakon okončanja sukoba, tokom 1996. godine definisala regionalni pristup prema državama Zapadnog Balkana, a od 1999. godine i Proces stabilizacije i pridruživanja.27

Političke elite Jugoslavije i njihov odnos prema EEZ i
evropskim integracijama u predvečerje raspada zemlje

Neprikosnoveni jugoslovenski lider, Josip Broz-Tito koji je preminuo 1980. godine, bio je i jedan od pokretača i vođa Pokreta nesvrstanih. Međutim, ne može se osporiti i činjenica da je on uprkos vlastitom nedvosmisleno marksističkom svetonazoru, bio izrazito orijentisan ka Zapadu.28 Tome je doprineo i njegov višegodišnji boravak u Sovjetskom Savezu između dva svetska rata i uviđanje sve pogubnosti uskogrude staljinističke politike. Dakle, Tito je bio opredeljen za što čvršću ekonomsku saradnju, kako sa Evropskom ekonomskom zajednicom, tako i Evropskom asocijacijom za slobodnu trgovinu (EFTA), ali se o tome nikada nije javno izjašnjavao.

a) Odnos savezne administracije prema evropskim integracijama u
poslednjim godinama uoči raspada SFR Jugoslavije (1988–1991)

Treba istaći da su pojedini krugovi u vlasti SFR Jugoslavije neposredno uoči okončanja hladnog rata i nakon njega, isticali nužnost jačeg povezivanja zemlje sa Evropskom ekonomskom zajednicom. Naime, Savezno izvršno veće SFR Jugoslavije je krajem 1989. godine iniciralo otpočinjanje pregovora o pristupanju Evropskoj ekonomskoj zajednici.29 Značajnu podršku ovakvoj ideji dao je nekadašnji jugoslovenski savezni sekretar inostranih poslova, Budimir Lončar koji je još polovinom 1988. godine obavestio Predsedništvo SFRJ o nužnosti uviđanja novih integrativnih procesa u Evropi, s posebnim akcentom na buduću transformaciju EEZ.30 Važno je istaći da je u tom periodu bio donet Jedinstveni evropski akt (1986), kao i da se govorilo o „Evropi ‘92“, kao novom konceptu razvoja tadašnje Evropske ekonomske zajednice.

Treba istaći da je i širi sastav tadašnjeg Saveznog sekretarijata za inostrane poslove bio proevropski opredeljen, te da je zahvaljujući njemu često u javnom diskursu pominjana evropska agenda Jugoslavije. Međutim, nakon što je postalo očigledno da su Slovenija i Hrvatska proglasile nezavisnost, krajem juna 1991. godine, a i da režim u Beogradu pokušava silom homogenisati Srbima nastanjena područja na tlu centralnih delova Jugoslavije, priča o evropskim integracijama stavlja se ad acta u čitavom regionu (sa izuzetkom Slovenije), sve do kraja poslednje decenije XX veka. Mnoge karijerne diplomate, inače prilično dobro profesionalizovane jugoslovenske diplomatije nakon Drugog svetskog rata, su najčešće prisilno napustile kasnije Savezno ministarstvo inostranih poslova Savezne Republike Jugoslavije.

Da apsurdi perioda u kome je nestajala jugoslovenska federacija budu veći, treba istaći i da je 15. aprila 1991. godine bila osnovana Evropska banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development – EBRD). Njen je osnovni cilj bio vezan za osiguranje finansijske potpore državama Centralne i Istočne Evrope tokom tranzicije, odnosno njihovog postupnog prelaska na tržišnu privredu. Temeljni principi za davanje finansijskih sredstava EBRD pojedinim državama bili su postojanje višepartijske demokratije i poštovanje ljudskih prava, ali i opredeljenost za tržišnu privredu. Međutim, tadašnju SFR Jugoslaviju, u već uveliko započetom procesu raspada, zaobišla je finansijska podrška zbog nepovoljnog stanja ljudskih prava na Kosovu, ali i oružanih sukoba sa masovnim ugrožavanjem ljudskih prava.

Predsedništvo SFR Jugoslavije je polovinom 1989. godine donelo posebnu izjavu u kojoj se isticala nužnost evropskih integracija zemlje, i u tom smislu su pominjani Savet Evrope i Evropska zajednica.31 Proevropska nastojanja poslednjeg jugoslovenskog premijera Ante Markovića, takođe u euforiji nacionalističkih trendova na području SFR Jugoslavije nisu dala nikakve rezultate. Neposredno pre početka sukoba, pre svega u Hrvatskoj, evropska „trojka“, sačinjena od ministara inostranih poslova država predsedavajućih EZ dala je 4. aprila 1991. godine punu potporu očuvanju jugoslovenske federalne države. Štaviše, i Skupština SFR Jugoslavije je 25. aprila 1991. godine donela posebnu „Deklaraciju o evropskim inegracijama“.32 Međutim, ona je samo pokazala opredeljenost dela saveznog nivoa vlasti (SIV i Skupština SFRJ) za ubrzanje procesa približavanja tadašnjoj EZ, ali je ostala „mrtvo slovo na papiru“. Naime, zbivanja u Hrvatskoj i oružana pobuna tamošnjih Srba, u mnogome su pokazala da se čitav prostor Jugoslavije zapravo udaljava od ostatka Evrope, koja se postupno objedinjavala po okončanju hladnog rata. Dakle, samo nekoliko dana po usvajanju navedene deklaracije počeli su sukobi u okolini Knina (29. aprila 1991), koji su se potom proširili na veliki deo Republike Hrvatske.

Značajan doprinos očuvanju proevropskog kursa jugoslovenske države tokom poslednjih godina njenog postojanja (1989–1991), dao je savezni premijer Ante Marković. On je kao predsednik Saveznog izvršnog veća SFRJ, ali i pokušajem objedinjavanja političkih snaga jugoslovenske i reformske orijentacije (Savez reformskih snaga Jugoslavije) nastojao očuvati Jugoslaviju, ali i njen, u mnogome otpočeti evropski put. Pri stupanju na funkciju predsednika Saveznog izvršnog veća, Ante Marković je u Skupštini SFRJ istakao sledeće – „Treba li da vratimo točak istorije nazad i da platimo cijenu koju smo već platili?! Zablude ćemo plaćati siromaštvom, trovanjem duha i položajem daleke periferije u Evropi...”33 Ove reči poslednjeg jugoslovenskog premijera, Ante Markovića, post festum zvuče prilično realno, pokazujući pravi kurs ovdašnjih nacionalističkih elita, koje su novonastale države i društva smestile na krajnju evropsku periferiju, tj. u izvesnu „crnu rupu“ kontinenta. Čini se, u istorijskom kontekstu, da je poslednji sastav Saveznog izvršnog veća SFRJ zapravo, objektivnije uočavao i naglašavao spoljnopolitičku nužnost evropskih integracija i privrednih reformi, nego što je zapravo razumeo svu razarajuću moć balkanskih etnonacionalizama.

Krajem maja 1991. godine Evropska komisija je ponudila tadašnjoj Jugoslaviji posebne političke i finansijske aranžmane, koji su podrazumevali pridruživanje Evropskoj zajednici (po vanrednoj, ali i ubrzanoj proceduri), kao i izdašnu finansijsku pomoć (5,5 milijardi dolara).34 To je podrazumevalo hitno zaključenje posebnog Sporazuma o asocijaciji između Evropske zajendice i SFR Jugoslavije. Međitim, republička rukovodstva, a pre svega Srbije i Hrvatske, gotovo su jednoglasno i sinhrono odbila ovakvu ponudu, spremajući, u gotovo objedinjenoj akciji, smenu savezne administracije, a pre svega Ante Markovića, predsednika Saveznog izvršnog veća. Takođe, činilo se i da je vreme u kojem se pojavila, više nego atraktivna, ponuda Evropske komisije SFR Jugoslaviji, ipak, nije korespondirala sa ratnom realnošću, koja se pojavila u Hrvatskoj.

Neuspešan je bio i pokušaj poslednjeg i proevropskog Saveznog izvršnog veća da se Jugoslavija još početkom 1991. godine pridruži Evropskoj asocijaciji za slobodno tržište (EFTA), a kasnije i Evropskom ekonomskom prostoru u nastajanju.35 Navedeno je trebalo da se realizuje zahvaljujući inicijativi da se SFR Jugoslavija prvobitno pridruži članstvu u EFTA, ali i da se na taj način dodatno „uveže“ sa Evropskom zajednicom, odnosno sa tim tržištem, od 1994. godine u okviru Evropskog ekonomskog prostora.36 Slična je bila i sudbina tzv. Jugoslovenskog fonda pri EFTA, koji je podrazumevao mogućnost da mala i srednja preduzeća u SFR Jugoslaviji dobijaju finansijska sredstva od 1. januara 1991, i to putem plasmana kredita u okviru tadašnje Jugobanke.37 Nažalost, realizacija ovih kredita EFTA nije usledila.

b) Narastajući etnonacionalizmi u jugoslovenskim republikama i odnos
njihovih rukovodstava prema evropskim integracijama do 1991. godine

Nakon što je u drugoj polovini osamdesetih godina XX veka usledila dodatna ekonomska kriza u SFR Jugoslaviji, kao i jačanje nacionalizama, političke elite su se više usredsredile na preuređenje odnosa unutar zemlje, a manje na njenu spoljnopolitičku orijentaciju. Pošto je u Srbiji osnaženo etatističko i nacionalističko rukovodstvo nakon Osme sednice Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije, u septembru 1987. godine, a nakon šireg konsenzusa nacionalističkih elita (krugovi oko Srpske akademije nauka i umetnosti, tzv. disidenata, književnih krugova, itd), planiranje intenzivnije saradnje s EZ nije bilo na dnevnom redu.38 Osnovni cilj Srbije u tom trenutku bio je vezan za prekomponovanje jugoslovenskog federalizma, prevashodno suspenzijom autonomije pokrajina (Vojvodine i Kosova), ali i stvaranjem „prosrpskog“ bloka republika unutar Jugoslavije (Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina).

S druge strane, prvenstveno slovenačko partijsko i republičko rukovodstvo zagovaralo je parolu „Evropa zdaj“ („Evropa sada“), koja je podrazumevala ponajpre hitno sticanje državne nezavisnosti Slovenije, a potom i njenu integraciju u tadašnju Evropsku zajednicu. Hrvatske komunističke vladajuće elite, a nešto kasnije i populistički i nacionalistički krugovi okupljeni oko dr Franje Tuđmana i Hrvatske demokratske zajednice, nisu za osnovni cilj imale evropsku integraciju osamostaljene Hrvatske, nego prevashodno rešavanje hrvatskog pitanja u susednoj Bosni i Hercegovini.39 To je i rezultiralo objektivnim okretanjem Hrvatske evropskim integracijama tek nakon smrti predsednika Tuđmana. krajem 1999. godine.

Slično je bilo i sa bosanskohercegovačkim komunističkim rukovodstvom neposredno pred izbijanje sukoba u ovoj nekadašnjoj jugoslovenskoj republici (tokom 1990. i 1991. godine). Naime, ono je predominantno bilo zabrinuto zbog erozije brojnih elemenata posebnosti ove republike unutar Jugoslavije, neposredno pre njenog nestanka, kai i za buduću opstojnost Bosne i Hercegovine.40 Dolazak na vlast tri etnonacionalne elite u Bosni i Hercegovini, nakon izbora 1991. godine, nije uspeo da podstakne evropsku ideju i politiku u Sarajevu, već je, naprotiv, doprineo jačanju nacionalističkih tendencija i razbuktavanju tamošnjih sukoba. I Bosna i Hercegovina je tek nakon promene vlasti početkom 2000. godine odlučnije krenula putem evropskih integracija.41

Srbija i Crna Gora dugo su nakon uvođenja sankcija Ujedinjenih nacija, ali i Evropske zajednice, u okviru Savezne Republike Jugoslavije ostale u potpunosti izolovane od 1992. do 1996. godine.42 Iako je crnogorsko republičko rukovodstvo još 1997. godine, nakon rascepa unutar vladajuće Demokratske partije socijalista, ukazivalo na nužnost evropskih i evroatlantskih integracija, Srbija se ovoj opciji pridružila tek nakon 2000. Godine, odnosno nakon promene vlasti u Beogradu.43

Zaključak

Nekadašnja jugoslovenska država je bez obzira na socijalističko društveno uređenje uviđala nužnost izrazito bliske saradnje sa Evropskom zajednicom, koja je postupno postajala sve čvršća asocijacija, odrazom volje evropskog krupnog kapitala, i koja je doživela transformaciju u sadašnju Evropsku uniju (nakon 1993. godine). Nastojanje progresivnijeg i prozapadnog dela saveznog rukovodstva da se zemlja uključi u Evropsku zajednicu krajem 1989. Godine, nije objektivno korespondiralo s nastojanjima republičkih rukovodstava, vezanih za izgradnju samostalnih nacionalnih država. Naprotiv, pojedina republička rukovodstva su ulazak Jugoslavije u EZ smatrala nerealnim i vremenski jako udaljenim scenarijom (Slovenija i Hrvatska). Srpsko rukovodstvo, pak, zaneseno tzv. srpskim nacionalnim pitanjem unutar Jugoslavije, nije videlo da se paralelno u Evropi odvijaju značajni integracioni procesi, čije ignorisanje zapravo zemlju ostavlja u podređenom i krajnje izolovanom položaju.

Postjugoslovensko područje tako je, za razliku od Zapadne Evrope, ali i država pod nekadašnjim sovjetskim uticajem u centralnim i istočnim delovima Evrope, krenulo procesom dodatne fragmentacije i teritorijalizacije etnonacionalnih zahteva. Radikalni etnonacionalizmi, dakle, nisu bili u korelaciji sa bilo kojom idejom saradnje i integracije, pre svega u neposrednom okruženju, ali ni u evropskom kontekstu. Zbog toga i nastaju višegodišnji nesporazumi između, s jedne strane, u potpunosti fragmentiranog Balkana i ujedinjene Evrope, sa druge. Takođe, zahvaljujući nedovoljnim instrumentima za formulisanje zajedničke spoljne politike Evropske unije u poslednjoj deceniji XX veka, Brisel je neretko slao različite i kontradiktorne političke signale ovdašnjim ratnim akterima. To je samo dodatno udaljavalo postjugoslovensko područje od Evrope.

Dakle, dezintegrativni procesi, tako karakteristični za evropsku periferiju, zahvatili su i nekadašnju Jugoslaviju početkom devedesetih godina proteklog veka. Naime, očigledno je da neretko i nasilna izgradnja „država-nacija” na ovom tlu, koja je, takođe, kasnila gotovo čitava dva veka, nije prepoznavala mogućnost produbljene integracije u Evropi, koja bi pored ekonomske sfere postupno obuhvatala političku i monetarnu sferu. Razvoj Evropske unije od 1993. godine, takav tok u mnogome potvrđuje. Sad se to pokazuje i u, objektivno veoma teškom prihvatanju regionalne saradnje političkih elita novonastalih država na području Zapadnog Balkana, odnosno duže od deceniju i po nakon okončanja oružanih sukoba. Osim navedenog, i Evropska unija se sada u postjugoslovenskim društvima percipira više kao nužnost unutar suženog geopolitičkog izbora, nego kao odraz realnih interesa ovdašnjih političkih elita i društava.

Ipak, Slovenija je 2004, postala članica Evropske unije, dok je devet godina kasnije to uspela i Hrvatska. I ostale države regiona su na evropskom putu sa različitom vlastitom dinamikom, sa uočljivim „prvenstvom“ Crne Gore i Srbije. Kad je reč o članstvu u Savetu Evrope, Slovenija je ovoj organizaciji pristupila 1993. godine, a Makedonija dve godine kasnije. Hrvatska je tek 1996. godine, nakon ispunjavanja čitavog niza uslova, pristupila Savetu Evrope. Sa druge strane, Bosna i Hercegovina i nekadašnja Državna zajednica Srbija i Crna Gora su Savetu Evrope pristupile tek 2002, odnosno 2003. godine. Ovo pokazuje koliko se dugo čekalo/čeka na suštinsko „uklapanje“ balkanskih država u evropske integrativne procese, i koliko su oni i dalje neizvesni i dugoročni.

Literatura

1. Aćin, Đ. i Prekajac, Z. „Evropa 1992. – spoljni aspekti jedinstvenog tržišta Evrope”, Privredna izgradnja, god. 37, br. 1–2, Novi Sad, 1991, str. 7–15.

2. Anđelić, N., Bosna i Hercegovina – između Tita i rata, Samizdat B92, Beograd, 2005.

3. „Ante Marković”, Wikipedia, Internet: https://bs.wikipedia.org/wiki/Ante_Markovi%C4%87, 22/12/2016.

4. Biserko, S., Yugoslavia’s Implosion: The Fatal Attraction of Serbian Nationalism, The Norwegian Helsinki Committee, 2012, pp. 33–124.

5. „Deklaracija Skupštine SFRJ o evropskim integracijama”, Službeni list SFRJ, br. 30, Beograd, 26. travnja 1991, str. 542.

6. Đukanović, D., „Politika Evropske unije prema Zapadnom Balkanu“, u: Simić, D. R. (ur.), Integracija Zapadnog Balkana u mrežu globalne bezbednosti, Udruženje za studije SAD u Srbiji, Čigoja štampa, Beograd, 2011, str. 225–236.

7. Đukanović, D., „Spoljnopolitičke orijentacije država Zapadnog Balkana: uporedna analiza“, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, godina 4, broj, 4, Beograd, 2010, str. 295–313.

8. Đukanović, D., „Spoljnopolitičko pozicioniranje Srbije (SRJ/SCG) od 1992. do 2015. godine“, Međunarodna politika, god. LXVI, br. 1158–1159, Beograd, str. 115–127.

9. Đukanović, D., Balkan na posthladnoratovskom raskršću (1989–2016), Institut za međunarodnu politiku i privredu, Službeni glasnik, 2016, str. 127–129.

10. Đukanović, D., Novičić, Ž., “The Position of the Non-Aligned Movement in the Current Foreign Policy of Serbia“, The Review of International Affairs, vol LXII, No. 1142, Belgrade, 2011, pp. 36–42.

11. „Hronologija odnosa SFRJ–EEZ 1962–1986“, u: Ljubiša Adamović (ur.), Jugoslavija i EEZ, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1988, str. 243–246.

12. “Jakovina: Hrvatska je mogla ući u Europu još 1989.”, Jutarnji list, Zagreb, 11. srpanj 2013. Internet: http://www.jutarnji.hr/vijesti/hrvatska/tvrtko-jakovina-hrvatska-je-mogla-uci-u-europu-jos-1989./861259/, 22/12/2016.

13. Kovačević, R., Ekonomski odnosi Srbije sa inostranstvom, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2012.

14. Kulišić, J., „SFR Jugoslavija i savremeni procesi regionalnih ekonomskih integracija u Zapadnoj Evropi“, Politička misao, br. 1, Zagreb, 1967, str. 96–105.

15. Lalević, P., S Titom po svetu, Službeni glasnik, Beograd, 2012.

16. Mates, L., Nonalignment: Theory and Current Policy, The Institute of International Politics and Economics, Belgrade, Oceana Publications, Inc., Dobbs Ferry, New York, 1972.

17. Mileta, V., „Trideset godina Evropskog udruženja za slobodnu trgovinu“, Politička misao, god. XXVII, br. 4, Zagreb, 1990, str. 92–112.

18. Petković, R., Jugoslavija i svet u postbipolarnoj eri, IP „Međunarodna politika“, NIU „Službeni list“, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1998.

19. Petković, R. (prir.), Savet Evrope 1949–1996, IP Međunarodna politika, Službeni list SRJ, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1996.

20. Ristanović, A., „Odnosi SFRJ sa EEZ“, 6. oktobar 2015. Internet:
https://prezi.com/dyzbkd0vgzz_/odnosi-sfrj-sa-eez/

21. Štavljanjin, D., „Sličnosti i razlike: 1991–2008.“, Radio Slobodna Evropa, Balkanski servis, Prag, 10. mart 2008. Internet, http://www.slobodnaevropa.org/a/1046920.html, 22/12/2016.

22. Vukadinović, R., „Pravni okviri ekonomske saradnje prethodne Jugoslavije sa Evropskom unijom i preporuke za SRJ“, u: Babić, Blagoje, Ilić, Gordana (urs), Jugoslavija i Evropska unija, IMPP, Beobanka a. d., Beograd, 1996, str. 39–48.

23. Živković, A., “Kratka istorija evropskih integracija”, Novosti, br. 710, Zagreb,29. srpanj 2013. Internet:
http://arhiva.portalnovosti.com/2013/07/kratka-istorija-evropskih-integracija/, 22/12/2016.