Analiza slučaja 2

I. Jugoslavija i Staljinova politika

1. Neupitno jedinstvo –
Jugoslavija, Sovjetski Savez i početak hladnog rata.

S primicanjem kraja jednog od najrazornijih ratova na tlu Evrope stvarali su se prvi temelji nove Jugoslavije. Noseći sa sobom veliki kapital Narodnooslobodilačke borbe (NOB), Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) izdvojila se kao glavna politička snaga u tom procesu. Stari rojalistički jugoslovenski projekat bio je duboko kompromitovan, kako neuspehom izgradnje stabilne i prosperitetne države u međuratnom periodu, tako i političkim i vojnim neuspehom snaga koje su tokom rata iza njega stajale. Jugoslovenski komunisti, ovenčani pobedom nad okupatorskim i kolaboracionističim snagama, nudili su drugačiju viziju Jugoslavije, u kojoj će se zajedno sjediniti tekovine antifašističke borbe i budući društveno-ekonomski preobražaji socijalističke modernizacije. Glavni oslonac u takvom ambicioznom projektu od samih početaka bio je Sovjetski Savez. Večita inspiracija svih predratnih jugoslovenskih komunista, sovjetska država pod Staljinovim vođstvom, nudila je nadu u ostvarivost posebne vizije prosperitetnog komunističkog društva, primenjive u siromašnim agrarnim društvima Istočne Evrope. Slavno ratno savezništvo s jedinicama Crvene armije utkalo je u svest jugoslovenskih partizanskih boraca da su očekivani ciljevi jugoslovenske revolucije u nerazmrsivoj vezi sa podrškom i pomoći Sovjetskog Saveza.

Drugi svetski rat značajno je promenio ulogu Sovjetskog Saveza u Evropi. Od izolovane i ideološki nepoželjne države unutar Versajskog poretka u međuratnom periodu, ratni učinak i velika mobilizacija ljudske i materijalne snage Sovjetskog Saveza protiv sila Osovine, učinila je vladajući Kremlj glavnim arbitrom izgradnje jednog dela posleratne Evrope.1 Polazeći od interesa zaštite sopstvene bezbednosti u novom međunarodnom poretku, Staljinova politika krajem rata bila je usredsređena na definisanje i očuvanje sovjetskih interesnih sfera potvrđenih od saveznika, konferencijama na Jalti i Potsdamu.2 Staljinova “realpolitika”, koja niti jednog trenutka nije napuštala boljševičku viziju sveta, podrazumevala je vođenje međunarodne politike na principu poštovanja “odnosa snaga”. Pobedonosna Crvena armija krčila je put potvrđivanju zone uticaja Moskve u Istočnoj Evropi. Iako, kako tvrde mnogi autori, Staljin nije imao u početku jasan plan o stvaranju istočnog bloka neposredno nakon rata, bilo je evidentno da nastali vakuum moći u Istočnoj Evropi nameće novu transformaciju tih zaostalih društava, u kojoj će komunisti, zajedno uz podršku Sovjetskog Saveza, predstavljati odlučujući politički faktor.

Jugoslovenski komunisti, za razliku od većine istočnoevropskih, trijumfalni hod ka preuzimanju vlasti, nisu temeljili isključivo na zaslugama prodora jedinica Crvene armije. Oslanjajući se na sopstvene snage u četvorogišnjem ratu protiv okupatora, oni su uspeli da izgrade respektabilnu vojnu snagu, a istovremeno, temeljnim ideološko-vaspitnim radom, vežu značajan deo boraca za ideale budućeg socijalističkog društva. Unutar posleratne Jugoslavije nije postojala niti jedna dovoljno jaka i organizovana politička opozicija, koja bi mogla da ugrozi monopol vlasti KPJ. Uzdajući se u pobednosni ratni učinak i obećanja o stvaranju novog društveno-ekonomskog poretka, KPJ je uveliko prednjačila u odnosu na sve komunističke partije u Istočnoj Evropi. U periodu Staljinove zabrinutosti zbog organizacione i političke nemoći komunističkih partija u Poljskoj, Rumuniji, Bugarskoj i Mađarskoj, jugoslovensko partijsko rukovodstvo je krajem 1945. godine uveliko držalo vlast u svojim rukama. Sovjetski Savez je u tom procesu izgradnje tzv. “narodne demokratije” činio glavni spoljnopolitički i ideološki oslonac nove Jugoslavije.

Prvi koraci socijalističke Jugoslavije na međunarodnoj sceni činjeni su uz svesrdnu podršku Sovjetskog Saveza. Iskustvo jugoslovenskih komunista u vođenju međunarodnih (ali i državnih) poslova bilo je izuzetno skromno, i moglo se svesti na poslednjih nekoliko ratnih godina diplomatske borbe za afirmaciju partizanskog pokreta i revolucionarnihorgana vlasti.3 Uklapajući politiku prema Jugoslaviji kao deo šireg nastupa na područiju Balkana, sovjetska spoljna politika je vodila računa da se njeni interesi duboko vežu sa jugoslovenske, a da se zapadni interesi prikažu kao “ideološki” nepoželjni. Čvrstu osnovu posleratne jugoslovensko-sovjetske saradnje definisao je Ugovor o prijateljstvu i saradnji, potpisan 11. aprila 1945. godine u Moskvi, između sovjetske i jugoslovenske delegacije, koju je predvodio Josip Broz Tito. Važnost tog čina po interese nove Jugoslavije Tito je iskazao prilikom zdravice, ocenjujući da je ugovor “ostvarenje davnašnjih težnji naroda Jugoslavije – da žive u tesnom prijateljstvu sa velikim sovjetskim narodom”, koji je pod “genijalnim vođom” Staljinom izvojevao pobedu protiv zajedničkog nepijatelja.4 Spoljnopoliitčka orijentacija nove Jugoslavije (FNRJ) gradila se na uverenju da je Sovjetski Savez, uz zemlje “narodne demokratije”, jedini garant zaštite jugoslovenskih interesa u međunarodnim odnosima. Kako je istakao sam Josip Broz Tito u ekspozeu, kao predsednik vlade FNRJ i ministar odbrane, u Narodnoj skupštini 1. februara 1946, “nerazrušivi savez” između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza predstavlja “jedan od najjačih faktora za sigurnost naše nezavisnosti i mirnog razvitka naše zemlje”.5 Jugoslovenska diplomatija se redovno konsultovala s Moskvom u vezi svih spoljnopoliitčkih pitanja, i s počecima hladnog rata, pružala bezrezervnu podršku sovjetskoj politici. Prvi međunarodni problemi u kojima se Jugoslavija našla kao akter nakon rata, kao što je bilo pitanje Trsta ili Koruške, bili su rešavani oslanjenjem na podršku sovjetske diplomatije. Vremenom je postalo očekivano da jugoslovenski i sovjetski predstavnici u mnogim međunarodnim institucijama i forumima nastupaju i glasaju jedinstveno.6 Uverenje da je u Jugoslaviji vlast komunističke partije osigurana, i da se društvo izgrađuje u skladu sa sovjetskim modelom, ubedilo je Staljina da u mogućnost da upravo Jugoslavija bude prvi eksponent sovjetskih interesa na Balkanu. Planovi o izgradnji Balkanske federacije, sa odlučujućom ulogom Jugoslavije, svedočili su o namerama sovjetske politike da se, manipulacijom panslovenskim osećanjima među balkanskim narodima, učvrste dodatno pozicije SSSR u tom delu Evrope.7

Ideološka bliskost jugoslovenskih komunista i “prve zemlje socijalizma” bila je jedna od najjačih posleratnih spona saradnje Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Komunistička partija Jugoslavije od samih početaka organizovanog političkog delovanja, bila je zasnovanana temelju uspeha ideja Oktobarske revolucije 1917. Lenjinova kodifikacija marksizma, izgrađivanjem koherentne i zaokružene teoretske misli, postala je glavno idejno usmerenje jugoslovenskih komunista. Sovjetski Savez bio je idealizovan kao primer uspešne izgradnje novog društveno-ekonomskog poretka, a boljševička partija, kao primer savršene organizovane političke sile proleterijata. Dolaskom Josipa Broza Tita na čelo KPJ 1937, proces boljševizacije partije bio je uveliko završen. Nepogrešivost boljševičke linije bila je izražena kroz popularisanje Istorije Sovjetske Komunističke partije (b). Kratki kurs, osnovnog i obaveznog ideološkog “udžbenika” svih komunista. Staljin je bio slavljen i uzdizan kao veliki teoretičar, čiji dopinos marksističkoj teoriji je izjednačavan s Marksom, Engelsom i Lenjinom. Povodom proslave 66-godišnjice Staljinovog rođenja, Edvard Kardelj je u prigodnom članku u Borbi, 21. decembra 1945, ponosno tvrdio da je pisati o Staljinu značilo “pisati o najznačajnijoj istoriskoj epohi u razvitku čovečanstva” i “jednom velikom trijumfu ljudskog uma”.8 Posvećujući ideološki panegirik Staljinu, Kardelj je zapravo isticao vrednosti kojih će se jugoslovenski komunisti nepokolebljivo držati u posleratnoj sovjetizaciji Jugoslavije, a čiji je idejni osnivač sovjetski lider: “Staljin je dao osnove za međunarodnu politiku socijalističke države i za liniju unutrašnje izgradnje socijalizma. Socijalsitička rekonstrukcija, industrijalizacija, kolektivizacija, petogodišnji planovi, izgradnja Crvene armije i odbrambene sile SSSR uopšte – sve je to rezultat teoretske i praktičke rukovodeće delatnosti Staljina u borbi za pobedu socijalizma u SSSR”.9

Izgradnja “narodne demokratije” u Jugoslaviji imala je za cilj da teoretski izrazi “tranzitni” period u razvoju između građanske demokratije i socijalizma.10 Konzistentnost i brzinu tranzicije opredeljivala je rukovodeća uloga KPJ, koja je u tom procesu dosledno sprovodila zacrtani sovjetski model. U januaru 1946, u Narodnoj skupštini izglasan je ustav FNRJ, koji je sa određenim korekcijama, predstavljao kopiju sovjetskog ustava iz 1946.11 Novim ustavom uspostavljena je jasno izražena centralizacija države i partije, uz ukidanje i najmanje prisutnosti institucija “buržoaske” demokratije. Ostaci građanskih opozicionih partija u okviru Narodnog fronta, bili su različitim metodama, od hapšenja do zastrašivanja, eliminisani iz političkog i javnog života. Obnavljanje ekonomije zemlje, nakon teških posledica ratnih razaranja, sprovodilo se isključivo kopiranjem sovjetske ekonomske politike (nacionalizacija, centralno planiranje, kolektivizacija). Ambiciozni prvi petogodišnji plan razvoja bio je predstavljen u aprilu 1947, i bio je prvi takav u Istočnoj Evropi. Ostvarivost zacrtanog razvoja jugoslovenske ekonomije bila je tesno vezana za okrenutost istočnom tržištu, trgovinskim odnosima sa Sovjetskim Savezom i zemljama “narodne demokratije”. Jugoslovenski ambasador u Moskvi Vladimir Popović je u razgovoru sa sovjetskim ambasadorom Lavrentijevim, u aprilu 1946, istakao činjenicu da Jugoslavija ne može samostalno da razvija privredu bez tesne saradnje sa Sovjetskim Savezom. Jugoslavija ne želi, smatrao je Popović, da “potpadne pod ekonomski uticaj Engleske i SAD”.12 U tu svrhu potpisani su mnogi bilateralni sporazumi između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza.13 Kao doprinos izgradnji novog socijalističkog poretka jugoslovenski komunisti su očekivali ekonomsku, vojnu i kadrovsku pomoć od Sovjetskog Saveza. Sovjetski instruktori su učestvovali u izgradnji jugoslovenske armije i službe državne bezbednosti, dok je na stotine vojnih kadeta odlazilo na školovanje u Moskvu.14 Po oceni ambasadora Popovića, za Jugoslaviju je bilo kardinalno pitanje “vaspitanja i školovanja kadrova sa marksističko-lenjinističkim pogledom na svet, u sovjetskom duhu”.15 Sredinom 1947. godine Ministarstvo spoljnih poslova Sovjetskog Saveza sačinilo je, po instrukciji partijskog vrha, analizu rezultata razvoja “narodnih demokratija” u Istočnoj Evropi. U zasebnom memorandumu učinak KPJ bio je predstavljen u superlativima, pohvalama ratnog uspeha i izgradnje komunističke vlasti uz odgovarajući društveno-ekonomski model. U odnosu na vođenje spoljne politike, memorandum je potvrdio činjenicu da Jugoslavija čvrsto stoji protiv Zapada i podržava sve sovjetske spoljnopolitičke ciljeve.16 Slika o “lojalnoj” Jugoslaviji imala je za cilj da upotpuni uspeh izgradnje sovjetske interesne sfere, naročito s eskalacijom hladnog rata u Evropi u toku 1946-47 godine, i da pripremi teren za konstituisanje čvršćeg bloka socijalsitičkih država pod neposrednom kontrolom Moskve.

Antihitlerovska koalicija nije uspela da potvrdi čvrstinu svog ratnog saveza pred izazovima posleratne obnove. Savezničke konferencije na Jalti i u Potsdamu pružile su kratkotrajnu nadu u mogućnost kompromisa na temelju dugoročne i zajedničke brige za mir u Evropi. Međutim, različite ideje o tome na kojim temeljima bi trebalo izgrađivati novi međunarodni poredak, uz snažno prisutvo dijametralno suprotnih ideoloških gledišta i državnih interesa, udaljavali su pozicije Moskve i većine zapadnih država. Ekspanzija Sovjetskog Saveza u Istočnoj Evropi, povezana sa mnogobrojnim incidentima u drugim delovima sveta (pitanje kontrole turskih moreuza, okupacija severnog Irana, podrška grčkim i kineskim komunistima) doživljavana je kao nasilno stvaranje sovjetske “socijalističke imperije”. Ona je tumačena kao “tradicionalni i instiktivni ruski osećaj nesigurnosti”, koji se jedino može obuzdati “logikom sile”.17 S druge strane, Staljinova politika, polazeći od duboko ukorenjenih ideoloških predubeđenja o stalnom antagonizmu s kapitalističkim svetom, tumačila je britansko i američko opiranje sovjetskim interesima kao obnavljanje “hiterovske” ratne politike, uperene protiv sovjetske bezbednosti.18 Nerešeno pitanje Nemačke i iniciranje plana za ekonomsku obnovu Evrope (Maršalov plan) stvorio je potpunu atmosferu nepoverenja, u kojoj je jedna strana doživljavala drugu kao elementarnu pretnju po nacionalnu bezbednost.

Sa prvim počecima hladnog rata u Evropi, Jugoslavija je na Zapadu brzo svrstana među države - inustrumente sovjetske politike. Izveštaji britanske ambasade u Beogradu ilustrovali su takva viđenja u jednom od telegrama Forin ofisu, iz juna 1946, navodeći da je situaciju u Jugoslaviji teško proceniti jer ona “nije slobodni akter, i njene akcije nisu odraz jugoslovenske politike nego sovjetske”.19 Kriza oko Trsta, koja je počela u maju 1945, s dolaskom jugoslovenske vojske, bila je tumačena više kao širenje sovjetske sfere uticaja ka Jadranu, nego što je doživljavana kao borba za ispunjenje jugoslovenskih interesa. Identičan alarm za Zapad predstavljalo je eksaliranje građanskog rata u Grčkoj, u proleće 1946, u kome je Jugoslavija konstantno pružala značajnu pomoć vojnim snagama grčkih komunista, i za šta je bila osuđena u UN. U zapadnoj štampi i izveštajima diplomata, Jugoslavija je dobila epitet sovjetskog “satelita br. 1”, dok je Tito prikazivan kao iskreni pobornik Staljinove politike.20 Jugoslovenska vlast se periodično trudila da prilikom mnogobrojnih razgovora sa zapadnim diplomatama iskaže uveravanja da je državna politika usmerena na razvijanje dobrih odnosa sa svim državama, ali ideološke razlike, ipak, nisu mogle biti prevladane. Napisi u štampi i partijskim glasilima zaoštravali su antizapadnu retoriku, stvarajući crno-belu sliku o postojanju permanentne borbe “progresivnih” i “reakcionarnih” snaga. S narastujućim tenzijama u međunarodnim odnosima sve više se pisalo u jugoslovenskoj štampi o “imperijalističkim” planovima zapadnih država, nasuprot kojima stoji Sovjetski Savez, kao “glavno uporište, najjače oružje, najvažnija pozicija napretka, slobode i nezavisnosti naroda i istinske demokratije”.21 Za jugoslovenske komuniste bilo je “prirodno” i očekivano da Jugoslavija, kao deo “progresivnog i naprednog sveta” pruži podršku osnaživanja SSSR i njegove aktivne uloge u međunarodnim odnosima, sve u cilju ostvarenja “naprednog puta u razvitku čovečanstva”.22 Sovjetski ambasador A.J. Lavrentijev mogao je zadovoljno da konstatuje (mart 1947), sumirajući izveštaj za Moskvu, da je jugoslovenskom rukovodstvu postalo jasno “da osnovu spoljne politike Jugoslavije, garanciju jačanja njenog međunarodnog položaja predstavlja oslanjanje na Sovjetski Savez”.23 Beograd je bio prva prestonica u Istočnoj Evropi koja je odbila da uzme učešće na savetovanju evropskih država, u julu 1947, povodom pitanja sprovođenja tzv. Maršalovog plana, usvajajući sovjetska gledišta da plan predviđa “mešanje u unutrašnje stvari evropskih država” i stavljanje privrede evropskih zemalja “pod zavisnost od interesa SAD”.24 Za razliku od Jana Masarika, koji je nakon sovjetskog ultimatuma Čehoslovačkoj u vezi sa Maršalovim planom sebe doživljavao kao “sovjetskog lakeja”, jugoslovenska diplomatija je bila ponosna na ispunjavanje svoje “internacionalne dužnosti”.

Odluka Moskve da se odbije Maršalov plan ekonomske obnove Evrope, vodila je radikalizaciji Staljinove politike, odbacivanju “nacionalnog puta” u socijalizam, i čvršćem povezivanju komunističkih partija pod ideološkim i političkim sizerenstvom Sovjetskog Saveza. U ispunjavanju tog cilja, 22-28 septembra 1947, u Šklarskoj Porembi (Poljska), održano je savetovanje predstavnika evropskih komunističkih partija.25 Glavni ton čitavom sastanku davalo je izlaganje sovjetskog predstavnika Andreja Ždanova, jednog od ključnih ličnosti u sprovođenju represivne ideološke dogmatizacije u Sovjetskom Savezu, od 1946. godine. Okupljenim komunistima Ždanov je predočio sliku posleratnog sveta u kome su se, po njegovom mišljenju, kristalisala dva suprostavljena bloka – “imperijalistički”, pod vođstvom SAD, i “antimperijalistički”, pod vođstvom SSSR. Prikazajući politiku dojučerašnjih saveznika kao “imperijalističku”i “ratobornu”, sračunatu na restauraciju fašizma i borbu protiv socijalizma, Ždanov je vešto ideološki sažeo sovjetsko viđenje nove hladnoratovske podele, prema kojoj, komunisti moraju biti jasno opredeljeni. U pružanju otpora američkom planu za “porobljavanje Evrope” i imperijalističkim težnjama zapadnog kapitalizma, vodeća uloga, naglašavao je Ždanov, pripada Sovjetskom Savezu, kome su “strani bilo kakvi agresivni eksploatatorski motivi” i koji je “verni pobornik slobode i nezavisnosti za sve narode”.26 Međutim, izlaganje Ždanova nije suštinski promenilo viđenje posleratnog sveta i karakter kapitalističkog društva, koje je bilo zajedničko za sve komuniste, iskrene pobornike marksizma-lenjinizma. Ono što je Moskva sada zahtevala, bila je promena u strategiji evropskih komunističkih partija, usvajanje ratobornijeg i beskompromisnijeg pristupa u odnosu na planove “imperijalističke ekspanzije.” Komunistički redovi se moraju zbijati i tesno sarađivati, poručivao je Ždanovi,u tu svrhu, susret u Porenbi je okončan osnivanjem Informacionog biroa (IB), zasebnog koordinaciono tela, zaduženog da usaglašava zajednički nastup evropskih komunističkih partija. Za sedište biroa određen je Beograd.

Na savetovanju u Porembi jugoslovenska partijska delegacija imala je istaknutu ulogu i nastupala je kao glavni “sufler” teza sovjetske delegacije. Referati Edvarda Kardelja i Milovana Đilasa bili su zapaženi i koncetrisali su se na kritiku italijanskih i francuskih komunista i neodrživosti njihovih “parlamentarnih iluzija”, kao sredstva političke borbe u njihovim državama. Izveštaj o držanju KPJ na savetovanju bio je po svemu pozitivan, a određivanje Beograda kao sedišta novog Informacionog biroa, svedočila je o naročitoj pažnji koju je Moskva ukazivala Jugoslaviji.27 Prilikom susreta Staljina i Edvarda Kardelja, sovjetski lider je podvlačio razliku između potreba Jugoslavije i potreba “satelitskih država”. Sovjetska propaganda je donosila pozitivne vesti o jugoslovenskoj politici, dok su memorandumi o Jugoslaviju u okviru sovjetskog MID zapažali najviše pozitivnih stvari. Sovjetizacija Istočne Evrope, koja se pomaljala osnivanjem Informbiroa, nije nailazila na nedoumice među jugoslovenskim komunistima. Usamljeni pokušaj Vladislava Gomulke za promovisanje “nacionalnog puta” u socijalizam, bio je odbačen u ime ideološke uniformnosti i čvrste discipline. U oktobru 1947, jugoslovenski komunisti svečano su proslavljali 30-godišnjicu Oktobarske revolucije, slaveći je “bučnije nego u Moskvi”.28 U telegramu Staljinu, Tito je poručivao da će narodi Jugoslavije čuvati “iskreno prijateljstvo” sa narodima Sovejtskog Saveza i da će uzajamno braniti tekovine revolucije kao garanta “pobede demokratije i mira u celom svetu”.29 Činilo se da ja malo šta moglo poremetiti neupitno jedinstvo Jugoslavije i Sovjetskog Saveza.

2. Rezolucija Informbiroa i raskid sa Staljinom.

Rezolucija Infirmbiroa, 28 juna 1948. godine, predstavljala je vrhunac krize u jugoslovensko-sovjetskim odnosima, koja se pojavila u odnosima dve zemlje krajem 1947. godine. Do tog momenta razlike koje su postojale između spoljnopolitičkih stajališta Beograda i Moskve bile su minimalne. Jugoslavija je čvrsto staja iz Sovjetski Savez, dok je u unutrašnjem razvitku verno pratila sovjetski model društveno-ekonomskih odnosa. Istovetna ideološka uverenja doprinosila su uzajamnom poverenju, posebno kad je bilo reči o razumevanju savremenih događaja i produbljivanjem razlika sa zapadnim kapitalističkim svetom. Međutim, vremenom, primetne razlike u međusobnim odnosima, koje su logično proishodile iz hegemonističkih aspiracija Kremlja, i povremeni nesporazumi u bilateralnoj saradnji, postajali su dovoljna nijansa koja je menjala utisak o Jugoslaviji kao vernom “satelitu” i Sovjetskom Savezu kao braniku “nezavinosti i suverenosti” država. Krajem maja 1945, u trenutku kada je Tršćanska kriza dobijala zabrinjavajući tok, Josip Broz Tito je okupljenim građanima Ljubljane održao dalekovid govor: "Govorilo se da је ovo pravedan rat i mi smo ga takvim i smatrali. Ali mi trazimo i pravedan zavrsetak, mi trazimo da svako bude gospodar na svome, mi nećemo da plaćamo tuđe račune, mi nećemo da budemo moneta za potkusurivanje, mi nećemo da nas mešaju u neku politiku interesnih sfera. Zašto da se našim narodima uzima u zlo što hoće da budu u svakom pogledu nezavisni i zašto da im se ta nezavisnost ogranicava ili osporava? Mi nećemo više biti ni od koga zavisni, bez obzira šta se pisalo i šta se pričalo - а piše se mnogo, piše se nelijepo, piše se nepravedno, piše se uvredljivo, nedostojno onih koji žive u našim saveznickim zernljama. ( ...) S ovom Jugoslavijom nema mešetarenja, nema trgovine”.30

Titov nastup sadržao je jugoslovensko nezadovoljstvo zbog uskraćivanja savezničkih sila Jugoslaviji prava da ovlada Trstom, ali je istovremeno bio protest protiv mogućih pritisaka na jugoslovensku nezavisnost, ne praveći razliku između eventualnih država koje bi to pokušale. Iako je bilo očito da je nova socijalistička Jugoslavija nepokolebljivo stala uz Sovjetski Savez u posleratnim odnosima, negativna rekacija na Titov govor došla je upravo iz Moskve. Titu je bilo zamereno što je tokom govora izjednačio interese zapadnih imperijalista i SSSR, i što Jugoslavija ne vodi dovoljno obazriviju politiku oko Trsta.31 “Drugarska” kritika iz Moskve bila je prihvaćena u Beogradu, ali nije zaustavila sporadične sumnje koji su u međusobnim odnosima vremenom postajale sve izraženije, naročito ako su postupci jugoslovenskih vlasti dovodili u pitanje položaj Moskve kao glavnog arbitra. Jugoslavija nije mogla da sakrije nezadovoljstvo 1946,nepovoljnim epilogom rešavanja pitanja Trsta na Pariskoj konferenciji, dok je Sovjetski Savez u nekoliko navrata obuzdavao preteranu ishitrenost jugoslovenske balkanske politike. Ona je naročito došla do izražaja tokom 1947. godine, kad su predstavnici Jugoslavije i Bugarske okončavali pregovore o bliskoj kooperaciji i konturama buduće balkanske federacije. Plan federaciji balkanskih naroda imao je dugu predistoriju još od sredine XIX veka, da bi se ponovo afirmisao nakon Drugog svetskog rata, ali ovog puta kao korisno sredstvo daljeg zbližavanja nesigurnih balkanskih komunističkih partija i država. Konsultacije bugarske i jugoslovenske delegacije o formi i načinu na kojima bi se federacija stvorila, vodili su se sporadično od završetka rata, da bi u leto 1947, dobili konačne obrise. Bledski sporazum između Bugarske i Jugoslavije bio je potpisan 1. avgusta 1947, i predstavljao je osnovu zajedničkih interesa na Balkanu. Međutim, Staljin je u startu izrazio svoje rezerve i neslaganja. Smatrao je da je potpisivanje bilo preuranjeno, naročito zato što mirovni sporazum Bugarske još nije stupio na snagu. Svoje pimedbe on je u odvojenim porukama poslao Titu i Dimitrovu. Negativnom reakcijom prema sporazumu Beograda i Sofije, Moskva je pokazala da sve više sumnja kako postaje previše izuzeta iz konsultacija o definisanju strateške politike na Balkanu.32

Potpisivanje jugoslovensko-bugarskog sporazuma dešavao se u trenutku kad je Moskva menjala strategiju prema Istočnoj Evropi, i kad su se već pojavljivali jasni znaci o nameri Staljina da podvede pod ćvršću kontrolu i disciplinu komunističke partije u Evropi. Povoljni izveštaji koji su sačinjeni o radu KPJ, kao i izveštaji ambasadora Lavrentijeva o jugoslovensko-sovjetskim odnosima, pored mnogobrojnih pohvala, nosili su i jednu dozu kritike. U proleće 1947, Lavrentijev je izveštavao o tendecijama “lokal-nacionalizma” u Jugoslaviji koje se, po njegovom mišljenju, ne smeju prećutati. Sovjetski ambasador je primećivao kako se uz “preterano” isticanje jugoslovenske partizanske borbe umanjuje uloga Sovjetskog Saveza, kao i da jugoslovenskivodeći komunisti nastoje da isključvio sebi pripišu zasluge za oslobođenje Jugoslavije i uspehe u ekonomskoj obnovi.33 Krajem 1947, Lavrentijev je pojačao kritiku protiv režima u Jugoslaviji, istupajući još kritičnije prema vrhu SKJ, a naročito prema Titu, za koga se lepila etiketa “nacionalističke ograničenosti”.34 Početkom 1948, sovjetska ambasada je uveliko alarmilala Moskvu da se njena pozicija u Beogradu ignoriše, a sovjetski vojni ataše general Sidorovič je preporučivao da Informbiro mora da istraži jugoslovenske “greške”.35 Nepovoljni izveštaji ambasade iz Beograda podržali su Staljinove sumnje unepravilnosti jugoslovenske politike na Balkanu. Odnosi između Jugoslavije i Albanije privlačili su takođe pozornost krajem 1947. Za interese Sovjetskog Saveza prilike na Balkanu su počele da se preterano komplikuju u trenutku kada se vršila mobilizacija protiv sovjetske politike u Zapadnoj Evropi. S jedne strane posledice građanskog rata u Grčkoj postajale su sve neprijatnije, a sa druge,samostalno delovanje Sofije i Beograda bez konsultacija s Moskvom direktno je izazivalo lagersku politiku Sovjetskog Saveza u nastajanju. Prve konsultacije Staljin je obavio sa Milovanom Đilasom, početkom 1948, radi pokušaja razjašnjavanja pravaca jugoslovenske i sovjetske politike prema Albaniji.36 Đilas je iz Moskve referisao Titu da su jugoslovenska i sovjetska gledišta o Albaniji “istovetna”, što je Tita ohrabrilo da pošalje dve jugoslovenske divizije u Korču (Albanija), kao preventivnu meru od navodnog mogućeg upada grčkih “monarhofašista”.37

Odluka o slanju vojske u Albaniju, koja je na kraju sprečena intervencijom sovjetske vlade, u Moskvi je bila tumačena kao još jedan dokaz neobuzdane jugoslovenske spoljne politike. U telegramu V. Molotova upućenog Josipu Brozu Titu, 31. januara 1948, konstatovano je da postoje “ozbiljna razmimoilaženja u shvatanju uzajamnih odnosa između naših zemalja”.38 Problemu postojanja različitih spoljnopolitičkih koncepcija, Moskva je povezala i sa namerema Bugarske, nakon sporne izjave G. Dimitrova na železničkoj stanici posle potpisivanja bilateralnog sporazuma sa Rumunijom. Ponesen uspešnom realizacijom saradnje sa susednim zemljama, bugarski partijski lider je poručio da je u planu stvaranje velike istočnoevropske federacije, u koju bi, osim Bugarske i Rumunije ušle Jugoslavija, Čehoslovačka, Poljska, Mađarska i Grčka, iako je u njoj trajao građanski rat.39 Izjavu je prenela moskovska Pravda bez komentara, a na Zapadu pogodovala je stvaranju još veće “antisovjetske” histerije, kao jasnom primeru ekspanzionističkih namera sovjetske politike. Susret sa Staljinom i sovjetskim partijskim vrhom, 11. februara 1948, bio je preloman momenat jugoslovensko-sovjetskih odnosa. Očekujući konstruktivne razgovore i “drugarsku” kritiku, članovi jugoslovenske i bugarske delegacije, E.Kardelj i G. Dimitrov, susreli su s lavinom ponižavajućih Staljinovih optužbi. Bugarska i Jugoslavija su optužene da vode spoljnu politiku bez i najmanjeg konsultovanja sa Sovjetskim Savezom (“Vi i Jugosloveni ne javljate ništa šta radite, nego mi sve doznajemo na ulici – stavljate nas pred svršen čin”).40 Na sastanku ništa više nije bilo prepušteno slučaju. Staljin je od obe delegacije zahtevao bezuslovno prihvatanje kritike i preduzimanje hitnih mera - ustanak u Grčkoj je morao da se okonča, a federacija Jugoslavije, Albanije i Bugarske da se obavi što pre. Kako bi se izbegli budući “nesporazumi”, E. Kardelj je bio prinuđen da potpiše Protokol uz Ugovor o prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i posleratnoj saradnji između SSSR i Jugoslavije iz aprila 1945, u kome se jugoslovenska strana obavezuje na “međusobne konsultacije o svim važnim međunarodnim pitanjima koja se tiču interesa dve zemlje”.41

Politički pritisak demonstriran u Moskvi, sa kojim su se po prvi put u takvom obliku suočili članovi jugoslovenske delegacije, bio je neočekivan i šokantan za Beograd. Prva reakcija jugoslovenskog partijskog vrha išla je u pravcu verovanja da većih razmimoilaženja sa Sovjetskim Savezom nije bilo, uz blagu samokritiku da se pogrešilo s odlukom o slanju trupa u Albaniju.42 Međutim, događaji koji su sledili već krajem februara, prevashodno zaoštravanjem pritiska na Jugoslaviju odbijanjem Moskve da produži trgovinski ugovor, osnažilo je uverenje kod vodećih jugoslovenskih komunista da sovjetska politika prema Jugoslaviji dovodi u pitanje glavnu tekovinu jugoslovenske revolucije i narodnooslobodilačke borbe - nezavisnost države. Rasprava na sednici Politbiroa CK KPJ, 1. marta 1948, po prvi put je u partijskom vrhu postavila pitanje kritičke ocene politike Sovjetskog Saveza i nastalih “ideoloških razmimoilaženja”. Politbiro je konstatovao da politika prema Sovjetskom Savezu ostaje neizmenjena, uz važnu ogradu “da smo dužni da bdijemo nad interesima naše zemlje”.43 Sednica Politbiroa bila je tajna, ali je za njen sadržaj doznala sovjetska ambasada, posredstvom člana Politbiroa Sretena Žujovića, koji je tim činom među prvima odlučio da se prikloni Moskvi u nastalom sporu. Stvorena atmosfera nepoverenja tokom marta 1948, sve više je hladila odnose Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. U samo dva dana, 18. i 19. marta, Moskva je povukla iz Jugoslavije sve svoje vojne i civilne instruktore. Ne čekajući produbljivanje spora jugoslovenski partijski vrh je započeo seriju konsultacija u republičkim partijskim telima s ciljem pravovremenog obaveštavanja članstva o nastalom sporu sa Sovjetskim Savezom. Sa druge strane, sredinom marta u Moskvi je već bio spremljen nacrt dokumenta (“O antimarksističkoj orijentaciji rukovodilaca Komunističke partije Jugoslavije u pitanjima spoljne i unutrašnje politike”), koji je predstavljao ideološku kritiku KPJ i osnovu budućeg Staljinovog pisma od 27. marta 1948.44 Slični dokumenti o “antimarksističkim” delovanjima drugih komunističkih partija u Evropi pojavili su se u isto vreme, što navodi na zaključak da se Moskva preko disciplinovanja jugoslovenskih komunista spremala za opsežnije podređivanje evropskih komunista svojim interesima.

Prepiska između sovjetskog i partijskog vrha koja je vođena od marta do maja 1948, učvrstila je nepomirljive pozicije dve partije i vodila je pogoršavanju međudržavnih odnosa. Kritika protiv KPJ u nizu Staljinovih pisama (27. mart, 4. i 17. maj) uglavnom se svodila na ideološke optužbe i dokazivanje skretanja jugoslovenskih komunista sa pozicija marksizma-lenjinizima. Optužujući deo jugoslovenskog partijskog i državnog rukovodstva da su “polumarksisti” i “engleski špijuni”, i da u svojoj okolini podržavaju “antisovjetizam”, pisma su zamerala KPJ da se nalazi u “polulegalnom stanju”, da se u njoj ne oseća “duh politike klasne borbe”, da jugoslovenski komunisti, po ugledu na menjševike srozavaju marksističku teoriju, te da francuska i italijanska partija imaju više zasluga za revoluciju nego jugoslovenska.45 Staljinova pisma imala su sasvim jasan cilj. Samouverenost Staljina i KPSS, kao već potvrđenih autoriteta u međunarodnom komunističkom pokretu, trebalo je da doprinese korišćenju njihovog uticaja za podrivanje legitimiteta KPJ, a samim tim i nezavisnosti Jugoslavije. Kako je istovetni pritisak počeo i od ostalih evropskih komunističkih partija, išlo se ka tome da se stvori utisak da spor nije samo između Moskve i Beograda, već da su se jugoslovenski komunisti ogrešili o glavna načela proleterskog internacionalizma, i da su zagazili u prostor neoprostive ideološke jeresi, te da kao takvi moraju da snose posledice. Političkim rečnikom boljševičke političke kulture – morali su da iskažu samokritiku i preuzmu odgovornost. Pokajnička samokritika KPJ se pripremala na konferenciji Informacionog biroa u Bukuruštu, krajem juna 1948.

Odgovori vrha KPJ na Staljinova pisma nisu nameravali da zaoštravaju polemiku i produbljuju spor (naročito prvo pismo SKJ, 13.aprila), ali su uglavnom odbacivali sve upućene kritičke zamerke.Izvestan pomirljivi ton kojim su odisala pisma jugoslovenskog partijskog rukovodstva,očitovao se u nameri da se prenese poruka Staljinu da Jugoslavija ne odustaje od bilo kakve promene svog unutrašnjeg i spoljnog kursa.46 U pismima KPJ naglašeno je da Jugoslavija ide “nepoklobljeivo u socijalizam” i da u njoj, SSSR ima “najvernijeg prijatelja i saveznika”.47 Upornost da odgovori ne doprinesu potpunom raskidu bila je primetna i nakon drugogo oštreg i opširnijeg Staljinovog pisma od 4 maja 1948, kad je vrh KPJ poručio da će i dalje graditi uporno socijalizam i ostati veran Sovjetskom Savezu, i nauci Marksa, Engelsa, Lenjina i Staljina.48 Spor je tako s jugoslovenske strane pokazivao želju da bude postavljen na međudržavnu osnovu, a ne na međupartijsku ideološku polemiku, na čemu je insistirao Staljin. Kritiku koja je dolazila iz Moskve jugoslovensko rukovodstvo je tumačilo kao posledicu “pogrešnih” i “zlonamernih” informacija, dok su razlike na kojima je Staljin insistirao u odgovorima bile pojašnjavane kao posledica “specifičnih uslova” izgradnje socijalizma u Jugoslaviji.49 Najkrupniju razliku u odnosu prema Sovjetskom Savezu jugoslovenski komunisti isticali su odnosom prema svojoj zemlj: ”Ma kako neko od nas volio zemlju socijalizma SSSR, on ne smije ni u kom slučaju manje voljeti svoju zemlju (…) za koju je palo stotinu hiljada njenih najnaprednijih ljudi”.50

Rezolucija Informbiroa, objavljena 28. juna 1948, bila je finalni čin polemike vrha SKJ i KPSS. Tekst rezolucije bio je sastavljen nakon zasedanja Informacionog biroa u Bukurešu, na kome su okupljene komunističke partije raspravljale o nastalom “slučaju KPJ”. Odlukom Politbiroa KPJ, vodeći jugoslovenski komunisti su odbili poziv da učestvuju na sastanku u Bukurešu, zbog čega su već unapred bili optuženi od Staljina za “izdajstvo jedinstvenog fronta narodne demokratije i SSSR”.51 Rezolucija je optužila KPJ za antisovjetizam, odstupanje od marksizma-lenjinizma u unutrašnjoj i spoljnoj politici, lošu organizaciju partije, te neprihvatanje kritike. Glavna odluka Rezolucije bila je da se Jugoslavija izbaci iz Informacionog biroa. Poseban poziv bio je učinjen “zdravim snagama” KPJ da se odupru svom partijskom rukovodstvu, prisile ga da prizna greške i promeni svoju politiku, ili ga na kraju jednostavno smeni. U zakljuku Rezolucije, Informacioni biro je izrazio nadu da će “Komunistička partija Jugoslavije ispuniti ovaj časni zadatak”.52 Odgovor KPJ na Rezoluciju usledio je 30. juna u partijskom organu Borba, i tom prilikom odbačene su sve optužbe protiv KPJ iznete u Rezoluciji. Partijski vrh KPJ je pozvao svoje članstvo da “zbije svoje redove” i ostvari apsolutno jedinstvo u partiji ka potrebnoj izgradnji socijalizma u Jugoslaviji, jer je to predstavljalo “jedini put i način da praksom dokažemo svu neopravdanost pomenutih optužbi”.53

Staljinova nada da će poziv na visoku internacionalističku svest “zdravih snaga” među jugoslovenskim komunistima doprineti destabilizaciji KPJ, a samim tim i čitave zemlje, pokazala se već u leto 1948, kao prilično iluzorna. Peti kongres KPJ (21-28 jul 1948), demonstrirao je potpuno jedinstvo jugoslovenskih komunista i podršku politici partijskog vrha na čelu sa Josipom Brozom Titom. Nastupi na kongresu vodećih komunista KPJ glorifikovali su učinak partije u izgradnji i obnovi zemlje, njenu organizacionu sposobnost i privrženost marksizmu-lenjinizmu. Otvorene kritike protiv Sovjetskog Saveza nije bilo. U svom referatu na kongresu, Tito se osvrnuo na “čudovišne” optužbe Rezolucije, pobijajući iznesene kritike protiv KPJ, ali je takođe ostavljao prostor za izmirenje. Tito je bio uveren da će jugoslovenska partija uspeti da popravi odnose sa SKP (b) i da će dokazati uspešno da je verna “nauci Marksa-Engelsa i Lenjina.” Radikalne promene nisu inicirane, niti se o njima uopšte razmišljalo, ali posledice objavljivanja Rezolucije počele su da ostavljaju trag među partijskom nomenklaturom. Partijsko članstvo je neminovno prolazilo kroz ozbiljan preobražaj, nenaviknuto na dilemu za i protiv Staljina. Izjašnjavanje za Rezoluciju bila je dilema sa kojom mnogi jugoslovenski komunisti nisu uspeli da se izbore. Izbacivanje iz partije Andrije Hebranga i Sretena Žujovića još pre objavljivanja Rezolucije, svedočilo je da u pitanjima privrženosti Sovjetskom Savezu neće biti imun ni sam partijski vrh. Tragična smrt generala Arse Jovanovića, početkom avgusta 1948, koji je sa grupom istomišljenika planirao bekstvo u Rumuniju, zaoštrilo je odnos državnih organa prema unutrašnjim prosovjetskim snagama.54 Hapšenja pristalica Informbiroa pokrenuta su od leta 1948, kao mera kojom se nije štititilo samo jedinstvo KPJ, već i nezavisnost zemlje.

Spoljna politika Jugoslavije, kao ni unutrašnji model razvoja, nisu pretrpeli bitnu preorijentaciju zbog Rezolucije. Jugoslovenska diplomatija je i dalje pružala podršku Sovjetskom Savezu u međunarodnim odnosima, što je javno demonstrirala na Dunavskoj konferenciji u Beogradu krajem jula, i na zasedanju Generalne skupštine UN, u septembru 1948. To je predstavljao deo opšte (i kratkotrajne) strategije jugoslovenskih komunsta u nameri da se optužbe o navodnom “antisovjetizmu” u Jugoslaviji u praksi pokažu kao netačne i time otklone svaku sumnju u iskrenost namere Jugoslavije da ostane verna “inernacionalističkim” načelima. Međutim, mnogobrojni potezi sovjetske vlade tokom 1949, otkazivanjem aranžmana i međunarodne podrške u sporovima koje je imala Jugoslavija, vodili su zaoštravanju spora sa Jugoslavijom i njenu izolaciju na međunarodnoj sceni. Negativni primer Jugoslavije Staljin je iskoristio kao početak plana za potpunu sovjetizaciju Istočne Evrope. Kritika protiv jugoslovenskih komunista poslužila je KPSS da konstruše optužnicu za “titoizam”, i iskoristi šansu za uklanjanje svih sumnjivih elemenata u istočnoevropskim partijama. To je bio početak masovnih partijskih čistki i montiranih procesa u Istočnoj Evropi krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina. Jedan za drugim, pod optužbom za saradnju sa Jugoslavijom, padali su visoki partijski zvaničnici: Koči Džodže u Albaniji, Laslo Rajk u Mađarskoj, Trajče Kostov u Bugarskoj, Vladislav Gomulka u Poljskoj, Ana Pauker u Rumuniji, i Rudolf Slanski u Čehoslovačkoj. Na sudskom procesu Laslu Rajku u Budimpešti, u septembru 1949, pod optužbom za špijunažu i veleizdaju mađarska grupa rukovodilaca bila je optužena, između ostalog, da je bila aktivni saveznik “protivnarodne titovske klike koja primenjuje fašistički teror, koja je jurišni odred imperijalističkih ratnih huškača”.55 Na osnovu optužnice Laslu Rajku, Moskva je u noti jugoslovenskoj vladi od 28. septembra 1949, pod izgovorm da je sudski proces pokazao da je rukovodstvo KPJ vodilo i da produžava da vodi “neprijateljsku i podrivačku delatnost protiv SSSR”, raskinula uniletarno Ugovor o saradnji iz aprila 1945.56 Notu iste sadržine Jugoslaviji su uputile ostale države “narodne demokratije”, raskidajući pritom svoje ugovore sa Jugoslavijom.57 Jugoslovenska privreda, oslonjena na realizaciju petogodišnjeg plana koji se isključivo zasnivao na prilivu sredstava iz Istočne Evrope i Sovjetskog Saveza, bila je ozbiljno ugrožena, sa nesagledivim posledicama po unutrašnje prilike u zemlji. Optužnica protiv Rajka bila je iskorišćena da sovjetska vlada uskrati gostoprimstvo jugoslovenskom ambasadoru u Moskvi, Karlu Mrazoviću, s obzirom da je njegovo ime figuriralo kao jednog od saučesnika u zaveri u Budimpešti.58

Antijugoslovenska kampanja u Sovjetskom Savezu i satelitskim zemljama dobila je na intezitetu s montiranim sudskim procesima, uz korišćenje sadržaja optužnica kao krunskih dokaza skretanja sa puta jugoslovenskih komunista.59 U mnogobrojnim tekstovima u štampi i radio emisijama, rukovodstvo KPJ bilo je prikazivano kao “špijunska fašistička klika” koja se prodaje imperijalistima i koja je u Jugoslaviji uspostavila “gestapovsko-teroristički režim fašističkog tipa”.60 U drugoj polovini novembra 1949, održano je novo savetovanje članica Informacionog biroa u Budimpešti, na kojoj je razmatran slučaj Jugoslavije kroz prizmu sudskog proceca Laslu Rajku. Na kraju zasedanja, Informbiroje na osnovu priloženih referata, objavio Drugu rezoluciju protiv Jugoslavije pod naslovom “Jugoslovenska komunistička partija u rukama ubica i špijuna”. U rezoluciji se navodi da je Titova šijunska grupa “neprijatelj naroda Jugoslavije”, i da odražava volju angloameričkih iimperijalista”zbog čega je izgubila pravoda sebe naziva “komunističkom”. Druga rezolucija je poručivala svim komunistima da je borba protiv “Titove klike” zapravo “internacionalni dug” koji se mora ispuniti. Stvaranje neprijateljske i ratobornije atmosfere protiv KPJ trebalo je da ubedi evropske komuniste, da su sva sredstva u obaranju “Titove klike” zapravo legalna, jer se radilo o “fašističkom” režimu koji služi zapadnom imperijalizmu. To je doprinelo da se ekonomskom pritisku i međunarodnoj izolaciji Jugoslavije pridoda i vojni pritisak sa Istoka, koji se tokom 1949, ogledao u mnogobrojnim kretanjima trupa na jugoslovenskoj granici.61 Mogućnost vojne intervencije protiv Jugoslavije, koja je s brojnim pograničnim incidentima bila konstantna pretnja do 1953. godine, dovela je do postojanja “psihoze rata” u jugoslovensko-sovjetskim odnosima.62

Jugoslovenski komunisti su se 1948 – 1949, našli u situaciji koju nije predviđao niti jedan komunistički priručnik na kojem su zasnivali svoje ideje i nadanja. Domaći staljinizam bio je slomljen ekonomskom blokadom, vojnim i političkim pritiskom sa Istoka. Levičarski odgovor u vidu konzistentije nacionalizacije, kolektivizacije i čvršćeg represivnog aparata nije davao rezultate na kojima je Jugoslavija mogla da opstane. Pokazalo se da se nije moglo živeti samo od “revolucionarnog entuzijazma”.63 U traženju novih puteva jugoslovenski komunisti su pokušali da izgrade alternativu. Potpuna izolacija sa Istoka, koja je otvoreno pretila da uruši nezavisnost zemlje, upućivala je Jugoslaviju na otvaranje prema Zapadu. Ideološka razgraničenja sa Sovjetskim Savezom postala su ne samo nužna odbrana od nepravednih ideoloških napada antijugoslovenske kampanje, već i misaono i intelektalno razgraničenje sa sistemom koga je proizvela Staljinova politika. Jugoslovenski komunisti su stvarali nov jugoslovenski identitet. U njegovom središu nalazila se antifašistička borba 1941-1945, i otpor Staljinu 1948.

II. Poststaljinistička tranzicija –
ishodišta jugoslovensko-sovjetske normalizacije 1953-1956

1. Beogradska deklaracija – temelj novih odnosa.

Staljinova smrt u martu 1953, simbolično je označila kraj jedne epohe. Sovjetski Savez je njegovom smrću izgubio ključnog lidera, koji je više od tri decenije postavljao osnovne temelje sovjetske spoljne i unutrašnje politike, a međunarodni komunistički pokret oslonac svojih iluzija. Njegova harizma kao partijskog i državnog lidera nije mogla biti nadomešćena autoritetom niti jedne ličnosti u sovjetskom partijskom rukovodstvu, što je utrlo put kreiranju vlasti kolektivnog rukovodstva u Sovjetskom Savezu, simboličnom promenom poimanja vrhovne vlasti. Sovjetska partijska oligarhija, koja je sa Staljinom pokorno ili iskreno delila sva pregnuća u izgradnji Sovjetskog Saveza, najavila je brojne promene nakon Staljinove smrti. Glavni obrisi staljinisitčkog zatvorenog društva menjali su se oprezno popuštanjem glavnih stega represije i postepenim otvarenjem Sovjetskog Saveza ka inostranstvu. Politika „novog kursa“, kako je bila najavljena iz Kremlja, želela je da raskine sa onim osobenostima ranije Staljinove politike koje su se pokazale kao kontraprodiktivne i loše, posebno u međunarodnim odnosima, gde je politika Sovjetskog Saveza uveliko doživljavana kao elementarna globalna pretnja.

Nova spoljnopolitička orijentacija kolektivnog sovjetskog rukovodstva, u kojem će postepeno Nikita Hruščov postati glavni eksponent, zasnivala se na principu „miroljubive koegzistencije“ – odustajanje od neizbežnosti rata dva suprostavljena politička sistema i slobodno egzistiranje dva izgrađena bloka u međunarodnim odnosima. Prema mišljenju sovjetskog diplomate Aleksandra Agentova, nova strategija sovjetske spoljne politike usredsredila se na tri glavna pravca. Najpre, normalizovanje odnosa sa NATO državama, bilo kroz ekonomsku, kulturnu ili političku saradnju, zalaganjem za fleksibilniju spoljnu politiku, sličnu onoj iz dvadesetih godina. Drugo, makimalni napor da se Istočni blok učini monolitnijim, s ublažavanjem nekih ranijih krutih postupaka Moskve prema vladama i partijskim rukovodstva istočnoevropskih zemalja.Treće, osigurati neutralni štit između dva vojno-politička bloka koji će činiti Austrijija, Finska, Švedska i Jugoslavija.64 Sovjetski Savez bi na taj način pokazao da je zainteresovan za popuštanje zategnutosti u međunarodnim odnosima, uz očuvanje svojih interesnih sfera, izgrađenih u vreme Staljina.

Normalizacija odnosa s Jugoslavijom postala je jedna od ključnih strategijskih koraka nove sovjetske spoljnopolitičke inicijative. Uzmijući u obzir posledicu zaoštrenih međudržavnih i partijskih odnosa od 1948. godine, proces ponovnog približavanja Beograda i Moskve bio je ispunjen nizom uzajamnih sumnjičenja i rezervi. U analizama Ministarstva spoljnih poslova SSSR, iz maja 1953, Jugoslavija je prikazivana kao zemlja čija je unutrašnja politika usmerena na “reasturaciju kapitalističkog poretka” i “fašizaciju državnog aparata i vojske”, a spoljna politika bila deo agresivnog bloka angliameričkih imperijalista. Kao najvažniji zadatak u istoj analizi, podvlači se nekoliko ključnih nastupa sovjetske spoljne politike prema Jugoslaviji: “detaljno proučavanje unutrašnjih promena koje se dešavaju u Jugoslaviji, njenih spoljnopolitičkih odnosa, korišćenje svih mogućnosti da se u Jugoslaviju probije istinita informacija o SSSR, sprovođenje mera koje mogu da oslabe američko-engleski uticaj u Jugoslaviji i sprečavanje stvaranja antisovjetskog strateškog placdarma na Balkanu”.65 Godinu dana kasnije osnovni elementi ovog plana bili su potvrđeni rezolucijom sovjetskog Predzidijuma, kojom je potvđena želja Sovjetskog Saveza da normalizuje odnose sa Jugoslavijom sa željom da se uništi “antisovjetski plan” anglo-američkih imperijalista i upotrebi svaki način da se poveća sovjetski uticaj na jugoslovenski narod.66 Usvajanje povoljne platforme za razgovore s jugoslovenskim komunistima moralo je da prođe ozbiljno i dugotrajno sukobljavanje dve struje u sovjetskom partijskom rukovodstvu. Posmatrano u širem kontekstuu odnosu na brojne unutarpartijske polemike KPSS, normalizacija odnosa sa Jugoslavijom postala je deo procesa “destaljinizacije” i liberalizacije sovjetskog društva.

Početak procesa normalizacije s Moskvom došao je u trenutku kad su se među jugoslovenskim komunistima otvarala neka ključna pitanja daljeg razvoja jugoslovenskog socijalizma i spoljnopolitičke orijentacije. U zaoštrenim prilikama hladnoratovske konfrotacije početkom pedesetih godina, kad su izgledi o izbijanju novog svetskog rata postali realniji, Jugoslavija je diplomatskim kanalima pokušavala da sebi obezbedi stabilno mesto u međunarodnim odnosima, koje će garantovati očuvanje njene nezavisnosti. Višegodišnji sukob sa Sovjetskim Savezom i zemljama Istočnog bloka je na teži način pokazao posledice neravnopravne borbe s jednim od vojno-političkih blokova - potpuna ekonomska i politička izolacija, antijugoslovenska kampanja i konstantna “ratna psihoza” na granicama. S druge strane, jugoslovenski komunisti, ma koliko pozitivnih stvari pronašli u saradnji sa zapadnim zemljama, sebe nisu videli delom integrisanog zapadnog sistema, ideološki neprihvatljivog i antikomunistički obojenog. No, ekonomska i vojna podrška bila je dobrodošla sa Zapada, usled nedostatka drugačije alternative koja bi zaštitila interese Jugoslavije. Konsituisanje Balkanskog pakta (ugovor u Ankari 1953, i ugovor na Bledu 1954), predstavljao je jedan od pokušaja zaštite jugoslovenske bezbednosti, političkom i vojnom saradnjom sa članicama NATO, Grčkom i Turskom. U isto vreme, okončanje Tršćanske krize uspešno je otklonilo opterećujući problem bezbednosti jugoslovenskih granica. Analizirajući ova dva spoljnopolitička uspeha tokom 1953, i 1954, Josip Broz Tito je bio uveren da predstavljaju, prema njegovim rečima, “odlučan korak u daljem stabiliziranju prilika i jačanju bezbjednosti u ovom dijelu Evrope”.67

Odnosi sa Sovjetskim Savezom u novim okolnostima nakon smrti Staljina postali su deo šire zamišljene jugoslovenske spoljnopolitičke strategije, u kojoj bi bilo moguće,s jedne strane, rešiti problem jugoslovenske bezbednosti (tj. očuvanja tekovina jugoslovenske revolucije), a sa druge, dodatno ojačati jugoslovenski međunarodni položaj, čineći ga manje zavisnim od Zapada. Inicijative za normalizaciju odnosa koje su počele da dolaze iz Moskve, uz sve moguće rezerve Beograda, prihvaćene su kao deo procesa promena u SSSR, i ulaganja napora da se pruži podrška stvaranju političke stabilnosti u Evropi, u kojoj bi borba za “miroljubivu koegzistenciju” bila važan doprinos svetskom miru. Na taj način, kako je na jednoj od sednica Izvršnog komiteta CK istakao Moše Pijade, pokazalo bi se da je koegzistencija moguća i između dve države koje idu različitim putevima socijalizma.68 Obnavljanje diplomatskih odnosa Jugoslavije i Sovjetskog Saveza započet je razmenom ambasadora,u julu i septembru 1953, dolaskom u Beograd Vasilija Valjkova, i odlaskom u Moskvu Dobrivoja Vidića. Tršćanska kriza u jesen iste godine pokazala je prve dobre namere sovjetske diplomatije, pružanjem podrške jugoslovenskim teritorijalnim zahtevima, iako se zvanični Beograd ograđivao od takve podrške. Početkom novembra 1953, Državni sekretarijat za spoljne poslove (DSIP), prateći odluku državno-partijskog vrha, poslao je instrukcije jugoslovenskim diplomatskim predstavnicima da preduzmu potrebne mere ka normalizaciji odnosa sa sovjetskim diplomatima. Konačno, pismo Nikite Hruščova, upućeno 22. juna 1954, Josipu Brozu Titu, zvanično je pokrenulo proces normalizacije odnosa dve države.

Obnovljeni diplomatski odnosi Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, praćeni uspostavljenjem stabilnih bilateralnih odnosa, kao i odmereniji i pomirljiviji tonovi u prepiskama Hruščova i Tita, nisu mogli u potpunosti da trasiraju otvoren put ka prevazilaženju starih sukoba. Nasleđe nepomirljivih ideoloških sporova opterećivalo je odnose i stvaralo utisak velikog nepoverenja. Za razliku od sovjetskog partijskog vrha, u kome je Nikita Hruščov, novom politikom prema Jugoslaviji gradio svoju reformsku poziciju unutar rukovodstva i slamao tvrda staljinistička uporišta, jugoslovenski partijski vrh bio je jedinstven, bilo da je pokazivao optimizam ili sumnje prema namerema sovjetske politike. Državni sekretarijat za spoljne poslove Jugoslavije upozoravao je da iza svake spoljnopolitičke inicijative Sovjetskog Saveza prema Jugoslaviji, stoji skrvena namera sovjetskih imperijalnih težnji. Takva slika o SSSR postala je glavni orjentir opreznosti jugoslovenskih diplomata. Sa druge strane, vodeći jugoslovenski komunisti su sovjetske inicjative za normalizaciju odnosa doživeli kao veliku “pobedu” Jugoslavije nakon sukoba 1948. Taj neskriveni optimizam unutar SKJ bio je posledica uverenja da su unutrašnje promene u Sovjetskom Savezu nakon smrti Staljina dovoljno uverljive da potvrde iskrenost sovjetske spoljne politike i njenih namera prema Jugoslaviji. Diskusija na sednici CK SKJ, 26 novembra 1954, potvrdila je rešenost jugoslovenskog partijskog rukovodstva da se prihvati normalizacija odnosa sa Sovjetskim Savezom i KPSS uz poštovanje dva bitna uslova – nezavisnosti zemlje i samostalnog socijalističkog razvoja. Međutim, u zamisli razvijanja budućih odnosa sa SSSR jugoslovenski komunisti su išli mnogo dalje, ističući u prvi plan rešenost da postanu glavni svetionik za promene u čitavom Istočnom bloku.69 Takvu ulogu Jugoslavije Moskva će s velikim prezirom odbijati i obuzdavati.

Dolazak visoke sovjetske delegacije u Beograd 26. maja 1955, predstavljao je događaj od velike važnosti, ne samo za buduće jugoslovensko-sovjetske odnose, već za celokupne odnose u međunaordnom komunističkom pokretu. Nakon uklanjanja Maljenkova s položaja presedavajućeg Saveta ministara, položaj Hruščova u KPSS znatno je ojačao, učinivši ga glavnim predvodnikom budućih pregovora u Beogradu i Ženevi. Za jugoslovensku stranu, u pregovorima bilo ja važno da su Molotov i ortodoksna struja u sovjetskom rukovodstvu postepeno sve više potiskivani, što je otvaralo mogućnost boljem međusobnom razumevanju.70 Jugoslavija je pre dolaska sovjetske delegacije proširila međunarodne kontakte. Put Josipa Broza Tita u afroazijske zemlje 1954/55 značajno je proširio vidike jugoslovenske spoljne politike i učvrstio neke od već uspostavljenih kontakata sa liderima Trećeg sveta. Jugoslavija je tom prilikom imala mogućnost da ponovo naglasi principe svoje spoljnopolitičke orijentacije koji će biti nedeljivi od njenog delovanja u međunarodnim odnosima – vanblokovska politika, mirno rešavanje unutrašnjih konflikata, poštovanje nezavisnosti i suverenosti, borba protiv kolonijalizma. Koliko su ti principi bili važni i u odnosima sa Sovjetskim Savezom, svedočila je ubrzo kritika iz Beograda povodom osnivanja Varšavskog pakta, neposredno uoči jugoslovensko- sovjetskih razgovora. Za Jugoslaviju bilo je važno da istakne da budući razgovori sa sovjetskom delegacijom neće dovesti u pitanje njenu nezavisnost i odnose sa Zapadom.

Beogradska deklaracija, potpisana 2. juna 1955. u Beogradu, činila je jedan od najznačajnijih dokumenata u razvoju budućih odnosa Jugoslavije i SSSR. Razgovori koji su prethodili potpisavanju deklaracije, vođeni između sovjetske delegacije koju je formalno predvodio Nikolaj Bulganjin i jugoslovenske, koju je predvodio Josip Broz Tito, svedočili su o teškom dostizanju kompromisa između sovjetske pozicije glavnog ideološkog arbitra i jugoslovenske vanblokovske pozicije. Otvorena polemika dve strane tokom razgovora otkrivala je glavne pravce razmimoilaženja. Jugoslovenskoj delegaciji predočene su neke od važnih zamerki s kojima je sovjetska politika gradila dominantan položaj u Istočnom bloku - bliska saradnja sa Zapadom (ekonomski odnosi, spoljnopolitička saradnja, Balkanski pakt), odnosi prema interesima Moskve (jugoslovenska kritika sovjetskog hegemonizma, tumačenje sukoba 1948), ideološke nepravilnosti (stav Beograda prema socijaldemokratiji, tumačenje marksizma-lenjinizma). Sa druge strane, jugoslovenska delegacija je u razgovorima odbijala primedbe i čvrsto zastupalaprincipe svoje nezavisnosti, vanblokovske politike i poštovanja prava svake zemlje da sama razvija socijalizam na svoj način.71 Na kraju susreta jugoslovenska delegacija je bila zadovoljnija, jer je Beogradska deklaracija upravo sadržavala najveći broj tih principa. Ovaj izuzetno važan i jedinstven dokument, koji je po prvi put regulisao odnose Moskve sa nekom od socijalističkih zemalja na principima ravnopravnosti, proklamovao je javno priznavanje KPSS “drugačijeg puta u socijalizam”. Naglašavanjem principa Beogradske deklaracije kao temelja novih odnosa sa Sovjetskim Savezom, Jugoslavija je mogla ubuduće da se uzda da će potpisani dokument u međusobnim odnosima uvek afirmisati sledeće principe: poštovanje suverenosti i nezavisnosti, razvijanje “miroljubive koegzistencije” bez obzira na ideološke razlike i različito društveno uređenje, nemešanje u unutrašnje stvari, saradnja na principima Povelje OUN, uklanjenje propagandnog rata i dezinformacija, osuda svake agresije i “pokušaja da se nametne politička i ekonomska dominacija”; opasnost od postojanja vojnih blokova.72

Razgovori u Beogradu i Beogradska deklaracija različito su bili primljeni u Jugoslaviji i Sovjetskom Savezu. Jugoslovenska diplomatija slala je izveštaje lišene preterane euforije. Deklaracija je ocenjivana kao sovjetsko priznavanje grešaka za politiku koja je vođena prema Jugoslaviji od 1948. godine, i da će budući odnosi sa Sovjetskim Savezom zavisiti od stanja odnosa u sovjetskom društvu.73 Međutim, jugoslovenski partijski vrh je nameravao da, što je moguće duže ostane na tragu razvoja boljih odnosa sa sovjetskom politikom “miroljubive koegzistencije”, uverevajući Moskvu u spremnost saradnje na svim poljima. Izvesna pomeranja u odnosu na ranije prioritete jugoslovenske spoljne politike, morala su biti izvršena. Prilikom susreta sa predstavnicima Sjedinjenih Država Amerike (SAD), Francuske i Velike Britanije, krajem juna 1955, u Beogradu, jugoslovenska diplomatija je odbijala dalje obavezivanje na stratešku koordinaciju sa Zapadom, o čemu je odmah obavešten sovjetski ambasador Valjkov.74 Balkanski pakt, koji je predstavljao jednu od glavnih smetnji sovjetskoj politici na Balkanu, u zvaničnim istupanjima jugoslovenske diplomatije sve manje je počeo da bude istican kao “vojni savez”, i vrlo brzo je njegov značaj bio krajnje simboličan. Ipak, Jugoslavija nije želela da se u međunarodnoj javnosti stvori utisak o promenama u njenoj spoljnoj politici u skladu sa sovjetskim interesima. Dolazak američkog državnog sekretara Dalesa, na Brione, 6. novembra 1955, odagnala je sumnje američke administracije u vezi mogućih štetnih posledica jugoslovensko-sovjetske normalizacije, po američke interese. Na opšte zadovoljstvo prvog čoveka američke diplomatije, Tito je isticao nezavisnu politiku Jugoslavije u odnosu na lager, kao i optimizam da će obavljena normalizacija s Moskvom uticati i na dalje popuštanje sovjetskog uticaja u socijalističkombloku. Uloga Jugoslavije kao “klina” koji dovodi do slabljenja kohezije Istočnog bloka, bila je potvrda američke hladnoratovske strategije prema Sovjetskom Savezu, i Dales je iz Jugoslavije mogao otići u potpunosti zadovoljan.75

U Sovjetskom Savezu, Nikita Hruščov je normalizaciju odnosa s Jugoslavijom iskoristio i kao bitan elemenat sopstvene politike “novog kursa”. Namera boljih odnosa sa zapadnim državama uoči Ženevske konferencije bila je potvrđena rešavanjem na miran način nekoliko otvorenih međunarodnih pitanja, koja su pretila svetskom miru – sporazum s Austrijom, Jugoslavijom i okončanje rata u Koreji. U odnosu na unutrašnji kurs postepenih promena, Hruščov je novu politiku prema Jugoslaviji podredio otpočinjaju daljeg slamanja staljinističkog nasleđa. Mnogi izazovi stajali su na tom putu. U istočnoevropskim prestonicama nije se osećala svesrdna podrška normalizaciji odnosa sa Titovom Jugoslavijom, kako je gotovo čitava tamošnja partijska nomenklatura uspon u partiji godinama učvršćavala na antijugoslovenskoj propagandi i progonu “titoista”. Ništa manje otpora nije bilo ni u sovjetskim partijskim organima, temeljno indoktriniranih otporom prema jugoslovenskom samoupravnom socijalizmu, koji su doživljavali Jugoslaviju više kao oponentna, a ne sovjetskog partnera. Promena odnosa prema Jugoslaviji, koju će podstaći Nikita Hruščov, bila je na taj način povezana s procesom poststaljinističke tranzicije, u kojoj će se pred partijski sud postaviti do tad nezamislive kritike Staljinovih spoljnopolitičkih odluka. Partijski plenum CK KPSS, od 4 do 12. jula 1955, bio je polazna tačka Hruščovljeve strategije otvaranja procesa tzv. “destaljinizacije”. Na pomenutoj sednici prvi put je postavljeno pitanje odgovornosti Staljinove politike, naročito prema Jugoslaviji. Krivica za pogoršavanje odnosa Sovjetskog Saveza sa Jugoslavijom svaljena je na Beriju i Avakumova, koji su, prema mišljenju Hruščova, snadbevali Staljina lažnim informacijama.76 Rasprava na sednici potvrdila je Staljinovu odgovornost za učinjene propuste i greške, a problem “ličnog kulta” se već postavljao kao odgovor na tumačenje osnovnih uzroka takve politike. Vjačeslav Molotov, u tom trenutku ministar spoljnih poslova SSSR, jedini se glasno suprostavio tezama na sednici. Međutim, u svojim nastojanjima da odbrani posleratnu Staljinovu politiku, a u kojoj je on svesrdno učestvovao kao Staljinov blizak saradnik, Molotov se našao u manjini. Sednica se završila potpunim trijumfom Nikite Hruščova i njegove koncepcije. Ona je predstavljala polaznu tačku budućih promena u Sovjetskom Savezu.

Julski partijski plenum CK KPSS je veliku pažnju posvetio odnosima sa Jugoslavijom. Tok rasprave na sednici pokazao je na koji način je sovjetsko rukovodstvo gledalo na normalizaciju odnosa sa Jugoslavijom, na njenu unutrašnju politiku i njen strateški i međunarodni položaj. Važnost Jugoslavije u sovjetskim spoljnopolitičkim kombinacijama podvučena je kao ključna. Nikolaj Bulganjin je istakao na sednici da Jugoslavija drži “veoma važnu i veoma ranjivu poziciju za Sovjetski Savez”, u eventualnom budućem ratu sa Zapadom.77 Njena važnost, naglasio je Bulganjin, sastojala se u tome što Jugoslavija kontroliše Jadransko more, a dalja povezanost sa Mediteranom predstavlja položaj “ključne linije komunikacije anglo-američkih vojnih snaga”. Isticanjem važnog položaja Jugoslavije kao strateške tačke sovjetske politike na Balkanu, uz kritiku Staljinove politike iz 1948, Hruščov je pravdao svoj novi odnos prema Beogradu. Na sednici CK KPSS on je podvukao da je glavni motiv normalizacije odnosa sa Jugoslavijom bila namera Sovjetskog Saveza da oslobodi jugoslovenske vojne potencijale iz ruku Zapada.78 Takva politika bi posledično dovela, nadao se Hruščov, do što bliskijeg približavanja Jugoslavije lageru. Primer Jugoslavije kao samostalnog činioca na Balkanu, koji održava stabilne odnose sa Zapadom, bilo je potrebno umanjiti. Kao svojevrsni dokaz da je takva politika već davala rezultate, Hruščov je na sednici pročitao pismo Josipa Broza Tita u kome ga poziva na obnovu međupartijskih odnosa i najavljuje dolazak u Sovjetski Savez. Međutim, na istoj sednici Hruščov se ogradio od jugoslovenskog unutrašnjeg sistema, tj. od nekih principa jugoslovenskog samoupravnog socijalizma,koji nisu bili saglasni sa ideološkim svetonazorom u Moskvi. On je na sednici predočio svoje neslaganje s “revizijom” koju su jugoslovenski komunsiti učinili prema osnovnim principima marksizma-lenjinizma, kao što je vodeća uloga partije. Iako nesklon teoretisanju, Hručščov je na sednici posvetio pažnju upotpunjavanju optužnice protiv “jugoslovenskog revizionizma”, dodajući, osim kritike uloge partije i jugoslovensku revizionističku teoriju mirne evolucije ka socijalizmu u razvijenim zapadnim državama, te jugoslovensku kritiku postojanja blokovske politike. Hruščov je podvukao da se Jugoslavija samozavarava u nadi da se može razviti kao socijalistička država “nezavisna od ostalih država socijalističkog lagera”.79 Hruščovljeve rezerve prema jugoslovenskom soijalizmu bile su bliske stavovima Molotova na istoj sednici, bez obzira na to što su njih dvojica predstavljala uveliko dva različita pola sovjetskog partijskog rukvodstva. Molotov, kao i Hruščov, je smatrao da je Jugoslavija učinila brojne sporne ideološke promene, i da je prvenstveni cilj sovjetske politike da spreči ulazak Jugoslavije u NATO, da potpomogne izlazak iz Balkanskog pakta, i onemogući dalje povezivanje sa zapadnim državama. Kao buduću napomenu koja će postati konstanta u sovjetsko-jugoslovenskim odnosima, Molotov je upozorio da se “ne sme zaboraviti da je, optužujući Sovjetski Savez za imperijalističke tendencije i tzv. “hegemonsitičku politiku”, jugoslovenska vlada zbila redove da istupa protiv SSSR u bilo kom momentu na svim pitanjima međunarodnih odnosa”.80

Politika prema Jugoslaviji nakon Beogradske deklaracije imala je dva trajna sovjetska cilja. Prvi se sastojao u uspostavljanju odnosa poverenja s Beogradom, koji će nadvladati ranije sukobe i koji će Jugoslaviju više prikloniti interesima lagera. Drugi cilj bio je koncetrisan na eleminaciju potencijalne pretnje Balkanskog pakta po sovjetske interese na Balkanu, i uporedo umanji značaj jugoslovenskih veza sa Zapadom. Analizom oba cilja dolazi se do zaključka da su se oba zasnivala na Staljinovoj politici “odnosa snaga” i zaokruživanja sovjetske posleratne sfere uticaja u Istočnoj Evropi. Beogradska deklaracija, ipak, nije mogla biti različito interpretirana. Ona je ponudia presedan koji se neće ponoviti sa drugim komunističkim partijama, ali će ipak naglasiti poseban položaj Jugoslavije u međunarodnom komunističkom pokretu.

2. Moskovska deklaracija i opasnost od jugoslovenskog revizionizma.

Proces polarizacije istočnoevropskih komunističkih partija, na liberalnu i konzervativnu struju, nametalo je dinamično vreme pokušaja reformi evropskog komunizma u poststaljinističkom periodu. Dometi mogućih reformi bili su ispitivani u dugom procesu destaljinizacije u Istočnoj Evropi, u okviru koga su traženi različiti putevi evropskih komunista ka većoj demokratizaciji i liberalizaciji poststaljinističkog društva. Jugoslovenski komunisti bili su najraniji vesnici tog procesa, opirući se još 1948, sovjetskom ideološkom autoritetu i Staljinovoj hegemonističkoj spoljnoj politici. Rezultat takvih višegodišnjih napora konstituisao je novi jugoslovenski ideološki identitet, zasnovan na iskustvima jugoslovenske revolucije i utemeljen na klasicima marksizma-lenjinizma. Novi samostalni jugoslovenski put u socijalizam, delimično oslobođen teškog i opterećujućeg bremena staljinističkog nasleđa, sebe je video kao antitezu sovjetskog državnog socijalizma, stupajući smelo početkom pedesetih godina na teren marksističke misli kao poželjna alternativa mnogim istočnoevropskim reformskim komunistima. Aktuelnost jugoslovenskog samoupravnog socijalizma došla je posebno do izražaja nakon smrti Staljina i promovisanja politike “novog kursa” rukovodstva u SSSR. Tajni referat Nikite Hruščova sa zatvorene sednice XX kongresa KPSS, u februaru 1956, i započeta destaljinizacija doprineli su da se u jugoslovenskom partijskom rukovodstvu javi određena euforija, koja je poruke sa Kongresa tumačila kao veliku pobedu Jugoslavije u međunarodnom komunističkom pokretu. Jugoslovenski komunisti su od tog trenutka samouvereno sebe doživljavali kao glavne promotere procesa destaljinizacije i liberalizacije evropskog komunizma. Samopouzdanje je još više izgrađeno nakon višegodišnjih kontakata sa novooslobođenim zemljama Trećeg sveta, sa kojima je Jugoslavija gradila osnove zajedničkog međunarodnog delovanja, ali i s primetnim ideološkim pretenzijama usmeravanja afro-azijskih zemlja ka jugoslovenskim modelom socijalizma. Sa druge strane, poststaljinističko sovjetsko rukovodstvo pod Nikitom Hruščovim, deklarativno distancirano od Staljinove politike, imalo je sasvim drugačije pretenzije i spoljnopolitičke prioritete. Ono se nadalo da će principima politike “miroljubive koegzistencije” pokušati da pronađe najbolju moguću formu pod kojom bi se istovremeno Jugoslavija vratila u socijalistički blok i zauzdao erozivni uticaj jugoslovenskog samoupravnog socijalizma. Ipak, kako će višegodišnji pregovori sa Beogradom pokazati, jugoslovenski komunisti su se čvrsto opirali svakoj vrsti ideološkog tutorstva Moskve, kao i ustupcima koji bi doveli u pitanje nezavisnost države. Taj začarani krug nemogućnosti da se prevaziđu namere Moskve i nepokolebljivosti stava Beograda, učinili su sovjetsko-jugoslovenske odnose jednom od najosteljivijih tema u jugoslovenskom društvu, ali i u čitavom međunarodnom komunističkom pokretu.

Poststaljinistička tranzicija otvorila je u komunističkim partijama širom Evrope različite tendencije, reformske i antireformske, koje su se služile istom retorikom i marksističkom terminologijom u otvaranju ili zatvaranju mogućih perspektiva u društvu. U Istočnoj i Centralnoj Evropi, po rečima Ivana Berenda, državni socijalizam se menjao kao rezultat stalne unutarpartijske borbe između kratkovidih predstavnika konzervativne tvrde linije i liberalnih reformista.81 Nastup Nikite Hruščova na XX kongresu KPSS pružio je mogućnost da poststaljinistička tranzicija dobije još veći polet i konkretnu podršku u nastojanju definisanja okvira promena staljinističkog društvenog koncepta u istočnoevropskim državama. Sporazum sa Jugoslavijom 1955, uklapao se u nova stremljenja Hruščovljeve politike, podstičući reforme van Sovjetskog Saveza, i što je važnije, legitimišući mogućnost postojanja (i koegzistencije) alternative sovjetskom modelu. Rezolucija sa julskog plenuma KPSS 1955, nedugo nakon potpisivanja Beogradske deklaracije, isticala je stidiljivo da je postalo moguće “da različite forme i metode rešavanja određenog problema izgradnje socijalizma se mogu uvesti, u odnosu prema istorijskim i nacionalnim posebnostima”.82 Javnom kritikom Staljina i njegovih grešaka, ne zadirući u suštinu lenjinističko-marksističke ideološke matrice, proces liberalizacije u Istočnoj Evropi bio je pokrenut. Jugoslavija, po mišljenju jugoslovenskog partijskog vrha, morala se naći na čelu tog procesa, pružajući podršku reformskoj zamisli Hruščova i aktivno pomažući “krah staljinizma u Istočnoj Evropi”.83

U Moskvi je od 2. do 23. juna 1956, boravila jugoslovenska delegacija predvođena Josipom Brozom Titom. Pružajući podršku reformskom kursu XX kongresa KPSS, čelnici jugoslovenske partije bili su uvereni da nova atmosfera u međunarodnom komunističkom pokretu, začeta procesom “destaljinizacije”, nudi mogućnost normalizovaju odnosa između SKJ i KPSS. Godinu dana nakon potpisavanja Beogradske deklaracije, koja se u praksi pokazala kao delotvorna u poboljšavanju međudržavnih odnosa, opterećavajuće nasleđe ideoloških neusglasica pokušalo se prevazići novim krugom razgovora na visokom nivou. Neposredno uoči dolaska jugoslovenske delegacije, V. Molotov je podneo ostavku na mesto ministra spoljnih poslova, što je bio dobar znak pred predstojeće razgovore. Međutim, razgovori u Moskvi pokazali su svu kompleksnost jugoslovensko-sovjetskih odnosa u domenu međupartijske saradnje. Bliska gledišta dve delegacije o mnogim pitanjima međunarodnih odnosa nisu mogla da utiču na podudarnost stavova kad je na dnevnom redu bilo pitanje prvenstva u međunarodnom komunističkom pokretu (MKP) i poštovanju “samostalnog puta” razvoja socijalizma. Insistiranje Jugoslavije da kao socijalistička zemlja želi da ostane van političkih, vojnih i ekonomskih intergacija unutar lagera, a samim tim van “kontrole” Moskve, nije naišla na razumevanje sovjetskog partijskog rukovodstva. Nikita Hruščov je odricao postojanje “srednjeg puta” između Istoka i Zapada, snažno insistirajući na potrebi “jedinstva” svih socijalističkih zemalja uz suvereno vođstvo Sovjetskog Saveza. U obrazlaganju onog što je delovalo kao izražavanje starih sovjetskih hegemonističkih pretenzija, Hruščov je išao toliko daleko da je raniju politiku Kominforma prikazivao kao “progresivnu”, koja je doprinela poboljšavanju kohezije u Istočnom bloku. Razgovori u Moskvi, u kojima nije manjkalo tradicionalnih srdačnih manifestacija dočeka i mitinga, nisu umanjili razlike, niti omogućili stvaranje bilo kakvog međupartijskog jedinstva SKJ i KPSS.

Moskovska deklaracija, potpisana 20. juna 1956, od Josipa Broza Tita i Nikite Hruščova, obnovila je saradnju SKJ i KPSS i fomulisala principe na kojima će se ti novi odnosi zasnivati. Potpisivanju je prethodilo dugo usaglašavanje različitih nacrta dve partijske delegacije, praćeno ozbiljnim sovjetskim primedbama i čestim neusaglašavanjima. Deklaracija je propisivala način razvijanja odnosa koji je jugoslovenskim komunistima bio od najveće važnosti – princip poštovanja jednakosti u odnosima, slobodna razmena mišljenja i osuda prakse nametanja jednog modela socijalizma. Principi Moskovske dekalracije, iako naslovljeni na regulisanje odnosa SKJ i KPSS, u širem smislu negirali su osnovne pretpostavke hegemonije Sovjetskog Saveza nad Istočnim blokom. Deklaracija je više podržavala jugoslovensko viđenje odnosa među socijalističkim partijama, zbog čega je jugoslovenska delegacija, za razliku od sovjetske bila zadovoljnija njenim potpisivanjem.

Moskovska deklaracija u interpretaciji rukovodstva KPSS morala je striktno ostati ograničena na Jugoslaviju. Principi koji su istaknuti u deklaraciji, kao što je poštovanje jednakosti u odnosima, ili poštovanje različitih modela socijalizma, nisu bili poželjni kao model za odnose između partija u lageru. Samo dan nakon odlaska jugoslovenske delegacije iz Moskve, Hruščov je na sastanku 21 juna sa liderima socijalističkih država bio naročito izričit po ovom pitanju. Nekoliko meseci nakon nastupa na XX kongresu N. Hruščov se susreo s problematičnim političkim posledicama svoje odluke. U istočnoevropskim partijama kritika “staljinizma” pretvorila se postepeno u sveopšti poziv za veći stepen demokratizacije i liberalizacije društva. Celokupna partijska vrhuška u Istočnoj Evropi, koja je svoju vlast učvrstila i održavala vlastitim “staljinističkim “ metodama i pokornošću prema Moskvi, gubila je, pred burom novih zahteva, na svom legitimitetu, bivajući prokazana i nepoželjna. Krvavi nemiri u Poznanju, 28. juna 1956, kad su tokom radničkih demonstracija u sukobu sa policijom poginula 53 Poljaka, bili su opomena sovjetskom vrhu da se s “destaljinizacojom” možda otišlo predalako i da situacija preti da se otrgne kontrolii, i ozbiljno ugrozi sudbinu socijalizma u Istočnoj Evropi. Suzbiti uticaj Jugosalvije i njen negativan primer postavilo se kao politički i ideološki zadatak broj jedan. U tom smislu tek potpisana Moskovska deklaracija, biće dovedena u pitanje samo nekoliko meseci nakon što je potpisana.84

Mađarska revolucija, krajem oktobra 1956, direktno je dovodila u pitanje jedinstvo Istočnog bloka pred naletom zahteva posstaljinističke tranzicije. Svi pritajeni strahovi partijskih konzervativaca u Moskvi, iskazani već prilikom normalizacije odnosa s Beogradom 1955, da je proces “destaljinizacije” politički opasan, pokazali su se u gotovo ratnim scenama na ulicama Budimpešte, kao brutalno opravdani. Problemi u Poljskoj bili su uspešno rešeni, iako ne bez određenih kompromisa sa Gomulkinim rukovodstvom oko načina sprovođenja minimalnih promena.85 U trenucima političke krize u Istočnoj Evropi uspešno odupiranje zapadnoj politici u vreme Suecke krize, bio je usamljeni slučaj uspešne jedinstvene akcije svih “progresivnih” snaga okupljenih oko Moskve.86 Međutim, sovjetska vojna intervencija u Mađarskoj, krajem oktobra i početkom novembra, slala je dvostruku poruku - interesi Moskve u Istočnoj Evropi naspram samostalnosti socijalističkih zemaljase mogu braniti samo silom, i zamisao Nikite Hruščova o jedinstvenom međunarodnom komunističkom pokretu bilo je srušeno. Jugoslavija je pružila podršku drugoj vojnoj intervenciji kao tzv. “nužno zlo”, ubeđena nakon posete Hruščova na Brionima uoči intervencije, da je situacija u Mađarskoj pretila da eskalira u kontrarevoluciju. Uprkos podršci Jugoslavije novouspostavljenoj vladi Janoša Kadara, utočište zbačenog Imre Nađa u jugoslovenskoj ambasadi i njegovo kasnije hapšenje, otvorilo je polemiku uzroka mađarske revolucije između Beograda i Moskve, koja će ponovo nepovratno zaoštriti odnose. Jugoslovenski partijski vrh je odbijao da se prikloni interpretaciji mađarskih događaja koja je sročena u Moskvi, nameravajući istovremeno da u međunarodnoj javnosti ostavi drugačiji utisak od pukog izvršioca sovjetske politike. Takav stav se sudario sa promenom politike Nikite Hruščova i njegovog ranijeg “fleksibilnijeg” nastupa prema Beogradu. Mađarski događaji su bili suviše veliko političko otrežnjenje da bi samostalan jugoslovenski polemički ton bio tolerisan. Uzajamne optužbe koje su domnirale u jugoslovensko-sovjetskoj polemici krajem 1956, ponovo su upotrebljavle stare kvalifikacije koje su podsećale na sukob iz 1948. Kako je polemika ozbiljno poljuljala odnose između SKJ i KPSS, Tito je na sednici IK CK SKJ, u janauru 1957, izrekao stav da Rusi svojim postupcima “nastoje da umanje ugled Jugoslavije”.87

Borba protiv “jugoslovenskog revizionizma” postala je sastavni deo nove antijugoslovenske kampanje 1957, i 1958. Ideološko razračunavanje s revizionizmom u Evropi od sredine pedesetih godina podrazumevao je borbu partijskih konzervativaca i dogmata protiv demokratskih tendencija u komunističkim partijama. Jugoslovensko iskustvo samostalne izgradnje socijalističkog društva nudilo je opasan presedan po monolitno jedinstvo Istočnog bloka i legitimnost poststaljinističkih partijskih vrhuški .Ugledanje na Jugoslaviju postalo je izraz htenja reformskh struja u komunističkim partijama, ne samo zbog isticanja državnog suvereniteta i ravnopravnosti u socijalsitičkom bloku, već i sa zahtevima za demokratizaciju političkog života, ukidanje staljinističkog represivnog sistema, omogućavanje veće unutarpartijske demokratije, itd. Pod utiskom slobodnije interpretacije zvanične ortodoksije u poststaljinističkoj tranziciji javljale su se ideje, kao što je bila ona Palmira Toljatija, o policentrizmu u komunističkom pokretu – opiranju većoj kontroli Moskve nad drugim komunističkim partijama. Mađarska u jesen 1956, je zato bila opomena, a Jugoslavija svojim postupcima destruktivni “revizionistički” takmac koga je trebalo izolovati. Koliko god je bio jedan od zagovornka politike “otopljavanja” u sovjetskom društvu i principa “miroljubive koegzistencije “ u međunarodnim odnosima, Nikita Hruščov je ostao “zarobljenik” hegemonističkih interesa Sovjetskog Saveza u Istočnoj Evropi, i stoga vatreni branilac čvrtog monolitnog jedinstva međunarodnog komunističkog pokreta. U sprovođenju tog plana Moskvi je od mađarskih događaja pomagao sve više Peking, koji je počeo da gradi reputaciju principijelnog promotera staljinističke dogme. Jugoslavija nije želela prihvatiti “ideološko jedinstvo” Moskve i Pekinga, kao odgovor na krizu za koju nije bila odgovorna, stavljajući u prvi plan dokumenta Beogradske i Moskovske deklaracije, i odbijajući da se prikloni lagerskoj politici.

Jugoslovenski ambasador u Moskvi Veljko Mićunović opisivao je nastalu atmosferu u Sovjetskom Savezu kao “psihozu jednog poraza”. Sumirajući razgovore s mnogobrojnim sovjetskim zavničnicima V. Mićunović je Cenralnom komitetu u februaru 1957, izložio da tamošnji komunisti ne izvlače realne zaključke o uzrocima događaja već da smatraju “da je politika demokratizacije politka popuštanja, politika “destaljinizacije dovela do poraza SSSR u Poljskoj,a zatim do rata u Mađarskoj i da bi slično bilo i u Sovjetskom Savezu, ako bi se ista politika nastavila”.88 Stvaranjem takve atmosfere, koja je eskalirala u jesen 1957, onemogućilo je obnovu poverenja, koje je na kratko uspostavljeno 1955. i 1956. godine. Neprijateljsko držanje prema članovima jugoslovenske delegacije u Moskvi na Konferenciji komunističkih partija, u novembru 1957, i odbijanje SKJ da potpiše zajedničku Deklaraciju doprinela je snažnoj ideološkoj konfrontaciji Beograda i Moskve. Napadi na “jugoslovenski revizionizam”, koji su počeli već nakon Konferencije bili su odgovor “lagera” na vanblokovsko držanje Jugoslavije. Prema mišljenju Tita, želja Rusa je da Jugoslavija postane deo lagera i da tamo “ne predstavlja ništa”.89

Novi program SKJ, usvojen na VII kongresu u aprilu 1958, sažimao je iskustva jugoslovenske socijalističke izgradnje, od raskida 1948. Ublažavajući pojedine formulacije VI kongresa SKJ, novi program je ostao na kursu “antiteze” sovjetskog modela razvoja. Svi budući reformski pokušaji u Jugoslaviji biće zasnovani na pozivanju na program iz 1958, bilo da je reč bila o usavršavanju samoupravljanja u društvu, ili drugačijem konstituisanju jugoslovenske federacije. Za Moskvu program je bio corpus delicti “jugoslovenskog revizionizma”. Antijugoslovenska propaganda, koja se pojačala sa VII kongresom SKJ, nije doprinela potpunom raskidu između Jugoslavije i ostatka socijalsitičke zajednice. Borba protiv revizionizma jugoslovenskih komunista bila je ideološko opravdanje, s jedne strane, za neuspeh “demokratizovanja” postastaljinističkog društva, a sa druge, za neuspeh održavanja večne slike o Sovjetskom Savezu kao stožeru socijalsitičke misli i progresa. Moskovska deklaracija, iako osporena čim je bila potpisana, nadživela je sve jugoslovensko-sovjetske sukobe. Nikita Hruščov, jedan od inicijatora njenog nastanka, osporavaće njenu suštinu, osporavajući dobre namere jugoslovenskom sistemu. Njegovi povici protiv “trojanskog konja američkog imprijalizma” trajaće taman toliko, koliko i volja Pekinga da prizna svoju podložnost Moskvi. Moskovska deklaracija, Mađarska revolucija i kineski dogmatizam, bili su podjednako zajedničko ishodište poststaljinističke tranzicije.

III. Partnerstvo zajedničkih interesa 1962-1967.

1. Nova normalizacija jugoslovensko-sovjetskih odnosa i otpori

Beogradska konferencija nesvrtanih zemalja (1961) pružila je mogućnost Jugoslaviji da na međunarodnoj sceni afirmiše svoj novi spoljnopolitički kurs. Zajedno sa zemljama Trećeg sveta jugoslovenska međunarodna pozicija bila je ojačana, a neki od formulisanih principa bili su predstavljeni kao suštinski za budući opstanak i razvoj socijalističke Jugoslavije. Partijski vrh SKJ, i osobito Tito, koji će Pokret nesvrstanih zemalja (PNZ) doživljavati kao sopstveni politički projekat, bili su zadovoljni rezultatima konferencije. Tito je ocenjivao, s neskrivenim optimizmom da je položaj Jugoslavije u svetu “bolji, nego ikad ranije”.90 Prigovori i kritike sa Zapada, prvenstveno SAD, bili su odbačeni kao neosnovani, dovođenjem u vezu sa spoljnom politkom američke administracije kojoj “politika neangažovanja smeta”. S druge strane, izostanak nezadovoljstva Sovjetskog Saveza, i svojevrsna podrška koju je Tito pružio sovjetskoj politici sa govornice Beogradske konferencije, prema Titovom mišljenju, nije bila rezultat sovjetskog pritiska već činjenice da se u mnogim pitanjima spoljne politike, kao što su pitanje razoružanja, kolonijalizma, ili Berlina, jugoslovenski stavovi podudaraju sa sovjetskim.91

Nova normalizacija jugoslovensko-sovjetskih odnosa početkom šezdesetih godina, za razliku od prve, odigravala se u potpuno drugačijim međunarodnim i unutrašnjim okolnostima, po Jugoslaviju i Sovjetski Savez. Ključni impulsi koji su vodili boljem razumevanju Beograda i Moskve, i prevazilaženju ranijih sukoba, vezivali su se za nekoliko važnih promena.

Najpre, jugoslovenska ekonomija početkom šezdesetih godina ušla je u negativni trend, ispoljavajući ozbiljne probleme u dinamci industrijske proizvodnje i spoljnotrgovinske razmere. Pokušaj reforme iz 1961, nije davao očekivane razultate, a pad industrijske proizvodnju od svega 4.1 odsto i visoki platni deficiti prouzorkovao je ozbiljne rasprave u vrhu partije. Istovremeno, nakon Beogradske konferencije (BK) i izražene antizapadne retorike pogoršani su odnosi Jugoslavije sa gotovo svim zapadnim državama, što se automatski održavalo na jugoslovensku ekonomsku situaciju.92 Nova, stroga protekcionistička politika Evropske ekonomske zajednice dodatno je udaljavala Jugoslaviju od zapadnog tržišta i onemogućavala rešavanje brojnih problema jugoslovenskog izvoza (a samim tim i pogoršavala stanje trgovinskog deficita). Američki ambasador u Beogradu Džordž Kenan u izveštajima Stejt Dipartmentu upozoravao je da su opterećujući problemi jugoslovenske ekonomije i restriktivne mere zapadnih država dovoljan motiv za nov prilazak Beograda Moskvi.93

Drugo, polemika u SKJ, koja je u usponu od druge polovine pedesetihtih i koja je kulminirala na sednici IK CK u martu 1962, vodila je zaoštravanju partijskog kursa tokom 1962, i 1963. godine. Konzervativni deo partijskog vrha SKJ, na čelu sa Josipom Brozom Titom, uzrok ekonomske i političke krize video je u “subjektivnim faktorima”, nedostatku poštovanja demokratskog centralizma i generalnog opadanja autoriteta Partije u društvu. Rešenja koja su ponuđena pozivala su se na tekovine jugoslovenske revolucije, na promovisanje “jedinstva misli i akcije” i uklanjanje svake unutarpartijske opozicije. Pismo IK CK SKJ iz aprila 1962, kao i majski Titov govor u Splitu bili su glavni orjentir za sprovođenje rigidne ideloške matrice u jugoslovenskom društvu. U Sovjetskom Savezu mere jugoslovenskog partijskog vrha ocenjene su pozitivno, kao važan preduslov nove normalizacije. Govorom u Varni 1962, koji je široko prenet u svim glasilima u Jugoslaviji, Nikita Hruščov je odao priznaje Jugoslaviji kao socijalističkoj zemlji i time prekinuo jednu od osnovnih premisa antijugoslovenske kampanje u Istočnom bloku. Dolazak ministra spoljnih poslova Andreja Gromika, u martu 1962, i Leonida Brežnjeva, u septembru 1962, nagovestili su jasan put ka normalizaciji odnosa Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, koje će se konačno potvrditi krajem iste godine.

Treće, nove promene u Sovjetskom Savezu, kao i podele u međunarodnom komunističkom pokretu izazivale su pažnju vodećih jugoslovenskih komunista. Rascep između Moskve i Pekinga početkom šezdesetih doprinosio je novoj diferencijaciji u MKP na “dogamtske” i “progresivne” snage, a da razlog nije bila Jugoslavija. Militantni revolucionarni pristup Mao Cedunga postao je suviše radikalan za Moskvu, sa pretenzijama na uspostavljanje Pekinga kao novog ideološkog autoriteta svetskog komunizma. U tom novom sukobu višegodišnje anatemisani jugoslovenski socijalizam postajao je prihvatljiviji za KPSS, kao mogući balans prema kineskom “dogmatizmu”, dok je uticaj Jugoslavije u Trećem svetu bio potreban kao još jedna brana prodoru uticaja Pekinga. Istovremeno, kao odgovor na kinesku verziju “staljinizma” Hruščov pokreće novi talas destaljinizacije, promovisan na XXII kongresu KPSS, u oktobru 1961. Jugoslovenski komunsiti ocenili nove promene u Sovjetskom Savezu kao jedan od odlučujućih razloga za prihvatanje pružene ruke Moskve 1962.

Konačno, nova spoljnopolitička strategija Jugoslavije kao nesvrstane države zahtevala je strogi balans između dva hladnoratovska bloka. Izmenjena politika Sovjetskog Saveza prema Trećem svetu, koji je naročito bila popularisana u vreme Hruščova, jugoslovenski komunisti ocenjivali su kao dobrodošlu “evoluciju” stavova unutar KPSS i značajni doprinos osnaživanju onih principa PNZ koji su bili krucijalno važni, a koje je Sovjetski Savez kao velika sila mogao da podrži – podrška borbi protiv kolonijalizma i imperijalizma; ekonomska nezavisnost od Zapada, promovisanje puta socijalističke modernizacije itd. Politika Sovjetskog Saveza, ipak, nece uvek biti prikazivana u povoljnom svetlu u Beogradu, naročito ako je vodila računa isključivo o svojim “uskim” blokovskim interesima.

Radna poseta jugoslovenske delegacije na čelu sa Josipom Brozom Titom Sovjetskom Savezu, u decembru 1962, bila je simbolični uvod u početak normalizacije odnosa između Beograda i Moskve. Mnogobrojni primeri uzajamnog razumevanja koji su manifestovani tokom posete svedočili su o postojanju iskrenih motiva da se nesuglasice i animoziteti prevaziđu. Dve strane su se saglasile da postoji potpuno jedinstvo u odnosu na sva važna međunarodna pitanja i da se ono temelji na borbi za principe “miroljubive koegzistencije”. U ideološkim pitanjima konstantovane su razlike, ali i istovremena želja da se one ubuduće ne “dramatizuju” i ne ističu kao deo međusobnog propagandnog sukobljavanja. Konstantovanjem da postoji ideološki zajednički cilj – ostvarenje socijalističkog društva – Tito i Hruščov su zajedno u svojim govorima isticali zasluge obe partije za izgradnju socijalizma. Iako u Moskvi nije potpisan niti jedan novi dokument važan za unapređenje jugoslovensko-sovjetskih odnosa (jer je i poseta bila neslužbena), Tito je nakon povratka iz Sovjetskog Saveza pred jugoslovenskim novinarma bio izuzetno zadovoljan, jer se prema njegovom mišljenju, sada u Moskvi “bolje razumije mnogo šta od onoga što je kod nas”, i da zbog takvog novouspostavljenog razumevanja treba izbegavati sve ono što remeti odnose sa drugim socijalsitičkim zemljama, posebno sa Sovjetskim Savezom.94

Od momenta uspostavljanja diplomatskih odnosa između Beograda i Moskve, jugoslovenska diplomatija je kroz ustanovu DSIP činila jednu od važnih karika jugoslovenske državne politike u formulisanju prihvatljive forme novih odnosa sa SSSR. Međutim, istovremeno ona je najduže ispoljavala ozbiljne rezerve prema svim bitnim odlikama sovjetske politike i nastupanja prema Jugoslaviji. Sama suština takvog odnosa polazila je od činjenice da je jugoslovenska diplomatija više od decenije aktivno radila na otklanjanju negativnih efekata antijugoslovenske kampanje i svih vidova političkog, ekonomskog i vojnog pritiska na Jugoslaviju, kako Sovjetskog Saveza tako i lagerskih država. Sa druge strane, nova jugoslovenska spoljnopolitička strategija nalagala je da se naročito principijelno vodi računa o zadržavanju podjednake distance u odnosu na oba vojno-politička bloka u svetu, pronalazeći u kritici “blokovske” politike velikih sila sopstvenu afirmaciju među novooslobođenim državama Trećeg sveta. Rukovodstvo DSIP je negovalo takav način zastupanja jugoslovenskih interesa i razumevanja međunarodnih odnosa naročito s dolaskom Konstantina Koče Popovića na njegovo čelo. U razmišljanjima o prioritetima jugoslovenske spoljne politike K. Popović je polazio od iskustva raskida Jugoslavije sa Istočnom blokom, smatrajući 1948. godinu centralnim događajem koji je sazdao “čvrste osnove nesvrstanosti” i koji je predstavljao doslednu odbranu nezavisnosti zemlje.95 Odnos prema Sovjetskom Savezu bio je u tim razmišljanjima centralan. Dolaskom na čelo DSIP, na samom početku procesa normalizovanja jugoslovensko–sovjetskih odnosa, Koča Popović je prihvatio glavnu tezu vrha Partije da je u interesu Jugoslavije, kao socijalističke države da uspostavi dobre odnose sa Sovjetskim Savezom i podrži započeti proces “destaljinizacije” u Istočnoj Evropi. Međutim, iako predratni komunista K. Popović nije imao prevelikih iluzija kad je reč o mogućnosti velikih reformskih promena u Sovjetskom Savezu.96 Pod njegovim neposrednim uticajem DSIP je na samom početku uspostavljanja novih jugoslovensko-sovjetskih odnosa 1953/1954. godine delovao kao korektor prevelikih očekivanja jugoslovenskog partijskog vrha, upozoravajući na postojanje neiskrenih sovjetskih motiva, proisteklih iz činjenice da je “Sovjetski Savez velika sila, koja ostaje neprijatelj našeg političkog sistema i nezavisnosti”.97

U najranijoj fazi ispitivanja mogućnosti prevazilaženja jugoslovensko-sovjetskih suprotnosti, jugoslovenska diplomatija ocenjivala je perspektivu boljih odnosa ocenjivala kao izuzetno malu, navodeći kao razlog da, u “političkim pitanjima i ideologiji ne može se ništa normalizovati među nama, jer smo mi države sa nekompitabilnim političkim sistemima”.98 Ogromne sumnje koje su prevladavale u DSIP prema sovjetskoj politici nisu bile umanjene ni u trenucima kada su određene političke promene u Moskvi uticale na pozitivno držanje vrha SKJ prema “reformskom” opredeljenju N.Hruščova u KPSS. Na ličnom primeru to je osetio Nikita Hruščov, koji se u oktobru 1957, požalio jugoslovenskoj delegaciji u Moskvi na zajedljiv komentar Koče Popovića upućen njemu, da se u traženju discipline u “roti” (“četi”, tj lageru kako je mislio Hruščov) ne zna ko je “rota” a ko je “soldat”.99 Čak i kada je sa sovjetske strane pokazivana izvesna kooperativnost u odnosima sa Beogradom, posebno u spoljnopolitičkim pitanjima, šef jugoslovenske diplomatije je zahtevao od jugoslovenskih ambasadora da budu u stanju da prepoznaju krajnji smisao takve sovjetske politike i da “ne nasedaju” na sovjetsku taktiku koja se “menja u skladu sa njihovim interesima i postojećim okolnostima”.100 Kritički odnos prema sovjetskoj politici, Koči Popoviću je u Moskvi doneo oreol “prozapadnog čoveka”101, a slične ocene o mnogima u DSIP imale su i zapadne diplomate.102

Odnos nepoverenja koji je vladao u DSIP prema politici Sovjetskog Saveza nije bio podstaknut samo od Koče Popovića, već je stican i brojnim iskustvima jugoslovenskih diplomata koji su bili na čelu jugoslovenskih diplomatskih predstavništva u Moskvi i drugim istočnoevropskim prestonicama. Pod konstantnim pritiskom antijugslovenske kampanje, jugoslovenski ambasadori su u lagerskim zemljama doživljavani neretko kao glavni podrivači unutrašnjeg sistema i promoteri “jugorevizonizma”, prema kojima su lokalne bezbednosne službe uspostavljale poseban tretman prismotre. Sumorna slika zatvorenog društva u istočnoevropskim prestonicama u kojoj je presudan sadržaj bio podržavanje sovjetske politike u svim sferama društva, bila je dragoceno iskustvo za mnoge jugoslovenske diplomate kao svojevrstan nastavak sopstvenog “ideološkog otrežnjenja”. Veljko Mićunović, jugoslovenski ambasador u Moskvi (1956-1958), u svojim dnevničkim beleškama ostavio je značajan izvor o jednom takvom iskustvu. Još od vremena Rezolucije Informbiora 1948, V. Mićunović je bio jedan od najodlučnijih crnogorskih komunista koji je u CK KP Crne Gore čvrsto zastupao stav osude Staljinovih napada, a imenovanje za ambasadora u Moskvi predstavljao je veliki stepen poverenja partijskog vrha. Pre nego što je upućen na diplomatsku dužnost u Moskvu, V. Mićunović je pripadao onom delu članstva u Centralnom komitetu koji je sa nepoverenjem gledalo na namere sovjetske “miroljubive ofanzive” prema Jugoslaviji. Na sednicama Centralnog komiteta, prilikom rasprava o pitanjima jugoslovensko-sovjetskih odnosa, istupao je sa stavovima koji su upozoravali da su “ostaci staljinističke koncepcije” vrlo jaki u Kremlju i da oni doprinose da se na normalizaciju sa Jugoslavijom gleda kao na jednu “blokovsku stvar”. Takva normalizacija odnosa bi, po Mićunoviću, bila “na štetu Jugoslavije” i “politikekoegzistencije”.103 Napuštajući Moskvu kao jugoslovenski ambasador, u trenucima novog zaoštravanja odnosa sa Sovjetskim Savezom 1958. godine, V. Mićunović nije mnogo promenio svoje viđenje sovjetske politike. Iako je isticao značaj nekih važnih iskoraka politike “novog kursa” Nikite Hruščova, kao što je nastup na XX kongresu KPSS i početno promovisanje politike “miroljubive koegzistencije”, Mićunović je smatrao da se sovjetsko rukovodstvo nije u potpunosti oslobodilo staljinističkog nasleđa. Odnosi prema jugoslovenskom socijalizmu i antijugoslovenska kampanja, koja je opastajala tokom čitvaog Mićunovićevog boravka u Moskvi, bili su rezultat, po oceni jugoslovenskog diplomate, nastavka Staljinove politike “učvršćenja lagera socijalizma i sovjetske hegemonije u lageru”, koju je Hruščov u potpunosti prihvatio.104 Takve prinicipe sovjetske spoljne politike, Mićunović je povezivao i sa unutrašnjom, gde se politika decentralizacije svodila na “administrativni karakter”, bez značajnih promena društvenih odnosa, dok se partijska doktrina i kontrola države nastavila održavati u svim sferama života. Jugoslovensko-sovjetski odnosi bi zato morali da se tumače kroz veliku protivrečnost Hruščovljeve politike, u kojoj se, po konačnoj oceni Mićunovića, borilo staro i novo.105

Težak period izolacije Jugoslavije nakon rezolucije Informbiroa, koji je otvoreno pretio urušavanju nezavisnosti zemlje i ugrožavanju samostalnog socijalističkog puta, nije uticao samo na temeljniji rad Državnog sekretarijata za spoljne poslove, već je presudno uticao i na važno političko sazrevanje nove generacije jugoslovenskih diplomata. Za razliku od starije generacije jugoslovenskih komunista, koji su svoje ideološko sazrevanje sticali idealizujući tekovine Sovjetskog Saveza, mlađa posleratna generacija stasavala je i ideološki se oblikovala u atmosferi snažnog antisovjetizma u jugoslovenskom društvu.106 Dok su visoki jugoslovenski partijski zvaničnici pisali na desetine tekstova o “deformacijama” staljnističke birokratije i represivnog državnog aparata, spoljna politika Sovjetskog Saveza i odnos prema Jugoslaviji bio je takođe tumačen kao izraz “nedemokratskog karaktera boljševičke partije”.107 Uoči odlaska na mesto jugoslovenskog diplomatskog predstavnika u Kairo, Marko Nikezić je sa govornice Gradskog komiteta SK u Beogradu, poručivao da se treba uporno boriti za “oslobađanje i najmanjeg ostataka iluzija o ulozi SSSR”. On je bio uveren da je osnovni cilj partijske organizacije u Beogradu da “svakom članu partije i svakom našem građaninu do kraja objasni pravi karakter i uzroke njegove (SSSR, P.Ž.) porobljivačke politike prema drugim narodima”.108 Sukob sa Sovjetskim Savezom doprineo je da se iz proklamovanih ideja demokratizacije i liberalizacije jugoslovenskog socijalizma postepeno izgrade mnogobrojni “samoupravni” misleći centri u društvu, gde je svaki od jugoslovenskih komunista imao mogućnost da u sebi otkriva “svoje moći, svoje odricanje i svoje zablude”.109 Granice takvog preispitivanja svakako su se menjale s vremenom, u zavisnosti od reformskih potencijala novog jugoslovenskog ideološkog modela, ali i kompromisa vezanih za spoljnopolitičke interese Jugoslavije.

Složeni istorijat odnosa Jugoslavije i Sovjetskog Saveza prevazilazio je po značaju pitanje međudržavnih odnosa i vrlo često je direktno ostavljao posledice, kako na unutrašnji razvoj Jugoslavije, tako i na podvojenost u jugoslovenskom partijskom vrhu. Početak normalizovanja odnosa sa “prvom zemljom socijalizma” jugoslovenske komuniste je suočavao sa sličnim dilemama prisutnim kod većine istočnoevropskih komunista, koji su u nametnutom poštovanju boljih odnosa s Jugoslavijom privremeno odlagali optužnice za “titoizam” u partijske fioke. U jugoslovenskom slučaju trebalo je razuveriti brojno partijsko članstvo, do tog momenta detaljno prečišćavano od informbirovaca, i domaću javnost, priviknutu na demistifikaciju sovjetske politike, da svi postignuti dogovori s Kremljom ne znače povratak na odnose pre 1948. godine i Jugoslaviju ne podređuju interesima Sovjetskog Saveza. Ipak, sumnje nisu bile bez osnova. Manifestacije dobrih odnosa Beograda i Moskve plaćale su cenu suzbijanja kritičnijih nastupa u jugoslovenskoj javnosti prema sovjetskoj politici, pod izgovorom da se takva praksa u novim okolnostima smatrala politički oportunom i štetnom po jugoslovenske spoljnopolitičke interese. Osim toga, osnova za pokretanje svake reforme u Jugoslaviji, bilo u političkoj ili ekonomskoj sferi, polazila je od teoretskih postulata ideja jugoslovenskog samoupravnog socijalizma krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina, tj. u rezultatima ideološkog otklona od sovjetskog državnog socijalizma. To je stvorilo ambijent da vremenom svaki nov sukob sa Sovjetskim Savezom osnažuje pozicije i otvara mogućnosti u partiji onim pojedincima koji su želeli dalje reforme u jugoslovenskoj partiji i državi, dok je stvaranje povoljnije atmosfere u jugoslovensko-sovjetskim odnosima poslužilo konzervativnim partijskim snagama u dobijanju potrebnog zaleđa ka zauzdavanju, po njima, nepoželjnih i politički štetnih reformskih zamisli u Jugoslaviji.110 Nedugo posle tajnog referata Nikite Hruščova na XX kongresu KPSS, Tito je od najviših partijskih rukovodilaca izričito tražio jedinstvo u prihvatanju nove politike prema Sovjetskom Savezu, jer bi po njegovim rečima “bilo vrlo nezgodno da članovi našeg Saveza imaju različite stavove, da se kod njih ne stvori jasna slika o onome što se sada događa u Sovjetskom Savezu.”111 Međutim, u privatnom razgovoru sa Nikitom Hruščovim na Brionima, u septembru 1956, J.B.Tito je insistirao na tome da bi budući razgovori možda trebalo da se vode u četiri oka, kako bi se izbegle teškoće od reakcija mnogih jugoslovenskih komunista, za koje Hruščov i sam zna “kakvo su obrazovanje dobili”.112 Za razliku od konzervativaca u istočnoevropskim komunističkim partijama, koji su mogli da se oslone na direktnu akcionu podršku istomišljenika u Kremlju,113 u Savezu komunista Jugoslavije vremenom se takođe izgradio jak ortodoksni bedem, koji je koristio već oprobane mehanizme suzbijanja unutarpartijske opozicije, pronalazeći u mnogim pitanjima ideološku bliskost sa sovjetskim “tvrdolinijašima”. Ta bliskost iskazivala se, pre svega, u zajedničkom strahu od rezultata nekontrolisane liberalizacije poststaljinističkog društva, koja bi svojim početnim idejama imala nameru, između ostalog, da razvlasti komunističku partiju i umanjinjen suveren položaj glavnog ideološkog usmerivača društvenih kretanja. Obračun s idejama Milovana Đilasa 1954, svedočio je o najranijoj povezanosti ograničenja reformske politike u Jugoslaviji s normalizacijom odnosa sa Sovjetskim Savezom. Đilasova kritička misao, uperena protiv preživelih formi državnog socijalizma u jugoslovenskom društvu, postala je suviše radikalna za jugoslovenski partijski vrh, kako zbog kritike temeljnih principa lenjinističke partije, tako i zbog novog spoljnopolitičkog konteksta. Iako partijska optužnica protiv M. Đilasa nije sadržavala njegov kritički odnos prema Sovjetskom Savezu, ideje koje su osuđene bile su u jasnoj vezi sa Đilasovim javno izrečenim kritikama sovjetskog državnog socijalizma i hegemonističke spoljne politike. Njegovi “jeretički” tekstovi nisu zaobilazili kritiku novog sovjetskog poststaljinističkog rukovodstva, sa kojim je jugoslovenski partijski vrh otpočeo normalizaciju odnosa, čiju politiku je Đilas ocenio kao “epohu” socijalističke kolektivne oligarhije i birokratske “demokratije”.114 Za sovjetske rukovodioce uklanjanje Milovana Đilasa predstavljalo je “pozitivnu” promenu u jugoslovenskom rukovodstvu, koja je iz partijskog vrha uklonila čoveka poznatog po tome što je “oponašao Zapad” i gajio “negativna osećanja” prema Sovjetskom Savezu.115 Iako je jugoslovensko partijsko rukovodstvo odbacivalo nameru Kremlja da krivicu za ranije pogoršavanje odnosa personalizuje (podjednakom osudom Đilasa i Berije), odnos prema Milovanu Đilasu i njegovoj kritici uspešno je, bar u jednom pitanju, ujedinio u nastupu, do tad nepomirljive pozicije dve komunističke partije. S otpočinjanjem radikalnije Đilasove kritike komunizma i politike Sovjetskog Saveza, jugoslovenski partijski vrh je u njegovom daljem ostrakizovanju i kažnjavanju video ne samo unutrašnjepolitičku svrhu potiskivanja ideja “đilasovštine”, već i spoljnopolitičku, dokazujući na taj način određenu “pravovernost” u međunarodnom komunističkom pokretu u momentima oštre antijugoslovenske kampanje u Istočnom bloku.116

Odluka jugoslovenskog partijskog vrha da tokom 1962, započne proces normalizacije odnosa sa Sovjetskim Savezom imala je različite odjeke. Zapadna štampa i pojedini diplomati izveštavali su o približavanju Jugoslavije lageru, povezujući zaoštravanje partijskog kursa s približvanjem Moskvi. Hapšenje Milovana Đilasa, u aprilu 1962, neposredno uoči posete Andreja Gromika, zbog knjige “Razgovori sa Staljonom”, i mnogobrojni kruti ideološki propagandni napadi na zapadnu modernu umetnost krajem godine, identični onima u Sovjetskom Savezu, nisu ostavjali mnogo dileme o opštem karakteru novih odnosa Beograda i Moskve. Sa druge strane, partijski vrh, pred rastućim problemima u zemlji postajao je sve svesniji obima disonantnih strujanja u partiji, koje su pretile da dovedu u pitanje osnovne elemente partijskog lenjinističkog monolitizma. Borba za jednu partijsku liniju dovela je DSIP 1962, pod sumnju da odudara od novog “revolucionarnog” kursa, i da zapostavlja osnovne smernice iskazane u Pismu Izvršnog komiteta. Potvrda sprovođenja partijske linije u važnoj instituciji jugoslovenske diplomatije biće postavljena upravo u toku novog procesa normalizacije sa Sovjetskim Savezom.117

Marko Nikezić, jugoslovenski diplomata s početka pedesetih godina i državni sekretar za spoljne poslove Jugoslavije od 1965, smatrao je nepobitnom činjenicom da je “preko 90 odsto “ zaposlenih u DSIP gledalo na Sovjetski Savez kao najznačajniju spoljnopolitičku pretnju po nezavisnost zemlje.118 Odluka partijskog vrha da obnovi saradnju na svim poljima s Moskvom početkom šezdesetih bila je prihvaćena unutar DSIP kao važna spoljnopoliitčka inicijativa, ali praćena dobroznanim rezervama. Opreznost unutar DSIP ticala se pravilnog razumevanja karaktera sovjetske strategije prema Jugoslaviji, koja je vrlo često bila tretirana, prema mišljenju jugoslovenskih diplomata, kao “objekat” politike SSSR.119 Nastup sovjetske spoljna politike prema Jugoslaviji bio je i dalje, u periodičnim analizama DSIP karakterisan kao suviše “blokovski”, ideološko paternalistički i neiskren. Kubanska kriza, u novembru 1962, pokazala je, prema mišljenju jugoslovenskih diplomata, da je Jugoslavija “nevidiljiva” kao samostalni međunarodni subjekat za Sovjetski Savez i da to njen položaj čini neravnopravnim u odnosima sa Moskvom. Koča Popović kao državni sekretar za spoljne poslove slao je uporne instrukcije koje su upozoravale jugoslovenska diplomatska predstavništva o potrebnom “reciprocitetu” u odnosima sa sovjetskom stranom, i konstantom vođenju računa da Jugoslavija mora u svakoj prilici braniti sopstvene interese.120 Međutim, Tito je smatrao da su jugoslovenski motivi da započne novu normalizaciju odnosa sa Sovjetskim Savezom dovoljno jasni i nepobitni. Razlike u stavu partijskog vrha nisu smele postojati. Referent za Jugoslaviju u sovjetskom Ministarstvu spoljnih psolova, V. A. Bakunov, u razgovoru s jugoslovenskim ambasadorom Cvijetinom Mijatovićem, u februaru 1963, spomenuo je svedočenje komsomolske delegacije, prisutne na kongresu Narodne omladine Jugoslavije, kad je Tito poručio članovima jugoslovenske omladinske organizacije da će “svima poskidati glave” ako bude došlo do antisovjetskih ispada tokom kongresa.121 Zvaničnici sovjetske partije i diplomatije bili su uvereni, a to ih ubeđenje nije nikada napuštalo, da je lider SKJ jedan od čvrstih garanta i zagovornika boljih odnosa sa Sovjetskim Savezom. Oni su računali da će u periodu krize Titov lični autoritet biti dovoljna garancija da Jugoslavija ne raskine sve veze sa Sovjetskim Savezom, i da će u tom cilju biti suzbijan svaki otpor.

Postojanje “sipovske koncepcije” u jugoslovenskoj spoljnoj politici, prvi put je bilo pomenuto na sednici IK CK SKJ, 23 aprila 1963. Povod za sazivanje sednice bilo je uverenje partijskoh vrha da u prihvatanju nove politike prema Sovjetskom Savezu ne postoji jedinstvo u partiji, i da je jedan od centara takvog otpora DSIP. Kritiku protiv glavne ustanove jugoslovenske diplomatije na čijem čelu se nalazio, od 1953, Konstantin Koča Popović, na sednici IK predvodio je Tito. On je zamerio pojedinim članovima Partije da ne razumeju dubinu promena u SSSR i težinu dogmatske politike kineskih komunista. Jugoslavija je morala, prema njegovom mišljenju, da ispunjava kao socijalistička zemlja “internacionalne revolucionarne dužnosti” i održava dobre odnose sa svim socijalsitičkim zemljama. U odnosu na tako formulisane principe, Tito je smatrao da dolaze do izražaja dve koncepcije u jugoslovenskoj spoljnoj politici – jedna u DSIP, a druga u Centralnom komitetu. Pozivajući se na svoj autoritet šefa države, on je upozorio da je takvo stanje “nezdravo” i da se ne može više mirno posmatrati.122 Kao dobrodošli dokaz o postojanju “sipovske” koncepcije na sednici je kritikovana aktivnost nekoliko jugoslovenskih diplomata. Slučaj jugoslovenskog ambasadora u Bugarskoj, Predraga Ajtića bio je najproblematičniji. Partijska komisija koja je bila sazvana zbog njegovog slučaja, ocenila je da je Ajtić pokazao “rezerve i neslaganja nakrupnijeg karaktera prema spoljnoj i unutrašnjoj politici SKJ”.123 Disciplinska komisija SKJ je na osnovu sakupljenih dokaza isključila Predraga Ajtića iz partije i njegov diplomatski angažman u Bugarskoj je bio prekinut. Pri kraju sednice Josip Broz Tito je spomenuo nepravilno držanje Veljka Mićunovića, jugoslovenskog ambasadora u Vašingtonu i Marka Nikezića, državnog podsekretara za spoljne poslove. Izdvajajući posebno Nikezićeve stavove, Tito je ocenio da su ga oni “zaprepastili” i da su “potpuno suprotni našoj politici”. Izrazio je mišljenje da “takvi ljudi ne mogu biti rukovodioci i određivati liniju i smernice naše spoljne politike”.124

Iako su gotovo svi članovi IK prihvatili i razrađivali Titovu kritiku “sipovske koncepije”, Koča Popović je odbio da se složi sa gotovo svim elementima optužbe. On je smatrao da se preko “slučaja Ajtića” ne može graditi kritika protiv DSIP, kao i da ne postoji posebna “sipovska koncepija”, iako je DSIP jeste “posebna ustanova”. Pred partijskim vrhom on je poručio da se ne slaže sa kritičkim ocenama, ali da će ih prihvatiti “disciplinovano kao komunista”.125 Tito je zamerio ovakav istup Popoviću na sednici, insistirajući da se u DSIP moraju ukloniti svi oni koju nisu spremni da sprovode zadatu politiku. Trebalo je da se u DSIP dovedu samo “dobri komunisti”.126 Sednica Izvršnog komiteta bila je samo jedan od koraka partijskog vrha u obezbeđuvanju maksimalne podrške novoj normalizaciji odnosa sa SSSR. Međutim, postojanje otpora prema bliskim odnosima Jugoslavije i Sovjetskog Saveza neće biti obuzdano odlukom jedne partijske sednice. Ono je postalo trajna komponenta jugoslovensko-sovjetskih odnosa, proizišla iz sukoba 1948, i nadograđena različitim putevima sovjetskog i jugoslovenskog socijalizma. Uzburkani tokovi šezdesetih godina najviše će doprineti eskaliranju tih razlika.

2. Principijelna kohabitacija –
Jugoslavija i Sovjetski Savez protiv maoizma i imperijalizma u Trećem svetu

2.1. Obuzdavanje Kine

Sukob između Moskve i Pekinga, koji je eskalirao početkom šezdesetih godina, svojim dalekosežnim posledicama, mogao se meriti raskidom Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. Oba važna događaja u istoriji svetskog komunizma, imala su velikog uticaja na krunjenje ideološkog jedinstva u MKP, i presudno su doprinosila zaoštravanju hladnoratovskih konflikta u Trećem svetu sve do početka osamdesetih godina. Kritiku “jugoslovenskog revizionizma” nakon Mađarske revolucije, koja je značajno homogenizovala komunističke partije pod okriljem “vodeće uloge” Sovjetskog Saveza, radikalizovao je ideološki koncept kineskih komunista. Zalažući se za principe militantnog antiimperijalizma Mao Cedung je doveo u pitanje ideje “miroljubive koegzistencije” Nikite Hruščova, strategije na kojoj je poststaljinističko sovjetsko rukovodstvo istrajavalo u međunarodnim odnosima. Stav kineskih komunista da je rat protiv imperijalizma (Zapada) neizbežan i da je svako insistiranje na koegzistenciji zapravo udaljavanje od revolucionarne suštine međunarodnog komunizma, postajao je oštar predmet kritike svih vodećih ličnosti sovjetskog partijskog vrha. Opirući se naletima kineskog dogmatizma, koji je otvoreno rehabilitovao “staljinističku” viziju društva, Hruščov je nastupom na Svetskoj konferenciji komunističkih partija, u novembru 1960, pokušao da zadrži nepromenjinom poziciju KPSS kao vodećeg ideološkog autoriteta. Kineski nastup na konferenciji nije doprineo umanjivanju podrške Moskvi većine komunističkih partija, ali je pripremao teren za početak vrlo duge i oštre ideološke polemike. Rezultati XXII kongresa KPSS afirmisali su novi period “destaljinizacije” u Sovjetskom Savezu, kao svojevrsan odgovor kineskim komunistima, ali i prve ozbiljne naznake kraha jedinstva Istočnog bloka, istupanjem Albanije na strani Pekinga. Sredinom 1962. Mao je, upotrebljavajući revolucionarnu retoriku započeo kritiku “sovjetskog revizinizma”, dok je Ču Enlaj smatrao da je centar svetske revolucije sada postao Peking.127

Sticajem okolnosti, jugoslovenski komunisti nalazili su se do početka šezdesetih van kinesko-sovjetske polemike. Pošto je jugoslovenski socijalizam predstavljao dugi niz godina zajednički predmet kritike Moskve i Pekinga, njegovo pominjanje u MKP imalo je svrhu isključivo demonstracije negativnog ideološkog zastranjivanja. Međutim, kako je polemika postajala javna opredeljenja jugoslovenskih komunista postajala su izraženija i potrebnija. U feburaru 1962, jugoslovenski ambasador u Moskvi, Cvijetin Mijatović, izvestio je Beograd da je polemika s Kinezima doprinela značajnoj afirmaciji politike “miroljubive koegzistencije” i da u sklopu tih pomeranja uveliko se zapaža pozitivna promena prema Jugoslaviji. U zaključcima ambasadora, koja su trebalo da posluže daljem razumevanju novih elemenata u sovjetskoj politici, Mijatović je zaključio da će na brzinu normalizacije odnosa Moskve i Beograda presudno uticati dalji razvoj sukoba Sovjetskog Saveza i Kine.128 Prognoze Mijatovića ubrzo su se pokazale ispravnim. Oštra tajna prepiska između KPSS i KPK, u prvoj polovini 1962, otvarala je značajnu perspektivu “rehabilitaciji” jugoslovenskog socijalizma u Moskvi. U naletu kritike protiv “sovjetskog revizionizma”, Mao Cedung je sredinom 1962, identifikovao Tita i Hruščova kao dvojicu, uz Kenedija i Nehrua, glavnih neprijatelja Kine.129 Obnovljena saradnja Beograda i Moskve, uprkos mnogim neprevladanim ideološkim pitanjima, sadržavaće kao ključni momenat odnos prema kineskoj “dogmatskoj” politici. Zajednički interes bio je skovan u nameri da se prihvatanjem strategije promovisanja “miroljubive koegzistencije” obuzda štetni uticaj militantnog radikalizma kineskih komunista u MKP, a naročito širenje “maoizma” u Trećem svetu, gde su nastupali sa različitih pozicija, jugoslovenska nesvrstana politika i sovjetske hegemonističke aspiracije.

Susreti na vrhu Jugoslavije i Sovjetskog Saveza tokom 1963, i 1964, učvrstili su temelje “antikineske” koalicije, i na kratko, bacili u zasenak ranije sporove. Istupajući protiv antisovjetizma u SKJ, kroz obuzdavanje “sipovske koncepcije”, Josip Broz Tito je po drugi put pružio podršku “reformskoj” politci Nikite Hruščova. Svojim referatom na V plenumu CK SKJ, u maju 1963, Tito je išao korak dalje. Braneći pred partijskim vrhom viziju ravnopravnih odnosa u MKP, na čemu je SKJ istrajavao, praktično od raskida sa Staljinom, a protiv čega je nastupala nova (stara) koncepcija Komunističke partije Kine, Tito je jugoslovenskim komunistima poručivao da moraju ponovo da preuzmu istaknutu ulogu glavnih promotera novih odnosa među komunističkim partijama. Polazeći od potrebe promovisanja “internacionalističke dužnosti”, koja je podrazumevala aktivnu borbu komunista za sve “progresivne” ideje u MKP, Tito je naglasio važnost zalaganja za ostvarivost načela “miroljubive koegzistencije” koja predstavlja, po njegovom mišljenju, “jedno od najjačih političkih sredstava borbe međunarodnog radničkog pokreta za društveni progres i za jačanje socijalističkih snaga i faktora u svijetu”.130 Sa govornice plenuma Tito je poručio da rukovodioci kineske KP stoje na “dogmatskim pozicijama”, da podržavaju istovremeno “staljinističke” odnose i metode u komunističkom pokretu i “trocističke” pozicije rata, te da svojim celokupnim delovanjem direktno ugrožavaju svetski mir. Nova linija podele, prema Titovom mišljenju, bila je jasna. S jedne strane, u MKP nalazile su se opasne kineske ratne i “dogmatske” pozicije, a sa druge, miroljubive i “antidogmatske”, koju podržava najveći broj partija. Savez komunista Jugoslavije je dužan da učestvuje aktivno u borbi protiv svih negativnih pojava, protiv svi onih koji cepaju MKP i protiv politike koja koči dalji razvitak socijalizma, istakao je Tito. Na kraju zasedanja V plenum CK SKJ usvojio je Titov referat (“Stav SKJ prema aktuelnim međunarodnim pitanjima i zadacima međunarodnog radničkog pokreta u borbi za mir i socijalizam”), kao partijsku liniju i buduću smernicu za dalji rad jugoslovenskih komunista.131

Samo nekoliko meseci nakon V plenuma CK SKJ rezultati posete visoke sovjetske delegacije Beogradu, od 20. avgusta do 3. septembra 1963, potvrdili su opravdanost nove linije SKJ u borbi za “progresivne” snage u MKP. Neposredno pre dolaska u Beograd, Sovjetski Savez je normalizovao odnose sa Sjedinjenim Državama Amerike, narušenih zbog kubanske krize u novembru 1962, i počinjao potpuni raskid sa kineskom komunističkom partijom. Za razliku od prethodne posete Nikite Hruščuva Jugoslaviji, u junu 1955, ovog puta iskazano je potpuno jedinstvo stavova dve delegacije, s posebnim naglaskom na “kineski dogmatizam”. Konstatujući da su razlike u međupartijskim odnosima KPSS i SKJ svedene na minimum, dve delegacije su tokom razgovora koristile svaku priliku da u negativnom svetlu prikažu posledice kineske politike. Hruščov je bio izričit da kineski nastup pravi štetu u MKP, i pokušava da utiče na promenu koncepcija u mnogim komunističkim partijama, dok je Tito obećavao da će jugoslovenski komunisti ubuduće aktivno raditi na “razobličavanju” kineskih teorija.132 Udruženi zajednički front protiv Kine ponovo je istakao u prvi plan principe Beogradske i Moskovske deklaracije, dokumenata koja su usled antijugoslovenske kampanje, od 1958. višestruko zaobilažena. Činilo se da obe partije, u zajedničkom nastupu protiv “maoizma”, imaju nameru da obustave neke suštinske polemike, i svu svoju pažnju koncetrišu na savladavanje izazova koji je dolazio sa Dalekog istoka. U februaru 1964, u razmeni pisama SKJ i KPSS, potvrđeno je jednistvo gledišta o štetnom delovanju KP Kine. Prilikom ponovnog sureta sa Titom, 8. juna 1964, u Lenjingradu, Hruščov je izrazio želju da jugoslovenska strana pripomogne u savladavanju krize koja je otpočela u odnosima između rumunskog i sovjetskog rukovodstva.133 Poziv je u potpunosti bio u skladu sa Titovom proklamovanom politikom vođenja “internacionalističke dužnost” i borbe za “progresivan” kurs u MKP, pa je susret sa liderom rumunske partije Georgiu Dežom, u junu 1964, bio pokušaj sa jugoslovenske strane izglađivanja spora Bukurešta i Moskve.134 Sve do 1968. godine, na tragu jugoslovenskog doprinosa “miroljubovoj koegzistenciji”, Tito se susreo sa gotovo svim liderima komunističkih partija u Istočnoj Evropi. U svakom od ovih susreta, osim iskazane obostrane želje za daljim unapređivanjem međudržavnih biletarnih i partijskih odnosa, provejavao je odnos razumevanja za potrebu suprostavljanja Kini. Međutim, u konačnim analizama jugoslovenske diplomatije o percepciji Jugoslavije u lageru, velikih promena nije bilo. Otpor prema Kini pasivizirao je otpor prema jugoslovenskom samoupravnom socijalizmu i njegovim rešenjima, bar za kratko vreme.

Zajedničko opiranje kineskom uticaju u Trećem svetu, i zalaganje za principe “miroljubive koegzistencije” uvelo je jugoslovensko-sovjetske odnose u period stabilnih odnosa. Bilateralna saradnja se odvijala uspešno, a Sovjetski Savez je postajao jedan od značajnih spoljnotrgovinskih partnera Jugoslavije.135 Međutim, jugoslovenska spoljna politika, vodeći računa o očuvanje svoje nesvrstane politike, postajala je sve osetljivija na moguće posledice bliske koordinacije sa Moskvom. Prvenstven se to odnosilo na nameru Moskve da Jugoslaviju tradicionalno, što više veže za političke i ekonomske interese lagera, ali i da koristi jugoslovenski uticaj u PNZ radi proširivanja sfere uticaja u zemljama Trećeg sveta. Početkom 1964. godine, sovjetska štampa je pozitivno pisala o pripremama za početak Druge konferencije PNZ u Kairu, dajući podršku održavanju drugogsamita nevrstanih zemalja, s posebnim naglaskom ne tome da njihov glas često “zvuči u harmoniji sa glasom SSSR i ostalih socijalističkih zemalja”.136 Jugoslavija nije želela da se njena politika tumači kao “satelitska” i “produžena ruka Kremlja”, i na takve sovjetske pokušaje DSIP je reagovao odrešito, konstantno šaljući instrukcije jugoslovenskim diplomatskim predstavništvima o postupanja diplomata u takvim prilikama. Sa druge strane, partijski vrh SKJ je takođe, već tokom 1964, odbacivao sve inicijative koje su dolazile iz Moskve o potrebi organizovanja savetovanja komunističkih partija na kome bi se “bratske” partije okupile i razomotrile strategiju zajedničkog delovanja protiv kineske politike. U direktnim razgovorima sa Hruščovom, u junu 1964, u Lenjingradu, Tito je ponovio stav SKJ da uslovi za takvo savetovanje još nisu “sazreli”, dok je tokom razgovora sa Andropovim dva meseca kasnije, odrečan stav o savetovanju upotpunio razlozima poštovanja principa nevrstanosti uoči Druge konferenciju u Kairu.137 Odbrana izvornih principa PNZ, koja će postati svojevrsna obaveza jugoslovenske politike, bila je u oštrom sudaru sa posledicama kinesko-sovjetskog sukoba. To je posebno došlo do izražaja tokom Konferencije u Kairu, 5-10 oktobar 1964, kad je vidljivo već počela da se ispoljava polarizacija među delegatima nesvrstanih zemalja na radikalne i umerenije snage. Lider Indonezije Sukarno je tokom svog nastupa na Konferenciji prihvatio izvesne kineske ideološke koncepcije, o potrebi aktivne revolucionarne borbe protiv zapadnog imperijalizma, suprostavljajući se jugoslovensko-sovjetskoj strategiji “miroljubive koegzistencije”. Jugoslovenska diplomatija je Sukarnov nastup ocenila kao prokineski i snažno mu se suprostavila.138

Smena N. Hruščova, oktobra 1964, na trenutak je dovela u pitanje čvrstinu “koalicije” Beograda i Moskve. Posle više od decenije na čelu KPSS, Nikita Hruščov je uklonjen sa svih vodećih funkcija u partiji i državi, u prevratu koji je dugo planiran i koji je na površinu doneo ogromno nezadovoljstvo većeg dela partijskog rukovodstva prema rezultatima Hruščovljevog “novog kursa”. Jedan deo nezadovoljstva bio je usmeren odnosom Hruščova prema Kini, gde je ne mali broj konzervativnih partijskih rukovodilaca smatrao štetnim dugogodišnje zaoštravanje sovjetske politike prema Kini, simpatišući kineske prostaljinističke i antizapadne stavove. Činilo se da novo sovjetsko rukovodstvo još nema razrađenu spoljno-političku strategiju, kako je na oktobarskoj sednici prilikom smene Hruščova u prvi plan naglašavana nepravilna unutrašnja politika, a značajan broj novih sovjetskih rukovodilaca je imao zanemarljivo, ili skoro nikakvo, međunarodno iskustvo. Sovjetski ambasador u Beogradu, A.Puzanov umirivao je jugoslovensko rukovodstvo da smena Hruščova neće doprineti promenama sovjetske spoljne politike, naročito prema Kini. Tokom razgovora sa Josipom Brozom Titom, 11. novembra 1964, Puzanov je, objašnjavajući suštinu smene N.Hruščova, preneo čvrsta uveravanja Moskve da, i pored obnavljanja kontakta sa Pekingom, komprimis po “principijelnim pitanjima” neće biti napravljen. Međutim, novo kolektivno rukovodstvo u Kremlju, predvođeno u početku trojkom Brežnjev, Kosigin i Podgorni, kao svoj prvi prioritet u spoljnoj politici postavilo je pokušaj izmirenja sa komunističkom Kinom.139 Na tu činjenicu upozoravala je jugoslovenska ambasada u Moskvi, početkom novembra 1964, upozoravajući da se primećuju tendencije vođenja sovjetske politike “na dva koloseka” – približavanja Kini, i udaljavanja od Jugoslavije.140 Deo govora Tita na VIII kongresu (novembar 1964), u kojem je još jasnija podvučena jugosloveonska kritika kineske “dogmatske” politike, uz podršku ranijoj Hruščovljevoj liniji prema Pekingu, bilo je u potpunosti izostavljen u sovjetskoj štampi.

Misija Kosigina na Dalekom istoku, februara 1965, razvejala je sve nade novog sovjetskog rukovodstva da je pomirenje sa Kinom moguće. Prilikom susreta sa Mao Cedungom, Kosigin se uverio u nepromenjene ideološke stavove kineskih komunistia i opstajanje kritike protiv “sovjetskog revizionizma”. Pokušaj obnavljanja jedinstva završio se neuspešno, a Kina je nastavila sa daljom radikalizacijom svoje spoljne politike, suprostavljajući se ideji “miroljubive koegzistencije” i saveza sa nacionalističkim režimima u Trećem svetu. Kineska kulturna revolucija 1966, dovela je do vrhunaca ideološke zamisli kineske komunističke partije, učinivši Kinu potpuno izolovanom od spoljnog sveta, naročito od strane revolucionarnih i oslobodilačkih pokreta u afroazijskim zemljama. Sovjetski Savez je u kineskim nastupima bio karakterisan kao imperijalsitička država i velika pretnja svetskoj revoluciji.141 Vijetnamski rat, koji je eskalirao 1965, i pored mnogobrojnih inicijativa, uglavnom iz Moskve, nije uspeo da okupi potpuno jedinstvo svih komunističkih snaga u zajedničkoj pomoći vijetnamskim komunistima, ali jeste u prvi plan aktuelizovao borbu protiv američkog imperijalizma. Na toj platformi Sovjetski Savez je gradio svoj nastup među zemljama Trećeg sveta, ali i taktiku privlačenja Jugoslavije svojoj interesnoj sferi.

2.2 Antimperijalistička paradigma jugoslovensko-sovjetske saradnje.

Odnos prema “imperijalizmu” za komuniste predstavljao je potvrđivanje osnove učenja marksizima-lenjinizma, a za komunističke partije potvrdu “revolucionarne” i “klasne” suštine sopstvene političke platforme. Oslanjajući se na Lenjina, koji je uoči Oktobarske revolucije osmislio teoretske osnove, komunisti su imperijalizam definisali kao “najviši stadijum kapitalizma”. Borba protiv imperijalizma značila je ostvarivanje u praksi Lenjinove taktike supostavljanja kapitalističkom poretku na svakom mestu, podržavajući pokrete koji razaraju takav svetski sistem, počev od oslobodilačkih pokreta u kolonijalnim zemljama, preko seljačkih i nacionalnih pokreta okrenutim protiv (uglavnom) zapadnih imperijalista.142 Popularnost “antimperijalističke” borbe dobila je na značaju sa procesom posleratne dekolonizacije, čime je Sovjetski Savez zadobijao sve više na popularnosti u postkolonijalnim državama. Hladnoratovska podela, koja je najizraženija bila u promovisanju dva različita ideološka koncepta (kapitalistički i socijalistički), omogućila je da se pod okriljem promovisanja socijalističke modernizacije postepeno uvećava uticaj Sovjetskog Saveza na različitim kontitentima, naročito u zemljama koje su se oslobađale od zapadnog kolonijalnog sistema. Za razliku od inertne Staljinove politike, koja je sa podrozenjem gledala na izglede oslobodilačkih dekolonizatorskih pokreta u Trećem svetu, smatrajući ih suviše “reakcionarnim”, KPSS pod rukovodstvom Hruščova započela je osmišljavanje nove sovjetske strategije ka afroazijskim zemljama. Ona je podrazumevala vojnu i ekonomsku podršku svim oslobodilačkim pokretima, istrajavanje na politici “mirovne ofanzive” protiv zapadnih država, i u konačnom rezultatu uvećavanju sovjetskog uticaja naspram Zapada.

Jugoslovenska nevrstana politika od sredine 50-tih godina svoje glavne obrise dobijala je kroz mnogobrojne međunarodne kontakte sa zemljama i liderima Trećeg sveta. Od samih početaka nova jugoslovenska diplomatija bila je jedna od glavnih izraza novog opredeljenja samostalnog puta jugoslovenskog socijalizma. U periodu prvog otvorenog sukoba sa Sovjetskim Savezom, kada je Jugoslavija formulisala prve osnovne principe nove unutrašnje politike, jugoslovenska spoljna politika je takođe pronalazila nove puteve, netipične sa onovremenu hladnoratovski podeljenu Evropu. Afirmišući principe nezavisnosti, neblokovske opredeljnosti, razoružanja, antikolonijalizma i mirnog razrešavanja sukoba, jugoslovenskoj diplomatiji se otvarao mnogo širi horizont nastupa i angažovanja, od zasedanja UN-a do mnogobrojnih međunarodnih konferencija. Pokretnesvrstanosti u svom nastanku postajao je izraz jugoslovenske svetske politike i u potpunosti je odražavao jugoslovenski stav prema bipolarnom svetu.143 Neblokovski karater pokreta, manjak komunističkih država u njemu, i insistiranje na samostalnom egzistiranju u međunarodnim odnosima, dugo vremena je izazivao nerazumevanje i otpore u Sovjetskom Savezu. Značajna uloga Jugoslavije u osnivanju Pokreta postajala je po sovjetsku diplomatiju suviše “neprijatna”, posebno u trenucima zahlađenja odnosa sa Beogradom, kada je potencijal jugoslovenskog otpora sovjetskog politici mogao biti naročito destruktivan po sovjetske interese u svetu.144 Međutim, podudarnost stavova u mnogim međunarodnim pitanjima, sovjetsko promovisanje “miroljubive koegzistencije” i podrška ciljevima afroazijskih zemalja, uz podršku markističko-lenjinističke vizije sveta, otklanjala je vremenom neslaganja i učvršćivala zajedničke interese.

Pred dolazak Nikite Hruščova u Beograd, avgusta 1963, jugoslovenska strana je pozitivno analizirala politiku Sovjetskog Saveza prema nesvrstanim i nerazvijenim zemljama. Polazeci od odluka XXII kongresa KPSS, koji je nevrstane zemlje prikazao kao glavne saveznice socijalističkih zemalja u borbi za mir, jugoslovenski komunisti su konstatovali da sovjetska politika prolazi kroz proces “evolucije” u odnosu prema novooslobođenim zemljama. Postojali su mnogi znaci ka takvoj “evoluciji” sovjetskih stavova, smatrali su u Beogradu, koji idu ka tome da progresivan deo nesvrstanih zemalja može da “doprinese širenju svetskog socijalsitičkog sistema”.145 Sukob sa Kinom bio je posmatran u kontekstu tih promena i zadovoljno je bilo naglašeno da će sovjetsko-kineski sukob “jačati realne mogućnosti za saradnju SSSR-a sa neangažovanima zemljama”.146 Analizirajući ulogu Sovjetskog Saveza u mnogim delovima sveta, jugoslovenski komunisti su smatrali da bi ona najpozitivniju ulogu mogla da odigra upravo u Jugoistočnoj Aziji, jer svojom politikom insistira na nekim važnim strateškim ciljevima koji su komplementarni nesvrstanim zemljama – smirivanje situacije i otklanjanje žarišta sukoba očuvanje nezavisnosti zemalja. Ukupno gledano nova orijentacija Sovjetskog Saveza prema nesvrstanim i nerazvijenim zemljama ocenjena je u Beogradu kao izuzetno značajna “za dalje širenje i uspeh akcija politike neangažovanosti kao značajnog faktora u borbi za mir i progres.”147 Prilikom razgovora sa Hruščovim u Beogradu, Tito je apostrofirao svoju rešenost da PNZ usmeri u levo. On je svom sagovorniku preneo čvrsta uveravanja da Jugoslavija čini sve kako bi suzbila uticaj Zapada u afroazijskim zemljama, i da na taj način doprinosi njihovom “progresivnom smeru”. Da uticaj Jugoslavije u tom pogledu nije mali, Tito je potkrepio primerom kako je prilikom posete Egiptu uticao na Nasera da uoči jednog od mitinga odbaci kritiku Sovjetskog Saveza, kao i da će, prema njegovom mišljenju, u budućem sporovođenju svoje zacrtane politike Naser “sve više i više ići u ljevo”.148 Savezništvo sa Egiptom Sovjetski Savez je učvrstio posetom Nikite Hruščova Kairu 1964. godine, što je omogućilo značajno prisustvo sovjetske politike na prostoru Bliskog istoka u drugoj polovini 60-tih godina.

Novo sovjetsko rukovodstvo nakon smene Hruščova inteziviralo je ideološku kampanju borbe protiv imperijalizma, naročito nakon proširivanja dejstva Vijetnamskog rata 1965. godine, i značajnog američkog vojnog angažovanja na prostoru Jugoistočne Azije. Ideja da će zajednička pomoć vijetnamskim komunistima ubažiti antagonizme Pekinga i Moskve nije se pokazala realnom, ali sovjetsko partijsko rukovodstvo nije odustajalo od osnovnih smernica svoje spoljnopolitičke strategije stvaranja kompaktnog jedinstva svih komunističkih partija. Jugoslovenski komunisti nisu bili izuzetak. U prvim razgovorima jugoslovenske delegacije sa novim sovjetskim partijskim rukovodstvom, 18 jun-1 jul 1965. u Moskvi, ispoljena je zajednička težnja da se osudi američka politika u Vijetnamu i istakne potreba “akcionog jedinstva” i saradnje među socijalističkim zemljama u odbrani svetskog mira od imeprijalizma. Tito je u Moskvi obavestio Brežnjeva o impresijama nakon svog puta u UAR i Alžir, o pogubnosti kineskog uticaja, ali i delovanju američkog imperijalizma (“Amerikanci hoće da naprave od cijele Afrike novu Katangu”).149 On je preneo zabrunutost arapskih lidera da Sovjetski Savez ne koristi dovoljno svoj autoritet u dešavanjima u Africi, da izbegava političko angažovanje i direktnije kritikovanje imperijalista. Sa druge strane, jugoslovenska delegacija došla je u Moskvu, prema mišljenju Tita, ubeđena u ispravnost sovjetske spoljne politike. Tito se nije libio da pri kraju razgovora naglasi kako je tokom posete zemljama Afrike koristio priliku da “podignem povjerenje tih zemalja u Sovjetski Savez”. U sličnom tonu nastupao je i novi lider KPSS Leonid Brežnjev analizirajući jugoslovensko-sovjetske odnose i sutuaciju u svetu. Obojica lidera imali su identične stavove o ratu u Vijetnamu i strategiji koju bi trebalo primeniti. Tito je smatrao da sve socijalističke zemelje trebaju da pomažu pokret u Južnom Vijetnamu i da se javno usprostavljaju američkoj politici, dok je Brežnjev isticao da je najvažniji plan sovjetske spoljne politike borba protiv američkog imperijalizma, prikazujući ga kao “najagresivniju snagu” u svetu. Kritika Kine opstajala je u razgovorima kao važni i konstantni stav suzbijanja kineske avanturističke i opasne ratnohuškačke politike.150

Zajednička strategija borbe protiv kineskog dogmatizma i zapadnog imperijalizma nije davala velike rezultate i svedočila je o ograničavajućim mogućnostima jugoslovensko-sovjetskog nastupa u Trećem svetu. Sovjetski Savez je pružao veliku materijalnu i vojnu pomoć Severnom Vijetnamu, ali nije uspeo da se nametne kao ključni politički igrač u Hanoju. Vijetnamski komunisti, sa druge strane, nisu dobrodošlim gledali na diplomatski nastup Jugoslavije, smatrajući je suviše pasivnom i neodlučnom. Radikalizacija rata u Vijetnamu doprinela je da se uzvisi popularnost militantnih antiimperijalsitičkih grupa, kako u mnogim gerliskim pokretima u Jugoistočnoj Aziji, tako i u mnogim komunističkim partijama. Principi “miroljubive koegzistencije” bili su glavna meta kritike. Trikontinetalna konferencija soldiarnosti u Havani, januara 1966, ponudila je “ultraantiimperijalističku” retoriku ovih radikalnih grupa. Jugoslovenska politka prema Vijetnamu bila je oštro kritikovana od strane predstavnika Kube, Vijetnama i Koreje. Ideološke kvalifikacije uperene protiv Beograda kao jednog od glavnih promotera koegzistencije, podsećali su na kampanju Kominforma protiv Jugoslavije nakon 1948. Kuba kao predvdonik “novi snaga” postaće vremenom glavni oponent Jugoslaviji u PNZ, zalažući se za promenu načela Pokreta i pojačanu “revolucionarnu” suštinu.151

Jugoslovenska politika opirala se podjednako radikalizmu pojedinih država Trećeg sveta, ali i “lagerskim” težnjama Sovjetskog Saveza. Pokušavajući istovremeno da pronađe potreban balans sa zapadnim državama, jugoslovenska diplomatija se iscrpljivala u razrađivanju spoljnopolitičke strategije, koja će najbolje sačuvati interese zemlje. Vanblokovska politika i dalje je podrazumevala nepristajanje na tesnu koordinaciju politike sa Moskvom. Nove inicijative KPSS u vezi sazivanja Savetovanja komunističkih partija i Konferencije komunističkih partija Evrope (1966. i 1967.) bile su odbijane od SKJ. Slični stav bio je ispoljen i kada se radilo o mogućnosti preleta sovjetskih aviona preko vazdušnog prostora Jugoslavije (1965), kao i zajedničkog nastupa prema nevrstanim zemljama. Međutim, jedan deo partijskog vrha SKJ, i dalje je bio uveren da je politička i vojna moć Sovjetskog Saveza u razrešivanju međunarodnih kriza jedini garant uspešnom suprostavljanju američkom imperijalizmu. Takve procene dolazile su još više do izražaja nakon dramatičnih događaja u zemljama Trećeg sveta od sredine 60-tih. U nasilnim državnim udarima sa vlasti su uklanjani uticajni lideri nesvrstanih zemalja (Sukarno, Ben Bela, Nkruma), dok je indonežanska levica pretrpela veliki poraz 1965/66 nakon svrgavanja Sukarna, bivajući potpuno istrebljena iz Indonezije kravim vojnim repesalijama novog vojnog režima u Džakarti. Američki intervencionizam u Vijetnamu i Domenikanskoj republici bio je doživljen od strane jugoslovenskih komunista kao o žilava upornost američke imperijalističke politike. Bliski istok 1967. bio je nova dramatična opomena.

Šestodnevni rat juna 1967. na Bliskom istoku, između vojnih snaga Izraela i arapskih država, potpuno je promenio ravnotežu snaga na Bliskom istoku. Jugoslavija je od početka 50- godina imala sve bolje odnose sa Egiptom, i većinom arapskim zemalja, dok su odnosi sa Izraelom, naročito nakon Suecke krize, bili u opadanju. Tito je Nasera smatrao “progresivnim”, važnim liderom arapskog sveta i PNZ, koji iako nije bio levičar, svoju zemlju je prevodio sve više socijalističkim i nevrstanim principima. Sovjetski Savez od sredine 60-tih ulagao je velika sredstva u Naserov režim, i zajedno sa Sirijom i Jemenom, predstavljao je ključne tačke sovjetskog uticaja na Bliskom Istoku. Iznenadni težak poraz Egipta i ostalih arapskih država od strane izraelske vojske, u svega nekolika prvih dana juna 1967, i gubljenje značajnog dela teritorije, praktično je doveo u pitanje, podjednako i za Beograd i Moskvu, višegodišnja politička i materijalna ulaganja. Naser je stajao pred potpunim vojnim i političkim slomom, a ništa bolje nisu stajali ni ostali lideri arapskog sveta. Izrael je odbijao da se povuče sa okupiranih teritorija, i napeta međunarodna kriza pretila je još većim rasplamsavanjem sukoba.

Za Josipa Broza Tita rat na Bliskom Istoku nije ostavljao nikakve dileme kada se radilo o razumevanju uzroka i karaktera sukoba. Jugoslavija je od prvih dana rata, pa sve do konačnog kraja krize u UN krajem godine, čvrsto stajala na strani Arapa, predvodeći skoro sve incijative u korist pomoći arapskim državama. Poistovetivši se u potpunosti sa interesima arapskog sveta (“borba arapskih naroda je naša borba”) Tito je smatrao da je rat pokazao pravo lice svetskog imperijalizma i da u takvom sukobu se isključivo mora rasuđivati prvenstveno kao komunista.152 Povezujući državni udar u Grčkoj i rat na Bliskom Istoku, Tito je upućivao sve svoje sagovornike, od Ulbrihta do Bumedijana, da je Šestodnevni rat zapravo deo “opšteg imperijalsitičkog plana”. koji je uperen prvenstveno protiv “slobodnog sveta”, pa čak i protiv Jugoslavije (“mi osećamo i oko nas priolično vojničkog “muvanja”).153 Izrael je bio proglašen za “piuna američkog imperijalizma”, koji se ratom poslužio istim metodama kao i nacisti, i u UN-u od strane Jugoslavije bio je označen kao jedini krivac za rat (uz SAD). Da bi se imperijalistički planovi osujetili, Tito je smatrao da se mora voditi “oštriji dijalog” i da se mora stvoriti situacija da se govori sa “pozicije snage.“154

Titova “pozicija snage” podrazumevala je okupljanje što više zemalja (po mogućstvu “progresivnih”) u akciji pomoći arapskim državama. Spasavanje Naserovog režima u Kairu postalo je spoljnopolitički zadatak Jugoslavije broj jedan. Ka tom cilju Jugoslavija je otpočela najtesniju spoljnopolitičku saradnju sa Sovjetkim Savezom još od perioda do sukoba 1948. U ime odbrane Egipta od zavere imperijalista Jugoslavija je koračala uz blokovsku liniju Moskve. Jugoslovenski predsednik u toku 1967. učestvuje na dve Konferencije socijalsitičkih zemalja (9. jun u Moskvi i 11. i 12. jul u Budimpešti) i zahteva maksimalnu podršku Egiptu uz konstituisanje zajedničke platforme socijalističkih zemalja. U septembru 1967. u Zagrebu na nivou potpredsednika vlada raspravljalo se o definisanju ekonomske pomoći arapskim zemljama, dok je krajem godine u Varšavi otpočeo sastanak ministra inostranih poslova socijalističkih zemlja koji je raspravljao o implemetaciji Rezolucije SB UN o krizi na Bliskom Istoku i umirivanju krize. Jugoslavija je bila jedina socijalistička zemlja koja je davala besplatnu pomoć arapskim zemljama.155 Kriza na Bliskom Istoku bila je okončana, doduše na kraći rok, rezolucijom Saveta bezbednosti br. 242, 11.novembra 1967. Rezolucija je predviđala povlačenje vojnih snaga sa okupirane teritorije, obustavu ratnog stanja i priznavanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta i političke nezavisnosti svih zemalja na tom područiju. Celokupni jugoslovenski nastup u UN bio je ocenjen od zapadnih država kao “jednostran” i “ekstremen” u službi interesa SSSR. Bliski Istok je od 1967. postao glavna tačka uporišta jugoslovensko-sovjetskog partnerstva.

IV. Detant i jugoslovensko- sovjetski odnosi 1968-1980.

1. Začetak detanta. „Praško proleće“ i ponovljene kontraverze
jugoslovensko-sovjetskih odnosa.

Vojna intervencija trupa Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj, 21. avgusta 1968, uperena protiv reoformske politike čehoslovačkog partijskog rukovodstva, tumači se danas kao jedna od prelomnih događaja u istoriji evropskog komunizma i hladnoratovskih odnosa. Sa jedne strane nasilno gušenje „Praškog proleća“ svedočilo je o nemogućnosti prihvatanja bilo kakvih reformskih zamisli evropskih komunističkih partija, koji bi doveli u pitanje, podjednako, osnovne ideološke temelje marksizma-lenjinizma, i sovjetsku ideološku i političku hegemoniju u Istočnoj Evropi. Sa druge strane, vojna intervencija je potvrdila pravo Sovjetskog Saveza, da u ime “proleterskog internacionalizma” upotrebi sva raspoloživa sredstva kako bi osigurao nesmetanu kontrolu nad svojom “interesnom sferom”, i istovremeno odustvom bilo kakve značajnije intervencije sa Zapada, ta činjenica je postala opšteprihvaćina, trasirajući put ka detantu. Uloga Jugoslavije u događajima vezanim za uspon i pad “Praškog proleća, koji su vodili pogoršavanju odnosa sa Sovjetskim Savezom, bila je dovoljno intezivna da izoštri brojne probleme sa kojima se Jugoslavija suočavala krajem 60-tih godina.

Jugoslovensko-čehoslovački odnosi do 1968. nisu se u mnogome razlikovali od odnosa Beograda sa većinom istočnoevropskih država. Normalizacija odnosa Beograda sa Moskvom početkom 60-tih usmerila je put poboljšavanju bilateralnih odnosa između SFRJ i ČSSR, i podudarala se sa promenama u čehoslovačkom društvu, podstaknutim drugim talasom “destaljinizacije” u Sovjetskom Savezu. U Pragu je preovlađivala atmosfera sve smelijih kriitika “staljinističkih” Gotvaldovih kadrova, koja je 50-tih bila propuštena, a početkom 60-tih godina najavila dolazak nove generacije školovanijih i dalekovidijih partijskih rukovodilaca. Šef partije A.Novotni 1960.godine je samouvereno proglasio da je socijalizam u Čehoslovačkoj ostvaren. Svega nekoliko godina kasnije privreda zemlje je doživela potpuni kolaps. Pod utiskom velikog pada industrijske proizvodnje, a samim tim i nacionalnog dohotka, kritika staljinističke politike industrijalizacije i centralizovanog birokratskog planiranja iznedrila je prve zahteve za radikalnim reformama u ČSSR. Septembra 1964. Centralni komitet KP ČSSR usvojio je principe tržišno orjentisane ekonomske reforme, kao rezultat rada specijalnog Komiteta eksperata pod rukovodstvom ekonomiste Ota Šika. Privredna reforma u Čehoslovačkoj, koja je bila na tragu mnogobrojnih sličnih pokušaja u Istočnoj Evropi, nailazila je na simpatije u Beogradu. Jugoslovenski komunisti su ocenjiali da je uspon odnosa između zvaničnog Beograda i Praga u tesnoj vezi sa “antidogmatskim procesima” u Čehoslovačkoj. Promenjeni odnos prema Jugoslaviji tumačio se u Beogradu “merilom spremnosti rukovodstva” da se oslobodi ideološkog nasleđa staljinizima i otpočne procese demokratizacije unutrašnjeg života. Sa neskrivenim zadovljstvom konstatovano je da je interes za “jugoslovensko iskustvo unutrašnjeg razvitka” sve više u porastu kod čehoslovačkih komunista, da se popularizacija i podsticanje saradnje sa Jugoslavijom sprovodi od strane mnogobrojnih “progresivnih krugova”.156 Sa druge strane, bili su uočljivi i znaci zabrinutosti od prevladavanja konzervativnije struje, koja bi ograničenjem reforme suzila i dobrostojeće odnose sa Jugoslavijom.157

Januara 1968. na plenumu CK KP ČSSR uspostavljeno je novo čehoslovačko partijsko rukovodstvo sa Aleksandrom Dubčekom na čelu.158 Ostavka dugogodišnjeg lidera partje A. Novotnog desila se kao rezultat velike unutarpartijske rasprave od oktobra 1967. i prevage reformske struje. Novotni nije uspeo da suzbije dalje pokušaje reformi u ekonomskom sistemu, iniciranih sredinom 60-tih, kao ni da obezbedi potrebnu političku podršku u Moskvi. Njegov konačni politički pad desio se krajem marta 1968, kada se povukao sa preostale dve funkcije. Uklanjanjem njegovih političkih istomišljenika iz partije odvijao se proces definisanja nove političke reforme, koja se smatrala nužnim prethodnikom uspešne ostvarivosti ekonomskih promena. Snažni novi reformski tim čehoslovačkogpartijskog rukvoodstva dobijao je sve masovniju podršku u ČSSR.Reformski planbio je izložen u tkz. Akconom programu, aprila 1968. Plan reforme predstavljao je, kako je istakao Ivan Berend, najsveobuhvatniju i najradikalniju “verziju pokušaja ozbiljne “reforme iznutra” u Centralnoj i Istočnoj Evropi.”159 U Pragu se rađao masovni demokratski pokret, iniciran od partijskog establišmenta i nezavistan od Moskve.

Razumevanje suštine “Praškog proleća” postalo je u samom startu seme razdora između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Stabilni odnosi s početka 60-tih godina bili su izgrađivani na poštovanju međusobnog poverenja, stvorenog pred izazovima radikalnih struja u međunarodnom komunističkiom pokretu. Zajedničko obuzdavanje kineskog dogmatizma nije povlačilo za sobom beskonačno poistovećivanje jugoslovenskih interesa sa sovjetskim. To je značilo da je jugoslovensko partijsko rukovodstvo bilo spremno da doprinese stvaranju pozitivne atmosfere u odnosima među socijalističkim zemljama, promovisanjem “miroljubive koegzistencije”, ali da sebe nije videlo kao “produženu ruku” Kremlja na Balkanu. I dok je Beograd uspevao, na molbu Moskve, da umiri problematičnu nezavisnu politiku rumunske komunističke partije, situacija oko Čehoslovačke menjala je iz osnova takva očekivanja. Prvenstveno, jugoslovenski partijski vrh je ostao dosledan poštovanju prava svake socijalističke zemlje da pokrene vlastiti put u socijalizam, naročito ako je podržavao one demokratske tendencije izražene i u jugoslovenskom sistemu. Događaji u Čehsolovačkoj od januara 1968, široko popularisani u štampi, bili su u Jugoslaviji ocenjivani pozitivno, kao sukob “starog” i “novog”, neuporedivi sa događajima u Mađarskoj 1956. i u potpunosti “progresivni” za razvoj socijalizma u Evropi.

Sa druge strane Sovjetski Savez, uz podršku većine lagerskih država, otpočeo je s proleća 1968. veliku kampanju suzbijanja spornih i nepoželjnog sadržaja programa praških reformista. Počev od susreta predstavnika evropskih partija u Drezdenu marta 1968. (s izuzetkom Rumunije), pa sve do julskog sastanka u Varšavi pet država članica VP, bez prekida je tekla oštra kritika protiv Dubčekovog rukovodstva. Reformska stremljenja u partije u ČSSR bila su izjednačavana sa “tihom kontrarevolucijom” koja se odvija pod okriljem imperijalističke zavere. Ideološka osuda postala je obavezujuća i dovoljno mobilizatorska po evropske komuniste u percepciji opasnosti po MKP, kao u slučaju Mađarske 1956. Zahtevane su oštre mere protiv Čehoslovačke, odstajanje od Akcionog programa i promenu suštine predloženih reformi. Brežnjev je strahovao da će kao novi lider KPSS svedočiti procesu dezintegracije lagera, i gubitkom teško stečenih sovjetskih interesnih sfera u Evropi. Zajedničkoj politici pritiska prema Pragu već su oponirale rumunska, jugoslovenska, francuska i italijanska partija, što je išlo u prilog tezi da Moskva gubi tradicionalnu ulogu pokrovitelja ideološkog “jedinstva”. Jugoslovenska diplomatija je sredinom maja 1968. sa zabrinutošću analizirala da je Sovjetski Savez procenio “da mu se više isplati da koristi sva raspoloživa sredstva i drži sutuaciju pod kontrolom, nego da dozvoli proces demokratizacije u ČSSR:”160

Uloga Jugoslavije u mirnom razrešavanju nastale krize pokušana je kao posrednička. Krajem aprila 1968. Josip Broz Tito je boravio u kratkoj poseti Sovjetskom Savezu (28-30 april 1968). Prilikom razgovora sa sovjetskim partijskim vrhom Tito je pokušavao da odbrani poziciju Dubčekovog rukovodstva ocenjujući da u Čehsolovačkoj socijalizam neće biti ugrožen i da nema razloga prevelikoj zabrnutosti. Međutim, mišljenje sovjetskog partijskog vrha ne samo što je po oštrini u toku razgovora bio u potpunosti isključivo i ideološki kruto, već je izražavalo stare “kominformovske” tendencije, ne libeći se da u iskazanoj kritici “potkače” i reforme u Jugoslaviji. Za sovjetski vrh dešavanja u Čehsolovačkoj vodila su stvaranju “bojnog štaba kontrarevolucije.” Brežnjev je odricao sposobnost A. Dubčeku da je moguće da uspostavi kontrolu nad događajima u kojima Čehoslovačku podrivaju “obožavaoci Beneša i Masarika”. Smatrao je da se u ČSSR odvija borba između kapitalizma i socijalizma. Kritika protiv čehoslovačkih komunista bila je zaokružena kritikom jugoslovenske štampe, koja promoviše pozitivne natpise o Čehoslovačkoj, i određenih pogrešnih reformskih pokušaja u Jugoslaviji (“vaša ekonomska reforma ne vodi gde treba”).161 Nastup sovjetskog partijskog rukvodstva u razgovorima sa Titom u potpunosti je bio u skladu sa jugoslovenskom analizom osnovnih teza aprilskog partijskog plenuma KPSS (9-11 april 1968). U zaključima analize istaknuto je da mere koje je sovjetsko rukovodstvo preduzelo nakon plenuma svedoče o nespremnosti da se “dublje sagleda postojeće unutrašnje protivrečnosti u socijalsitičkim zemljama”. Plenum je ocenjen kao korak dalje u “pravcu stezanja na širem frontu ideološke delatnosti u SSSR”, koje na kraju treba da posluži kao “primer drugim socijalističkim zemljama.” Namera KPSS, cenili su jugoslovenski komunisti, sastojala se u obračunu sa svim snagama u Sovjetskom Savezu koji kroz podršku “destaljinizaciji” zahtevaju “demokratizaciju i dublje promene sovjetskog društva”.162

Definitivno postojanje različitih pogleda na dešavanja u Čehoslovačkoj postepeno je zahladnilo odnose Beograda i Moskve. Komunikacija između dva vođstva nakon razgovora u Moskvi je bila utihnula, a jugoslovenske inicijative za mirno razrešavanje krize išle su u potpunosti u suprotnom pravcu od preduzetih akcija SSSR-a i lagerskih država. Jugoslovenska štampa bila je kritikovana za publikovanje materijala koji “nije prijateljski prema SSSR”, koji pogrešno tumači odluke aprilskog plenuma i u kojima “se proizviljno tumači smisao borbe KPSS i vlade SSSR za jedinstvo i zbijenost redova u međunarodnom komunističkom pokretu.”163 Jugoslavija je u tom pogledu, po mišljenju sovjetskih diplomata, “manje obazrivija nego što je čak Amerika”.164 Pokušaj CK KPSS da utiče na stavove SKJ, pismom iz 11 jula, završio se bez velikih pomeranja u stavu Jugoslavije prema ČSSR. Moskva je upozoravala Tita da su se u Čehoslovačkoj pojavile snage političke opozicije koje “poriču marksizam-lenjinizam”, da antisocijalističke snage “razbijaju čehoslovačko društvo” i utiču na “preorijentaciju spoljne politike ČSSR”. Beograd je pozvan od strane Moskve da se odupre evidentnim dokazima širenja “revizionizma” i “kontrarevolucije u Česholovačkoj.”165 Na sednici Politbiroa KPSS sredinom jula jugoslovenski stav prema razvoju događaja u Čehoslovačkoj bio je kritikovan od strane Brežnjeva i većine sovjetskih partijskih rukovodilaca.166 Na sastanku Varšavskog pakta, početkom avgusta, Brežnjev je uveliko definisao ideološko opravdanje buduće vojne intervencije u stavu da “slabljenje bilo kakve veze sa svetskim sistemom socijalizma direktno utiče na sve socijalsitičke zemlje, i one ne mogu da ravnodušno gledaju na to.”167 Jugoslavija koja je već sa studentskim demonstracijama u junu 1968 zakoračila u period ozbiljnih unutrašnjih kriza, nije odstupala od stava prema razvoju socijalizma u Čehoslovačkoj. To je potvrdio i utisak nakon posete jugoslovenske delegacije na čelu sa J.B. Titom Čehoslovačkoj, 8-10 avgusta 1968. O rezultatima posete Mijalko Todorović je, u dogovoru sa Titom, informisao sovjetskog ambasadora Ivana Benediktova, i preneo uglavnom pozitivne utiske jugoslovenske delegacije. Prema oceni jugoslovenskih komunista Dubčekovo rukovodstvo u Čehoslovačkoj izgrađuje demokratski socijalizam koji odgovara specifičnim uslovima te zemlje, i za koji ima potpunu podršku celokupnog stanovništva (“to je pravo nacionalno rukovodstvo”). Ekstremne buržoaske snage, zbog čije pojave su izrazile brigu istočnoevropske partije, bile su po oceni M.Todorovića “drugostepenog značaja”. Jugoslovensko rukovodstvo se protivilo “dramatizaciji” situacije i izrazilo je puno poverenje u “radničku klasu i sadašnje rukovodstvo ČSSR.”.168 Međutim, u Moskvi, a to se dalo primetiti i po držanju sovjetskog ambasadora u Beogradu, u tom trenutku se već znalo za odluku o vojnoj intervenciji. Stav Jugoslavije, kao i Rumunije, bio je uspešno izolovan i odbačen.

Vojna intervencija trupa Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj i nasilno smenjivanje Dubčekovog rukovodstva, u noći između 20. i 21. avgusta 1968, dovelo je do ozbiljnog pogoršanja odnosa između Beograda i Moskve. Upotreba vojske kao sredstvo mešanja u unutrašnje stvari druge zemlje bilo je principijalno protivno svemu što se Jugoslavija kao deo šireg fronta nesvrstanih zemalja, zalagala u međunarodnim donosima. Kako je inicijativa za intervenciju bila vođena iz Sovjetskog Saveza, a kasnije ideološki opravdavana “doktrinom o ograničenom suverenitetu”, u jugoslovenskoj javnosti se ponovno aktuelizovao kritički osvrt na sovjetske imperijalističke ambicije. Partijski vrh u dva posebna zasedanja neposredno nakon intervencije (XI zajednička sednica Predsedništva i Izvršnog komiteta 21. avgusta, i X sednica Centralnog komiteta, 23. avgusta 1968) bio je jedinstven u osudi agresije na ČSSR. Prvi put još od perioda raskida sa Staljinom jugoslovenski komunisti su sa našli u poziciji da na najvišim partijskim forumima razrađuju oštru kritiku politike Sovjetskog Saveza. Vojna intervencija bila je ocenjena kao vaskrsavanje “velikodržavne politike” koja činom “okupacije” afirmiše elemente jedne “mračne ideologije”. Bio je to trenutak, po mišljenju državnog sekretara za spoljne poslove Marka Nikezića, kada su se “rušile iluzije o SSSR”.169 Osudom intervencije Jugoslavija je, smatrao je Edvard Kardelj, dobijala ponovnu istorijsku šansu da bude na čelu snaga koje će osuditi etatistički birokratizam, hegemonizam i deformacije socijalizma.170 Jugoslovenski komunisti su se vraćali na teze iz 1948. da se spoljna politika Sovjetskog Saveza nije mogla objasniti bez uočavanja zakonitosti razvoja sovjetskog društva. Nastupom na pomenutim sednicama, Tito je takođe podržao takvo gledište, ističući da razloge vojne intervencije treba tražiti u prihvatanju “starih metoda” kojem su Sovjetski Savez i drugi članovi lagera bili vični. Sa obe partijske sednice tražila se velika mobilizacija u postizanju jedinstva partijskog članstva, neophodne vojne pripreme, budnost prema svim neprijateljskim elementima i s desna i s leva, promene u spoljnoj politici, kao i pravilno razumevanje onog što se u Čehoslovačkoj desilo. Odbranom socijalističkog karatera reformi zbačenog rukovodstva u ČSSR, istovremeno se branila nezavisna pozicija Jugoslavije i njenog socijalističkog razvitka. Svi razlozi koji su opravdavali vojnu intervenciju, a koji su predočeni Josipu Brozu Titu od strane sovjetskog ambasadora Benediktova 30. avgusta, bili su apsolutno odbačeni.171

Negativna i oštra reakcija Jugoslavije povodom vojnog gušenja “Praškog proleća” izazvala je uobičajeno propagandno “obuzdavanje” jugoslovenske politike u lageru. U tome je, pre svega, prednjačila aktivnost Sovjetskog Saveza. Već prvog dana vojne intervencije jugoslovenska ambasada u Moskvi je izveštavala o otpočinjanju jakog političkog pritiska kroz formu oštre antijugoslovenske kampanje. Ambasador Dobrivoje Vidić slao je hitne izveštaje u Beograd u kojima je navodio mnogobrojne mere sovjetskih zvaničnih organa koje su bile uperene protiv članova ambasade i jugoslovenskih građana u Sovjetskom Savezu.172 Sadržina antijugsovleonske kampanje svedočila je, po oceni jugoslovenske ambsade, o “obnovi kursa iz vremena 1948”.173 U mnogobrojnim člancima u sovjetskoj štampi osuda kritičkog stava Jugoslavije imala je dvostruku ulogu. Sa jedne strane, ona je opravdavala vojnu intervenciju u Čehoslovačkoj nasuprot jugoslovenskim argumentima, popularišući tezu sovjetskog partijskog rukovodstva prema kome “suverenitet socijalsitičkih zemalja zavisi od jedinstva socijalstiičkog lagera.”174 U razgovorima sa jugoslvenskim diplomatama, brojni sovjetski partijski rukovodioci su opravdavali upotrebu trupa VP u Čehoslovačkoj isticali da se vojna intervencija “morala dogoditi”, da je bila uperena protiv “kontrarevolucije” i da će istorija pokazati njenu opravdanost.175 Istovremeno opažalo se da se stavovi sovjetskih zvaničnika saopštavaju smireno, da se povremeno pokazuje razumevanje za jugoslovenske stavove i da se ostavlja prostor ka budućoj normalizaciji odnosa. Sa druge strane, kritika sovjetske (i lagerske) štampe bila je usmerena i na kritiku jugoslovenskog sistema, pa su mnogobrojni članci insisitirali da je jugoslovenski stav zapravo rezultat jedne “dugotrajne političke koncepcije SKJ”, kao i da je vanblokovska politika Jugoslavije direktno uperena protiv socijalsitičkih zemalja.176 Cilj takve kampanje bio je da se “raskrinka jugoslovenski model” koji je služio kao uzor “češkim kontrarevolucionerima”.177

Jugoslovenska spoljna politika nakon osude intervencije u Čehoslovačkoj dobijala je mogućnost većeg distanciranja od bliske saradnje sa Sovjetskim Savezom, na osnovu partnerstva upostavljenog početkom 60-tih, povratkom balansa u održavanju dobrih i stabilnih odnosa sa zapadnim državama.178 Intezivni kontakti sa američkom administracijom osigurali su do kaja godine podršku Vašingtona jugoslovenskoj nezavisnosti.179 Aktivizacija nesvrstanih zemlja, koja je započela još početkom godine u nameri sazivanja nove konferencije, sprovodila se i u želji dobijanja podrške u vezi Čehoslovačke.180 Odnosi sa Moskvom morali su se zasnivati, iz perspektive jugoslovenske diplomatije, na razumevanju događaja u Čehoslovačkoj, pravilnoj analizi namera sovjetske spoljne politike, i uloge i mesta Jugoslavije u njoj. Početkom septembra 1968. na novoj sednici Predsedništva i Izvršnog komiteta, Marko Nikezić ispred DSIP-a je istupao sa tezom o evidentnoj ekpanziji sovjetske politike, koja po njegovom mišljenju ima zacrtan pravac ka Sredozemnom moru i Bliskom istoku, sa Jugoslavijom kao preprekom na tom putu. Takva politika, prema Nikezićevom mišljenju, bila je “permanentna tendencija” sovjetske spoljne politike, i nije zavisila od garniture sovjetskih rukovodilaca u Kremlju.181 Slične analize DSIP je sastavljao u prvim nedeljama eskalacije krize. Sovjetska akcija u ČSSSR bila je ocenjena kao “izraz jedne mnogo šire sovjestke strategijske spoljnopolitičke koncepcije”, čija suština se pronalazila u nameri SSSR “da raznim sredstvima pa i vojnom silom ostvari neke od davnašnjih težnji.”182 Sovjetska politika na Balkanu bila je tumačena kao deo veće strategije ojačavanja sovjetskog uticaja, slamanja nezavisnosti Jugoslavije (i Albanije) radi kompletnog ostvarenja vojne kontrole nad najvećim delom Balkanskog poluostrva. Početkom oktobra Beograd je slao upozoravajuće instrukcije jugoslovenskim diplomatskim predstavništima u zapadnevropskim državama da se uočavaju namere sovjetskog pristiska i na pojedine zapadne zemlje u pogledu njihovog odnosa sa Jugsoalvijom, naročito u vezi podršci tih zemalja regulisanju odnosa Jugoslavije sa ZET-om.183 Ono što je ponajviše brinulo Jugoslaviju nakon Čehoslovačke bilo je promovisanje sovjetske doktrine “ogrničenog suvereniteta”.184 Natpisi u sovjetskoj štampi, kao i istupanje Gromika u UN, izazivali su dileme i strahovanja u tom pravcu da je jugoslovenska nezavisnost pod konstantom lupom sovjetskih intervencionističkih namera, opravdanih ideološkim razlozima navodne “internacionalne dužnosti”.

Pogoršanje odnosa između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, u jesen 1968, kao rezultat postojanja potpuno različitih viđenja vojne intervencije u Čehoslovačkoj, nije dovelo do potpunog zaoštravanja, niti je nagovestilo posledice slične postmađarskim događajima 1956. Već u prvim nedeljama krize sovjetski partijski zvaničnici slali su dvostruke poruke – javna osuda Jugsolavije, ali ostavljanje prostora za poboljšavanje odnosa. Mnogobrojni sagovornici jugoslovenskom ambasadoru Vidiću u Moskvi su se, po njegovom mišljenju, trudili da ostave utisak da Jugoslaviji ne preti vojna intervencija, i da uz priznanje da postoje različita gledišta u stavovima, nameravaiju da produže saradnju u bilateralnim odnosima dve države.185 Prepiska između Brežnjeva i Tita, koja je bila uobičajena praksa razmene mišljenja jugoslovenskih i sovjetskih stavova o važnim pitanjima, otpočela je tek dva meseca nakon avgustovske krize, i na izvestan način sumirala je nezadovoljstva dve strane o nastaloj krizi u odnosima.186 U prvom pismu Brežnjeva od 17. oktobra sovjetsko nezadovoljstvo se koncetrisalo na kritiku prisustva “antisovjetskih rasploženja” u Jugoslaviji, započetih “nepravilnom ocenom” vojne intervencije Varšavskog pakta. Takvu novonastalu atmosferu Brežnjev je krivio za pogoršanje sovjetsko-jugoslovenskih odnosa, posebno sa insistiranjem zvaničnika u Beogradu da Jugoslaviji preti identična vojna intervencija. Za razliku od krize u odnosima od pre jedne decenije, naglašavao je Brežnjev, sada se nije radilo o “različitim prilazima teoriji i praksi socijalizma”, već o zbog zabrinjavajuće linije koju je Jugoslavija počela da sprovodi uz pomoć “antisovjetske kampanje”.187 Odgovor Tita 5. novembra 1968. polazio je od isticanja principa na kojima je Jugoslavija zasnivala svoju spoljnu politiku decenijama.188 Odbijajući da prihvati razloge za pogoršanje odnosa koje je L. Brežnjev naveo u svom pismu, Tito je odgovarao da kriza nije usledila zbog “antisovjetske propagande”, več promenom u sovjetskoj spoljnoj politici upotrebom vojne sile protiv ČSSR i nepoštovanjem jugoslovenskog nezavisnog stava prema tom događaju. Tito je kritikovao sve elemente antijugoslovenske propagande koja se sprovodi u Sovjetskom Savezu i ostalim socijalističkim državama, naročito napadima na spoljnopolitičku orijentaciju Jugoslavije i njen unutrašnji sistem, koji su podsećali na “sličnu kampanju vođenu protiv naše zemlje u prošlosti koja je nanela ogromne štete ne samo u međosobnim odnosima naših država već mnogo šire.”189 Jugoslaviju je naročito zabrinjavalo, istakao je Tito, pravdanje vojne intervencije doktrinom o “tkz. ograničenom suverenitetu”, čime se “legalizuje intervencija i mešanje u unutrašnje poslove drugih suverenih država.” Nameru sovjetske politike da poboljšanje u odnosima između dve zemlje može da usledi ako Jugoslavija promeni svoju politiku, Tito je odbacio kao neprihvatljivo uslovaljavanje, i istakao da je postojanje različitih stavova “normalna pojava” u odnosima suverenih država. Principi Beogradske i Moskovske deklaracije bili su jedini pravi temelj ravnopravne jugoslovensko-sovjetske saradnje, i Tito je u završetku pisma morao da konstatuje da su oni izostavljeni, uz postavljeno pitanje “da li oni još uvek predstavljaju osnov na kome je vlada SSSR spremna da sarađuje sa socijalističkom Jugoslavijom?”190

Nepomirljivost razlika koje su se očitovale u prepisci između dva partijska lidera bila su potvrda divergentnih stemljenja interesa dve socijalističke zemlje. Kriza koja je nastala zbog vojne intervencije u ČSSR bila je neočekivana za jugoslovenske komuniste, ali ne i nova pojava u razumevanju suštine sovjetske politike u Istočnoj Evropi. Iznalaženja pravog modus vivendi u jugoslovensko-sovjetskim odnosima prolazilo je najrazličitije faze, testirajuči mogućnost sovjetskoj spoljnoj politici da bude dovoljno “elastičnija”, a jugoslovenskoj dovoljno nesvrstana. Poučena iskustvom iz 1948. i 1956. sovjetska politika je polazila od toga da je svako zaoštravanje sa Jugoslavijom politički štetno, ne samo u zbog mogućeg širenja “antisovjetizma” u Jugoslaviji, več zbog činjenice da bi potpuni raskid sa Beogradom vodio većoj vojnoj i ekonomskoj zavisnosti Jugoslavije od strane Zapada. Sa druge strane, jugoslovenska politika je odlučno stajala na poziciji vođenja vanblokovske politike, ocenjujući kao štetno po jugoslovenske interese zemlje preveliko vezivanje za jednu od strana u Hladnom ratu. Krajem 60-tih godina Jugoslavija i Sovjetski Savez su imali dovoljno iskustva i razrađenih diplomatskih mehanizama dovoljnim za prevazilaženje krize. Problem oko događaja u ČSSR nije niti jednog momenta ugrozio sovjetsko-jugoslovenske bilateralne odnose, a Sovjetski Savez je postajao uveliko jedan od važnih spoljnotrgovinskih partnera Jugoslavije. Moskva je svoje nade usmerila na državničko iskustvo Josipa Broza Tita, koga je videla kao čvrstog garanta održavanja stabilnih odnosa, za razliku od mnogih u jugoslovenskom partijskom rukovodstvu koji su bili od strane sovjeta okarakterisani kao “antisovjetski” i “prozapadni”. Na proslavi dana republike, 29. novembra 1968. u Jajcu Tito je govorio o želji Jugoslavije da razvija dobre odnose sa svim socijalističkim zemljama. Pozitivne poruke koji su se čule na Titovoj konfereciji za štampu u Jajcu, po mišljenju članova CK KPSS, odmah su bili odlično dočekane na najvišem nivou u Moskvi (“dala su krila sovjetskom rukovodstvu).191 Sovjetski ambasador u Jugoslaviji, Ivan Benediktov je u razgovoru sa v.d. državnim sekretarom za spoljne poslove Mišom Pavićevićem, 25. decembra, takođe izrazio zadovoljstvo Titovim nastupom, istakavši da su odgovorni ljudi u SSSR zaključili da je “time posle izvesnog pogoršanja stvorena baza za unapređivanje atmosfere u našim odnosima.”192

Ublažavanje političke štete koju je vojna intervencija u ČSSR nanela jugoslovensko-sovjetskim odnosima nije trajala predugo. Može se reći da je u odnosu na prethodne krize u međusobnim odnosima, kao što je raskid sa Staljinom 1948. ili Mađarska revolucija 1956, kriza iz 1968. najkraće trajala. Oslanjanjem na Titovu podršku sovjetska politika je uspela da otvori dijalog sa Jugoslavijom u toku 1969. i za manje od godinu dana poboljša komunikaciju sa Beogradom. Za sovjetske interese to je bilo ostvarenje jednog dela strategije nakon stabilizacije prilika u ČSSSR, uspostavljanjem jedinstva u MKP i umanjivanjem otpora koji su se pojavili kod mnogih evropskih komunističkih partija. Već u proleće 1969. razgovori između Josipa Broza Tita i sovjetskog ambasadora I. Benediktova značajno su pokrenuli pitanje normalizacije odnosa. Nakon izvršenih konsultacija u Moskvi, sovjetski ambasador je 18. maja na sastanku sa Titom i novim državnim sekretarom za spoljne poslove Mirkom Tepavcem, preneo poruku CK KPSS u kojoj se navodi da je principijelna linija sovjetskog partijskog i državnog rukovodstva prema Jugoslaviji neizmenjena i da ona podrzumeva “dosledno ispunjavanje od strane SSSR ugovora i sporazuma potpisanih sa Jugoslavijom, strogo pridržavanje principa jednakosti i poštovanja suvreniteta SFRJ, odsustvo bilo kakvih organičenja u razvoju ekonomske, vojne, naučno-tehničke i kulturne saradnje sa Jugoslavijom.”193 Sovjetski Savez u poruci jugoslovenskom rukovodstvu je insistirao na postojanju niza zajedničkih interesa, koji su omogućavali jačanje uzajamne saradnje, i odbacivanju onih loših praksi, kao što je pisanje štampe. Za razliku od oštrog antijugoslovenskog kursa prisutnog od avgusta 1968. u sovjetskoj javnosti, kao i kritike koju je Brežnjev uputio u pismu Josipu Brozu, nova orijentacija prema Jugoslaviji sredinom 1969. umirivala je narasle tenzije. Stabilna bilateralna saradnja, pojačana mnogobrojnim povoljnim ekonomskim i vojnim aranžmanima, isticana je kao pokazatelj dobre volje da se ukupni međudržavni odnosi poboljšaju. To je naročito naglašeno konstatacijom sa sovjetske strane da ne postoji ni jedna država koja bi sa lošim namerama prema nekoj zemlji “ukazivala ekonomsku i vojnu pomoć, pomagala joj da sprema vojne kadrove i postavlja najnoviju vojnu tehniku.”194 Poruka KPSS bila je od strane Tita primljena bez velikih primedbi, uz izraženu želju da o svim problemima treba razgovarati. Pomirljiv ton u razgovoru zaobišao je uobičajenu raspravu o pisanju štampe i problemu Čehoslovačke. Tito je ponovio da je intervencija u ČSSR bila nepravilna, ali je smatrao da je njen budući razvoj “stvar naroda i partije”, imajući u vidu i izvršene promene sa novim partijskim rukovodstvom. Na pitanje Bendiktova da li bi mogao vladi SSSR i CK KPSS da prenese da je njegov stav “da je preduzimanjem odgovarjućih mjera moguće prevazići postojeće teškoće i poboljšati i dalje razvijati naše međusobne odnose i saradnju.”, Tito je odgovorio potvrdno.195

Jugoslovenski odgovor na poruku iz maja bio je uručen Brežnjevu od strane ambasadora D.Vidića, 23. juna, i sadržavao je spremnost Jugoslavije da unapredi sve oblike saradnje sa Sovjetskim Savezom, koji su u skladu sa poznatim principima “samoupravnog sistema i načelima naše spoljne politike.”196 Međutim, želja partijskog vrha da otpočne dijalog sa Moskvom nije išla uporedo sa kritikama sovjetske politike u jugoslovenskoj štampi i publicistici. Jugoslovenski ambasador u Švedskoj Lazar Latinović, sredinom juna 1969. poslao je negativne primedbe na prosleđeni cirkular o jugoslovensko-sovjetskim odnosima, suprostavljajući se nešto izmenjenim pogledama na sovjetsku politiku. Na osnovu iskustva svoje diplomatske aktivnosti u Štokholmu Latinović je upozoravao da SSSR “intezivno radi na kompromitaciji SFRJ i njenog rukovodstva služeći se svim sredstvima”. Opusujući svoja negativna iskustva nakon puta u Sovjetski Savez u toku 1969, gde se susreo sa “lukavim” i “podlim” sovjetskim rukovodstvom, Latinović je poručivao da će se svaka “popustljivost prema velikoj zemlji negativno odraziti na malu zemlju.”197 Sa druge strane početkom jula 1969. Jugoslovenski ambasador u Velikoj Britaniji I.Sarajčić poslao je poverljive izveštaje u Beograd, u kojima je preneo vredne informacije određenih britanskih i američkih službi u vezi spoljnopolitičkih stajališta Sovjetskog Saveza. Prema oceni iz Londona SSSR nije bio spreman da u dogledno vreme preduzima nove mere pritiska protiv Rumunije i Jugoslavije, te da u sovjetskom rukovodstvu jača uticaj struje koja se protivi politici grubog pritiska i koja se zalaže za “fleksibilnije rešavanje nesporazuma u okviru socijalističkog lagera, kao i prema Jugoslaviji.”198 Informacije Sarajčića iz Londona išle su u prilog potvrdi ispravnosti odluke partijskog vrha da otpočne proces normalizacije odnosa sa Sovjetskim Savezom, kako se doktrina o ograničenom suverenitetu manje pominjala u odnosu na Jugoslaviju. Slučaj Čehoslovačke sada je bio izolovan, i jugoslovenska strana ga više nije javno eksplatisala. Kritički tekstovi o Sovjetskom Savezu, represivnim razračunavanjima u Čehoslovačkoj, kinesko-sovjetskim odnosima ispunjavali su povremeno naslove jugoslovenske štampe, ali su već od leta 1969 bili umanjivani, što nasilno, što insistiranjem da štampa mora pratiti namere jugoslovenske spoljne politike.199

Poseta Aleksandra Gromika, šefa sovjetske diplomatije, početkom septembra 1969, bila je iskorišćena od strane jugoslovenskog rukovodstva da se u direktnom nastavku dijaloga sa SSSR ozvaniče principi na kojima će se zasnivati novi jugoslovensko-sovjetski odnosi. Pre započinjanja razgovora A. Gromiko je pročitao odgovor sovjetske vlade i CK KPSS na jugoslovensku poruku iz 16. jula predatu Brežnjevu. Sovjetski zvaničnici ponovili su spremnost, zaklanjajući se iza poštovanja “lenjinskih principa spoljne politike”, da se u odnosima sa Jugoslavijom pridržavaju “principa ravnopravnosti i suvereniteta socijalističkih država i poštujemo njihova puna prava da sami rešavaju svoje unutrašnje stvari”.200 Razmimoilaženja su uočena, ali je poruka isticala da je osnovna stvar “ukloniti nesuglasice i unaprediti svestranu saradnju”.201 U toku veoma sadržajnog razgovora o mnogim pitanjima Tito je ponovio nastojanje da u Jugoslaviji postoji interes da sprovodi, pre svega, dobre odnose sa Sovjetskim Savezom i drugim socijalističkim državama, zalažući se za politiku aktivne koegzistencije u spoljnim poslovima. Uveravajući sovjetsku delegaciju da u Jugoslaviji rukovodeću političku snagu predstavlja isključivo Savez komunista i da je kursom uklanjanja svih “anomalija” obezbeđen “pravilan socijalistički razvoj”, Tito je odgovarao na mnogobrojne pogrešne zaključke antijugoslovenske kampanje od avgusta 1968. prema jugoslovenskom sistemu, sa prvenstvenom željom da se ponovo javno prizna “specifičan put jugoslovenskog socijalizma”. Odnos prema vojnoj intervenciji u Čehoslovačkoj, načelno je bio nepromenjen. Tito je ponovio da je tim potezom učinjena greška “kako za socijalizam u Čehoslovačkoj tako i za socijalizam, uopšte.”202 Međutim, u isti mah iskazan je jugoslovenski zaokret prema pitanju ČSSR, sa Titovim stavom da ne želi da zalazi u tumačenje u suštine promena sa novim čehoslovačkim rukovodstvom, te da je jugoslovenskim komunistima jasno poručeno sa njegove strane da se mora prestati sa pisanjem o čehoslovačkom slučaju. Čitavu situaciju oko ČSSR, po Titovom mišljenju, više nije trebalo “dramatizovati”, iz razloga što “ne možemo biti veći Česi od Čeha.” Tito je jasno podvukao da je stav Jugoslavije takav da se ne smeju pogoršavati odnosi Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom zbog pitanje Čehoslovačke, što je A. Gromiko prihvatio sa velikim zadovoljstvom.

U tekstu zajedničkog saopštenja o poseti ministra Gromika istaknuto je da su se dve strane izjasnile za dalji razvoj prijateljstva između SSSR i SFRJ. Ono što je jugoslovenskoj strani bilo stalo da se istakne u saopštenju, a bilo je naglašeno i u poruci KPSS koju je pročitao Gromiko, jeste da su principi Beogradske i Moskovske deklaracije “trajna osnova za saradnju između dveju zemalja”.203 Obe strane su saopštenjem, u kome su se navela ključna zajednička stajališta, izrazile uverenje da će obavljena razmena mišljenja imati pozitivan značaj za dalji razvoj i učvršćenje odnosa SFRJ i SSSR. Diskusija o nasilnom krahu reformskog Dubčekovog rukovodstva za jugoslovenski partijski vrh bila je okončana. Jugoslovenski interesi u nameri da se kroz bolje odnose sa Sovjetskim Savezom podrži međunarodni detant nadjačali su rasprave koje su iznikle u evropskom komunizmu o suštini vojne agresije i mogućnosti demokratske reforme. Brežnjev je oktobra 1969. mogao zadovoljno da konstatuje da više niko ne govori “protiv naše intervencije”. Njegova odluka da se pošalje vojska bila je motivisana, po njegovim rečima, presudnim saznanjem “da Čehoslovačka nije Jugoslavija. Jugoslavija može i ovako i onako,ali je ona prošla revoluciju i ostaje socijalistička.”204 Bilo je to jedno dalekovido ubeđenje sovjetskog lidera.

2. Uspon detanta i jugoslovensko-sovjetski dogovori 1971-1973.

U nešto kasnijem osvrtu na događaje u Čehoslovačkoj iz avgusta 1968, Leonid Brežnjev je smatrao da je vojna intervencija trupa Varšavskog pakta doprinela značajno pripremanju terena za sprovođenje detanta. Uspešno okončanje vojnih i političkih mera u ČSSR, obustavljanje svih programskih zahvata Dubčekovog rukovodstva, stabilizovanje prilika u čehoslovačkom društvu kroz nametanje restriktivnijeg partijskog kursa, i ponajviše izostanak bilo kakvih bitnih posledica po međunarodni položaj Sovjetskog Saveza, uverilo je sovjetsko rukovodstvo da je na međunarodnoj sceni ostvarena velika politička pobeda. U svom izveštaju Politbirou, septembra 1968, ministar spoljnih poslova Sovjetskog Saveza A. Gromiko uveravao je partijski vrh da je invazija otreznila mnoge na Zapadu o mogućnosti razvijanja njihovog potencijala u tom delu Evrope i uverila ih u odlučnost SSSR da će braniti svoje interese.205 Bojazan da bi intervencija u Čehoslovačkoj mogla ugroziti već prilično krho jedinstvo MKP i dovesti u pitanje autoritet Moskve među evropskim komunistima, takođe se nije ostvarila. Pojedini otpori koji su se sa vojnom intervencijom pojavili među određenim evropskim komunističkim partijama, naročito francuskom, italijanskom i jugoslovenskom, bili su postepeno uspešno utišavani. Svetska konferencija komunističkih partija, održana posle višegodišnjih priprema juna 1969. u Moskvi, pokazala je umešnost KPSS da kroz ponuđene teme supostavljanja imperijalizmu i maoizmu na konferenciji, i ponovnom naglašavanju značaja “miroljubive koegzitencije”, potvrdi jedinstvo u MKP i svoj suvereni položaj. Brežnjev je konferenciju doživeo kao izraz velike podrške uspešnom sprovođenju politike u Čehoslovačkoj i osudi kineske politike.206

Mogućnost ostvarenja detanta u hladnoratovskim međunarodnim odnosima bilo je suštinsko pitanje koje se na različite načine prolamalo kroz čitav posleratni period razvitka bipolarnog sveta. Polezeći od čvrsto zacrtanih i nepomirljivih interesa uspostavljenih blokova impulsi za podršku poštovanja načela “miroljube koegzistencije” među državama sa različitim društveno-političkim sistemima bili su periodični i manje konstantni u politikama ključnih aktera u međunarodnim odnosima. Analiziranjem svih međunarodnih kriza od 1945. godine, naročito sa osvrtom na Kubansku raketnu krizu 1962, činilo se da je detant neostvariv projekat u kompleksnom ideološki raspoređenom diskursu svetske politike. Međutim, krajem 60-tih godina, uporedo sa okončanjem krize u Čehoslovačkoj, javljale se su nove političke platforme u Vašingrtonu i Bonu, koje su omogućavale rešavanje čitavog niza otvorenih i nerešenih problema u posleratnim odnosima sa Sovjetskim Savezom. Uvećano samopouzdanje sovjetskog rukovodstva nakon slamanja “Praškog proleća” učinilo je sovjetsku spoljnu politiku prodornijom, dok je nova opasnost od Kine, nakon pograničnog incidenta na Usuri marta 1969, učinila prilagodljivijom inicijativama sa Zapada. Za Leonida Brežnjeva, nesumnjivo najjače političke ličnosti u Politbirou od 1968, detant je doživljen kao lični projekat. Državništvo sovjetskog lidera u osiguravanju svetskog mira i potvrde sovjetskih posleratnih interesnih sfera postalo je efektivna zamena za antireformski kurs u unutrašnjoj politici i stagnirajuči učinak “realnog socijalizma”. Prihvatanje “Istočne politike” nove zapadnoevropske vlade Vilija Branta, nakon njenog izbornog trijumfa 1969, vodilo je prvim važnim sporazumima Moskve i Bona, koji su otvorili vrata detantu.207 Regulisanje najvažnijih spornih problema sa dojučerašnjim glavnim ideološkim i geostrateškim protivnikom u Evropi, Zapadnom Nemačkom, omogućilo je Brežnjevu stabilnu pregovaračku poziciju sa Vašingtonom. Odnosi sa Sjedinjenim Državama i novom administracijom Ričarda Niksona, prolazili su kroz teška iskušenja nezavršenog rata u Vijetnamu, velikih otpora u sovjetskom i američkom rukovodstvu, i istovremenoj potrebi održavanja kohezije u oba vojno-politička bloka. Sastanci na vrhu 1972. i 1973. Niksona i Brežnjeva i mnogobrojni potpisani bilateralni sporazumi, predstavljali su vrhunac detanta u međunarodnim odnosima.

Jugoslovenska spoljna politika je pomno posmatrala promene u odnosima između velikih sila, nastojeći da u njima pronađe dovoljno elemenata koji bi se podudarali sa njenim interesima. Početkom 1970. godine novi jugoslovenski ammbasador u Moskvi, Veljko Mićunović, slao je prve preliminarne izveštaje o stanju odnosa sa SSSR. Uz prisutan kritički osvrt na mnogobrojne negativne odlike sovjetske politike i strategije prema Jugoslaviji, Mićunović je zapažao da postoje mnogobrojni povoljni faktori u međunarodnim odnosima koji mogu da utiču na dalji razvoj jugoslovensko-sovjetskih odnosa – interes SSSR za očuvanje statu quo-a u Evropi, saradnja SSSR sa svim državama Zapadne Evrope, i dugoročna saradnja SSSR sa SAD u oba pravca. Mićunović je napominjao, a to je postala već očigledna činjenica od početka 60-tih, da je opasnost od NR Kine jačala “prozapadnu politiku SSSR”.208 Neki od uočenih novih momenata u sovjetskoj politici bili su na dnevnom redu tokom jugosloveonsko-sovjetskih kontakata 1969. godine. Prilikom posete A.Gromika zajedničkim saopštenjem Jugoslavija i Sovjetski Savez su se saglasili da jedan od prioriteta u međusobnoj saradnji dve zemlje mora biti pitanje bezbednosti i saradnje u Evropi: “dve strane smatraju da bi održavanje opšte-evropske konferencije moglo predstaviti koristan put ka rešavanju evropskih problema, doprineti približavanju gledišta i preduzimanju napora od strane svih zainteresovanih država u cilju učvršćenja mira u Evropi i razvijanja opšteevropske saradnje u raznim područijima.”209 Svaka na svoj način Beograd i Moskva su se obavezali da će na pitanju evropske bezbednosti u daljem periodu sarađivati i razmenjivati mišljenje. Tokom razgovora sa Gromikom na Brionima, Tito je uverevao sovjetsku stranu da bi njihova politika morala biti mnogo “elastičnija” u pružanju podrške onim snagama u Zapadnoj Nemačkoj koji su za mir i bezbednost. Insistirajući na podršci socijaldemokratama Vilija Branta, sa kojima je već imao uspešnu saradnju, Tito je iskazao zabrinutost ako njihova politička opcija ne bi pobedila na predstojećim izborima (“Naš je interes da socijaldemokrati u Zapadnoj Nemačkoj ojačaju. Brant se ipak zalaže za drugačiju spoljnu politiku od Kizingera”).210 U pismu Brežnjevu, 7. decembra 1969, Tito je bio ohrabren što se u Evropi dešavaju mnogobrojne inicijative među evropskim zemljama ka organizovanju evropske konferencije u čemu se vidi, po Titovom mišljenju, “povoljan znak o postojanju raspoloženja i spremnosti za stvaranje boljih i stabilnijih prilika u Evropi.”211

Jugoslovenska politika se trudila da bude dovoljno vidljiva u trenucima kada se detant razvijao. Kriza u ČSSR avgusta 1968. bila je po Jugoslaviju otrežnjujuća i više je naglasila potrebu povratka balansa u odnosu prema velikim silama. Osim toga, međunarodni prestiž Jugoslavije bio je u porastu odupiranjem Beograda vojnoj intervenciji u Čehoslovačkoj, što je jugoslovenska diplomatija iskoristila većim angažmanom u međunarodnim odnosima. Inicijativa za sazivanje treće konferencije PNZ provlačila se kao jedna od najvažnijih prioriteta jugoslovenske spoljne politike. Pripremni sastanci u Beogradu (1969) i Dar es Salamu (1970) pokazali su različita gledišta među nesvrstanim zemljama, uzrokovana delovanjem radikalnijih struja u Trećem svetu, koja nisu omela uspešno održavanje konferencije u Lusaki. Titova poseta afričkim zemljama januara-februara 1970 (Tanzanija, Zambija, Etiopija, Kenija, Sudan, Uganda, UAR i Libija) bila je deo jugoslovenske kampanje podrške novoj konferenciji, a krajem godine Titov odlazak u zemlje Beneluksa, Francusku i Zapadnu Nemačku, bile su prve zvanične posete jugoslovenskog predsenika Zapadnoj Evropi još od sredine 50-tih godina. Susret sa Vilijem Brantom bio je važan ne samo zbog ojačavanja bilateralnih odnosa Jugoslavije i Zapadne Nemačke, već i zbog jugoslovenske podrške prvim sporazumima Moskve i Bona. Kako je Tito saopštio članovima sovjetske delegacije Vrhovnog sovjeta SSSR prilikom njihove posete u Beogradu, oktobra 1970, Brant je uprkos otporu opozicije bio voljan da nastavi politiku poboljšavanja odnosa sa socijalističkim zemljama, uz poslatu poruku da za planiranu evropsku konferenciju treba i dalje poboljšavati atmosferu u Evropi. Sa velikim optimizmom Tito je posete zapadnoevropskim državama smatrao jako značajnim, naročito u slanju poruke evropskim domaćinama daje pitanje bezbednosti u Evropi nespojivo sa blokovskom podelom.212 Konačno, poseta Ričarda Niksona Jugoslaviji, 30 septembra -2 oktobra 1970, bila je potvrda uspona saradnje Beograda sa Vašingtonom od 1968 godine, i koja će se učvrsiti uzvratnom Titovom posetom Sjedinjenim Državama, krajem oktobra 1971. Nova politička platforma između SFRJ i SAD, formalno usaglašena tkz Vašingtonskom deklaracijom 1971, postavila je temelje novih jugoslovensko-američkih odnosa na principima koji su odražavali nastojanja detanta - prevladavanje međunarodne zategnutosti, poštovanje ravnopravnosti među državama različitog sistema i održavanje odnosa u saglasnosti sa “duhom i principima Povelje UN.”213

Put ka jugoslovensko-sovjetskim dogovorima 1971-1973, koji predstavljaju važnu prekretnicu ka uspostavljanju stabilnih odnosa 70-tih, prolazio je kroz različita iskušenja, podjednako prisutnih u Jugoslaviji i Sovjetskom Savezu. Poziv Leonidu Brežnjevu da poseti Jugoslaviju, krajem 1969, upućen od strane Josipa Broza Tita nije bio prihvaćen u Moskvi sve do sredine 1971. godine. Bio je prisutan utisak da je u procesu poboljšavanja odnosa Jugoslavija naspram SSSR mnogo aktivnija. Jugoslovenski ambasador u Moskvi, Veljko Mićunović u svojim prvim izveštajima o perspektivama jugoslovensko-sovjetskih odnosa, početkom 1970, ukazao je na postojanje brojnih negativnih karakteristika sovjetske politike prema Jugoslaviji. Mićunović je smatrao da se političke rezerve SSSR-a prema Jugoslaviji nisu bitnije promenile ni posle posete A. Gromika, i da je to direktna posledica političke aktivnosti protiv Jugoslavije od 1968. Ocenjujući sovjetski nastup prema Jugsoalviji kao sve manji improvizovan, jer proishodi iz rezultata rada “specijalnih timova sastavljenih od eksperata iz raznih instituta”, Mićunović je ukazivao da osim zvaničnog odnosa prema Jugoslaviji, postoji i interni koji je antijugoslovenski, kao i onaj koji koristi sva sredstva povezivanja sa jugoslovenskim društvom “radi jačanja sovjetskog prisustva i uticaja u Jugoslaviji.” Izveštaj je upozoravao da se u Sovjetskom Savezu nesmetano odvija aktivnost IB emigracije, da je sovjetska politika uveliko pokrovitelj “velikobugarskih” pretnji prema Jugoslaviji, i da svojim nezavisnim položajem Jugoslavija predstavlja prepreku sovjetske ekspanzije ka Mediteranu. U odnosu na jugoslovensku nesvrstanu politiku, prema mišljenju Mićunovića, izražene su jasne tendecije osporavanja uticaja uloge Jugoslavije i pokušaja prilagođavanja aktivnosti PNZ sovjetskim interesima.214 O izgledima za budući razvoj odnosa Jugoslavije i SSSR Mićunović je isticao pozitivne faktore u promeni sovjetske politike prema Zapadnoj Evropi i Americi, ali je hegemonističku politiku Sovjetskog Saveza prema socijalističkim zemljama i Evropi generalno smatrao značajnom negativnom preprekom. Značajno višedecenijsko isustvo u diplomatiji, koje je bilo obogaćeno ambasadorskim položajima i u Moskvi (dva puta) i u Vašingtonu, omogućilo je V.Mićunoviću da kontinuirano prati uspone i padove jugoslovensko-sovjetskih odnosa. Za razliku od ranijih perioda “izmirenja”, Mićunović je početkom 70-tih tvrdio da sovjetsko rukvodstvo politiku prema Jugoslaviji zasniva na “faktorima koji su sigurniji”.215 Oni se zasnivaju na uverenosti Rusa da svoje prisustvo i uticaj u Jugoslaviji, zaključivao je Mićunovič, direktno “povezuju sa porastom naših unutrašnjih problema i naših, eventualnih teškoća u spoljnim odnosima.”216

Unutrašnja kriza u Jugoslaviji, koja se pojavila početkom 70-tih godina značajno je uticala na tok jugoslovensko-sovjetskih odnosa. Pogoršanje odnosa sa Sovjetskim Savezom usled vojne intervencije protiv reformskog rukovodstva u Pragu, pružilo je krila reformskom delu SKJ da krajem 1968. zauzme neke od ključnih pozicija u republičkim i saveznim institucijama. Bilo je to uverenje, rečima Mirka Tepavca, državnog sekretara za spoljne poslove od 1969, da je u Jugoslaviji sada moguće odbraniti ono što je u Čehoslovačkoj poraženo.217 Odabir Marka Nikezića za predsednika CK SK Srbije, bivšeg državnog sekretara za spoljne poslove, bilo je evidentna posledica takvog uverenja, kako je Nikezić bio ne samo jedan od pobornika reforme iz 60-tih, već oštar kritičar sovjetske politike, zbog čega je još od ranije smatran u Moskvi “prozapadnom strujom” u SKJ. Reformsko opredeljenje Nikezićevog rukvodstvo stajalo je na permanentoj kritici sovjetskog sistema (“moramo biti kritični prema tom sistemu i zbog svoje evolucije”), sukobljavajući se sa konzervativnim partijskim liderima okupljenim oko Tita.218 Reformske tendencije među jugoslovenskim komunistima bile su tradicionalno kritički dočekivane u Moskvi, a nakon događaja u Čehoslovačkoj, našle su se u suprotnosti sa strategijom KPSS ka obuzdavanju “liberalističkih” kretanja u komunističkim partijama Istočne Evrope. Kampanja protiv Jugoslavije od avgusta 1968. insistirala je na kritici jugoslovenskog samoupravnog sistema, njegovih ideoloških nedostatka i problema.219 Istovremeno mnogobrojni sovjetski partijski zvaničnici su u razgovoru sa jugoslovenskim diplomatamakritički napominjali da u Jugoslaviji postoje brojne snage, prozapadne i antisovjetske koje se suprostavljaju saradnji sa Sovjetskim Savezom. U razgovorima sa Titom, septembra 1969, A. Gromiko je istakao da su u Sovjetskom Savezu primljene sa rezervama neke pojave u Jugosalviji koje se tiču njenog unutrašnjeg uređenja i političkog života. Ograđujući se da je sistem “svakako vaše unutrašnje pitanje” Gromiko je naglasio da, ipak , SSSR, kao jedna “bratska socijalistička zemlja”,nije mogla a “da nepoklanja pažnju u unutrašnjim odnosima u socijalsitičkim zemljama. To je u skladu sa socijalsitičkim internacionalizmom i sa proleterskim internacionalizom”.220

Pokušaji da se ponovo afirmišu principi društvene i privredne reforme iz sredine 60-tih godina, nisu nailazili na sveopštu podršku u partiji, a problemi koji su u tom periodu nastali uzrokovali su oštar ton međurepubličkih, a samim tim, i međunacionalnih sukoba u Jugoslaviji. Deseta sednica CK SK Hrvatske, januara 1970, otvorila je mnoga pitanja mogućih promena u Jugoslaviji posmatranih iz perspektive Zagreba, koja je pojačala unutarpartijsku polemiku i polarizaciju. U takvoj nastaloj atmosferi, koja je u inostranoj štampi prikazivana kao proces dezintegracije zemlje, u Jugoslaviji se sve više javljaju izvesna strahovanja večeg upliva sovjetskog mešanja u unutrašnje probleme. Mogućnost ostvarenja “liberalnijih promena” u jugoslovenskom društvu i njihove veze sa stavom Sovjetskog Saveza, Edvard Kardelj je pojasnio na sastanku CK SK Slovenije, gde je istakao da je nakon 1948. u Jugoslaviji bio najveći uspeh u odupiranju “političkim tendecijama kakve je predstavljao Đilas i drugi pseudoliberali ili socijalni ultraradikalisti” jer bi Jugsolavija onda najverovatnije doživela subinu Mađarske i Čehoslovačke. Nije trebalo živeti u iluziji, upozoravo je Kardelj, da je “ta opasnost za nas potpuno nestala.”221 Upozorenja ambasadora u Moskvi V. Mićunovića, izveštajima 1970. i 1971. išla su u tom pravcu. Pred planiranu zvaničnu posetu predsednika SIV-a M. Ribičića Sovjetskom Savezu, V. Mićunović je pisao da su u nizu izjava sovjetskih predstavnika prisutni “akti direktnog mešanja u naše unutrašnje poslove, podvajanje našeg rukovdstva i sugeriranje mera koje bi trebalo preduzei u našoj unutrašnjoj i spoljnoj politci.”222 Neprijatni razgovori koje je Ribičić vodio sa Kosiginom, uz odbijanje prijema kod Brežnjeva, Mićunovića su uverili da SSSR u Jugoslaviji “ne glada na ravnopravnog partnera.223 Krajem 1970. godine jugoslovenska ambasada je učinila i analizu sovjetskih tekstova u kojma se kritikovala Jugoslavija, i koja je navodila na zaključak da se u SSSR i dalje politika Jugoslavije i SKJ “sitematski tretira kao osnovni idejni protivnik”.224 Kriza u Jugoslaviji se nije umirivala, več sve više usložnjavala potpunom paralizom saveznih institucija, međurepubličkim trvenjima i nepoverenjem, što je široko bilo komentarisano u sovjetskoj štampi i partijskim glasilima kao dokaz krize jugoslovenskog sistema.

Susreti između Tita i Brežnjeva 1971, 1972. i 1973. dešavali su se u trenucima kada je politika detanta bila na vrhuncu. Oba lidera bila su voljna da ostave nesporazume iza sebe i da u direktnim pregovorima uokvire principe saradnje SFRJ i SSSR. Postojalo je obostrano uverenje da je politiku detanta trebalo podržati, bilo da se radilo o inicijativama Moskve ili Beograda, sve u ime zajedničkih ciljeva ostvarivosti mira na Starom kontinentu. Aprila 1971. godine na XXIV kongresu KPSS, prozvanom kasnije “Kongresom mira”, u potpunosti je trijumfovala Brežnjevljeva koncepcija “miroljubive koegzistencije”. Brežnjev je uspešno trasirao put prihvatanju u KPSS svoje koncepcije u međunarodnim odnosim, iako je bilo prisutno još velikih otpora. Kongres je dao veliku podrški sazivanju Evropske konferencije za bezbednost i saradnju, pa je dalje poboljšavanje odnosa sa Jugoslavijom moralo biti deo opšte sovjetske evropske politike.225 Dolazak L. Brežnjeva u Beograd, septembra 1971, odigrao se nakon uspešnog susreta sovjetskog lidera sa V. Brantom na Jalti i prvim dogovorima sa američkim predsednikom R. Niksonom o održavanju zajedničkog sovjetsko-američkog susreta 1972. Očekivanja pred razgovore sa Titom, Brežnjev je u kratkom razgovoru sa S. Dolancom sažeo da razgovori trebaju da se koncentrisu na situaciju u svetu globalno, a po strani ostaviti međusobne nesporazume.226 Susret sa Titom obilovao je važnim porukama uzajamnog razumevanja i zajedničkog pogleda na većinu međunarodnih pitanja. Brežnjev je ocenio da se u Jugoslaviji gradi socijalističko društvo,a da ukoliko postoje “različiti prilazi” to ne može da bude predmet spora. Važnost dokumenata iz 1955. i 1956. bila je sa sovjetske strane potvrđena i svoje mesto je našla u zajedničkoj izjavi nakon posete. Na više mesta tokom susreta odavao se utisak da Brežnjev želi bliske jugoslovensko-sovjetske odnose onako kako se odvijaju njegovi srdačni odnosi sa Titom.227 Iskazana je obostrana želja za dobrim međudržavnim i međupartijskim odnosima. Pitanja spoljne politike Brežnjev je istakao kao izuzetno važna. On je Tita informisao o razgovorima sa V. Brantom, koji su po njegovom mišljenju pružali nadu da će organizovanje Evropske konferencije o bezbednosti imati veliku podršku Zapadne Nemačke, kao i o kontaktima sa Sjedinjenim Državama sa kojima su se vršile prve zanačajne konsultacije o strategijskom naoružanju i Zapadnom Berlinu. Sa sovjetske strane po prvi put su mogli da se čuju stavovi da Sovjetski Savez smatra jedinim od preduslova evropske bezbednosti likvidaciju postojanja oba vojna bloka, Varšavski i NATO. Brežnjev se nadao da će jedan deo pomirljivog tona sovjetske politike biti preneseno preko Tita u Sjedinjene Države, tokom planirane posete krajem oktobra. Jedine rezerve Brežnjev je izneo u vezi odnosa Moskve sa Pekingom, ali Beograd nije mogao više da podrži izolaciju Kine. Sa druge strane, Tito se više zadržavao na unutrašnjim pitanjima Jugoslavije, odbacujući zlonamerne vesti o dezintegraciji zemlje i svopštoj krizi, ali je takođe nalasio želju da se odnosi sa Sovjetskim Savezom postave na “zdravu osnovu”.228 Zajednička sovjetsko-jugoslovenska izjava nakon razgovora, do koje se došlo dugim i nimalo prijatnim pregovorima članova obe delegacije, bila je najznačajniji dokument posete. Izjava je istakla osnovne principe saradnje na kojima će se zasnivati odnosi dve države i partije u budućem periodu. Polazeći od konstatacija da saradnju određuju “bliskost istorijskih sudbina, istovetnost osnova društvenog uređenja, bliskost prilaza mnogim međunarodnim problemima, privrženost principima socijalsitičkog internacionalizma”, zajednička izjava je u prvi plan isticala da je razvoj jugoslovensko-sovjetskih odnosa zasnovan prvenstveno na principima Beogradske i Moskovske deklaracije. Prihvatanje tih principa, složile su se obe strane, značilo je obezbeđivanje međusobne saradnje na osnovu “uzajamnog uvažavanja specifičnosti u razvoju socijalizma” u obe zemlje, na osnovu borbe sa miroljubivu koegzistenciju i mir u svetu, i što je bilo naročito važno “na osnovu ravnopravnosti i poštovanja suvereniteta, nezavisnosti i načela o nemešanju u unutrašnje stvari druge zemlje iz bilo kojih motiva.”229 Obe strane su konstatovale Izjavom razumevanje za niz problematičnih pitanja u svetu, u čijem rešavanju se očekivala zajednička akcija, počev od nepravednog monetarnog i trgovinskog sistema, ekspanzionističkog imperijalizma, sukoba u Vijetnamu i na Bliskom Istoku, do likvidacije svih ostatka kolonijalizma. Međutim, naročita pažnja je bila posvećena procesu detantu, tj. popuštanju zategnutosti u Evropi. Izjavom je odato priznanje zaključenju ugovora između SSSR i Poljske sa SR Nemačkom, Četvornog sporazum o pitanjima Zapadnog Berlina, i trudom svih strana da se situacija “ozdravljenja” u Evropi podrži Opšteevropskom konferencijom o pitanjima bezbednosti i saradnje. Kao posebno mesto u Izjavi podvučeno je da je Jugoslavija kao nesvrstana zemlja primila sa razumevanjem spremnost SSSR i drugih socijalističkih zemalja “o istovremenom raspuštanju Varšavskog ugovora i Severnoatlantskog pakta”.230

Utisak u Beogradu o poseti Lenida Brežnjeva bio je izuzetno povoljan. Jugoslavija je dobila čvrsta uveravanja od Sovjetskog Saveza da će njen unutrašnji razvoj, uz samostalnu spoljnu politiku, biti garantovan poštovanjem određenih principa. Tito je pred poslanicima Narodne skupštine sa velikim optimizmom govorio da je poseta Brežnjeva razjasnila mnoga pitanja, da je doprinela boljem uzajamnom razumevanju, i priznavanju jugoslovenskog samostalnog unutrašnjeg razvitka i nastupa na međunarodnoj sceni. Prema Titovom mišljenju uloga i značaj SSSR u svetskim razmerama bio je neosporan. Analizirajući razgovore sa sovjetskim i američkim liderom, kao i pozitivne momente u obnavljanju saradnje sa Kinom, Tito zadovoljno istakao kako se situacija u svetu menja i da u njoj se sve više uviđa “da je mir nedeljiv, da svi u krajnjoj liniji djelimo zajedničku sudbinu i da zanemarivanja ovih potreba ugrožava pozitivna kretanja i stabilizaciju međusobnih odnosa.”231 Pred Titovu uzvratnu posetu Sovjetskom Savezu, 5-10 juna 1972, u DSIP-u bila je izrađena platforma sa kojom je planirano nastaviti razgovore sa sovjetskim partijskim rukovodstvom iz septembra 1971. Odlaskom u Moskvu jugoslovenska delegacija je trebalo da iskaže interes da se odnosi dalje stabilizuju i prošire, da se potvrdi nesvrstana politika u momentu detanta, te da se od sovjeta dobije još jednom potvrda samostalnog unutrašnjeg razvoja. U odnosu na međunarodna pitanja Titova poseta trebalo je da insistira na pružanju podrške svih koraka “koji bi proistekli iz susreta na vrhu unutar trougla, koji jača mir i bezbednost”, naročito pitanjima evropske bezbednosti, uz naglašavanje da prilaz KEBS-u mora da potvrdi “suvereno pravo svake zemlje na samostalan i nesmetan unutrašnji razvoj.”232 Razgovori u Moskvi između dve delegacije potvrdili su osnovne pretpostavke jugoslovenske platforme pred posetu. Brežnjev je pred jugoslovenskom delegacijom hvalio rezultate XXIV kongresa KPSS, ponosno istakavši da ni jednoj partiji “nije polazilo za rukom da učini takav progres u pravcu mira.”233 Odnose sa Jugoslavijom Brežnjev je hvalio, mada ih je ponovo dovodio u vezu sa ličnim odnosom koji je imao sa Titom („možda je to zbog mojih ličnih simpatija koje gajim prema tebi, druže Tito, da tako bude do kraja života, tako smo se dogovorili“.)234 Između dve zemlje, smatrao je Brežnjev, ne bi smelo biti nikakvih vojnih tajni, jer Sovjetski Savez to od Jugsoalvije očekuje, ako zatraži. (“drug Tito zna sve naše tajne”). Jugoslovenska delegacija je više pažnje posvetila sopstvenom unutrašnjem razvoju. Tito je zadovoljno predočio članovima vrha KPSS da se nakon smene hrvatskog republičkog rukovdstva, partija ponovo “postavlja na noge”. Sekretar IK CK SKJ Stane Dolanc je dopunio Titovo izlaganje informišući sovjetsko rukovodstvo da se u Jugoslaviji sprovodi nova linija II konferencije SKJ koja podrazumeva “jačanje idejno-političke rukovodeće uloge SKJ, jasniji stavovi o demokratskom centralizmu i borbi protiv svih idejnih, opozicionih devijacija u partiji.”235 Obračun sa hrvatskim rukovodstvom, naglašavao je Dolanc, predstavlja “dokaz snage SKJ.” Poruke o promenama u SKJ primljene su pozitivno u sovjetskom rukovodstvu, kako je najveći deo ranijih sovjetskih primedbi protiv jugoslovenskog sistema bio iskazivan zabrinutošću Moskve da Jugoslavija ide ka nepoznatom pravcu. Tito je sovjetskom rukovodstvu poručio da u Jugoslaviji posao još nije završen, da još stvari nisu raščišćene, što je bila jasna aluzija na nesiguran položaj Nikezićevog rukovodstva u Beogradu. Razgovori su bili završeni sastavljanjem kominikea, koji nije bitno odstupao od Zajedničke izjave iz 1971. Ponovljen je značaj Beogradske i Moskovske deklaracije. Pružena je podrška evropskoj saradnji i bezbednosti kao prioritetu sovjetske i jugoslovenske spoljne politike. Posebna čast prilikom posete ukazana je Titu dodelom Ordena Lenjina.

Na svečanosti dodele ordena Lenjina u Moskvi Tito se prigodnim govorom zahvalio na ukazanoj časti i tom prilikom istakao da je za njega Lenjin “veliki učitelj” i “revolucionarni strateg”, koji je postavio “teoretske i praktične temelje revolucionarnom preobražaju društva.”236 Leninova misao svakako je bila značajna u nastavku unutarpartijskog obračuna u Jugoslaviji krajem 1972. Smenjeni članovi hrvatskog rukovdstva bili su 1972. izbačeni iz SKJ sa još stotinama drugih. Šesti partijski kongres iz 1952, koji je bio glavna vododelnica u odonosu na sovjetski sistem, postepeno je dovođen u pitanje. U nastupima partijskog vrha, naročito Tita i Dolanca, konstituisala se nova (stara) partijska linija koja je zagovarala novu reujedinjenu, recentralizovanu, redisciplinovanu i temeljno pročišćenu partiju, koja će potvrdili čvrstu kontrolu nad unutrašnjim prilikama u zemlji.237 Bile su to ideje koje su bile bliske sovjetskom partijskom establišmentu, i koje su poslužile u konačnom savladavanju još jednog reformskog rukovodstva u Jugoslaviji, krajem oktobra 1972., ostavkama čelnih ljudi CK SK Srbije. U Moskvi partijske čistke u Jugoslaviji bile su pozdravljene. Član sovjetskog Politbiroa A.Kiriljenko u razgovoru sa S. Dolancom i R.Dugonjićem, krajem decembra 1972, poručio je da postoji zadovoljstvo sovjetskog partijskog vrha što SKJ “vodi aktivnu borbu protiv nacionalizma, liberalizma i drugih kontrarevolucionarnih snaga, za uvođenja reda u partiju, jačanje njene rukovodeće uloge.”238 U izveštaju o učešću državno-partijske delegacije SFRJ na proslavi 50–godišnjice SSSR-a, 20-25 decembra 1972, naglašeno je zadovoljstvo vodećih ličnosti u Sovjetskom Savezu novim “marksističko-lenjinističkim” kursom koji je pokrenut zaslugama Tita, i koji “objektivno približava i na svim područijima vodi Jugoslaviju na pozicije politike KPSS i SSSR.”239

Uklanjanje mogućnosti da unutrašnja kriza u Jugoslaviji bude glavno sredstvo sovjetskog pritiska, krajem 1972. bilo je sprovedeno, i sva pažnja Beograda bila je usmerena na jačanje bilateralne saradnje i ostvarivosti plana evropskog detanta u odnosima sa Sovjetskim Savezom. Periodične nesuglasice nisu nestale kao recidiv višedecinijskog nepoverenja, i kretale su se od upotrebe informbiroovske emigracije do sovjetske kritike na račun jugoslovenske štampe i objavljivanja spornih knjiga. Povoljna politička klima je ponovo osnažila ekonomske odnose. Sa Sovjetskim Savezom potpisan je dugoročni robni kredit u iznosu od 540 miliona dolara za finansiranje izgradnje i rekonstrukcije 38 privrednih objekata u Jugoslaviji.240 Jugoslovenska diplomatija je nastavila da bude angažovana u zastupanju sopstvene nezavisne spoljnopolitičke orjentacije, uz oslanjanje sa na podršku Sovjetskog Saveza u kriznim međunarodnim situacijama. Nova poseta Tita Sovjetskom Savezu, 12-15 novembra 1973, u Kijevu, održana je u momentu kada je detant proživljavao prve ozbiljne ispite usled novog rata na Bliskom Istoku (Jom Kipurov rat) između Izraela i arapskih država. U toku 1973. godine jugoslovenska diplomatija je pozitivno ocenjivala dogovore Niksona i Brežnjeva, koji su prema mišljenju Beograda “formalno okončavali Hladni rat” i stabilizovali saradnju Zapada i Istoka.241 Jugoslovenska ambasada u Sovjetskom Savezu je sredinom godine pravilno razumevala novouspostavljeno “partnerstvo” Moskve i Vašingtona kao garanta da će obe sile uložiti trud da zadrže razvoj situacije pod kontrolom i da će učini sve da lokalni sukobi ne eskaliraju do te mere da bi mogli da ugroze njihove međusobne odnose. Rat na Bliskom Istoku (BI) to je delimično i potvrdio. Jugoslovenska diplomatija je sa početkom rata zauzela istu poziciju kao i Moskva, podržavajući prava arapskih naroda protiv Izraela i ocenjujući krizu kao događaj koji je “demaskirao imperijalističke namere SAD”.242 U tom duhu je i proticao susret između Tita i Brežnjeva u Kijevu, u kojem su oba lidera ponudila identična objašnjenja krize na BI. Brežnjev je smatrao da je svaka borba klasna, i da po tome strategijska akcija mora u sebi da sadrži “revolucionarno-marksističke principe”, a samim tim i borba protiv imperijalizma “koji se grozničavo bori da opkoli socijalizam sa svih strana.”243 Tito se slagao sa Brežnjevom oko situacije na BI, informišući sovjetskog lidera o merama koje je jugoslovenska vlada preduzela – “podizanje borbene gotovosti prvog stepena, odbijanje zapadnim avionima da preleću vazdušni prostor Jugoslavije, sužavanje mogućnosti kretanja američkom vojnom atašeu po Jugoslaviji”.244 Prisustvo SSSR-a na BI bilo je važno, istakao je Tito. Potrebne su zajedničke snage u borbi protv imperijalizma, kolonijalizma i neokolonijalizma. Razočarenje politikom Sadata bilo je obostrano, mada je najizraženije bilo kod Brežnjeva, kako je sovjetski uticaj u Egiptu praktično bio okončan. Međutim, borbeni “antiimperijalizam” dva lidera nije mogao da zaseni značaj detanta i Evropske konferencije o bezbednosti i saradnji. Kritika američkog imperijalizma tokom razgovora za sobom nije povlačila kritku prema Niksonovoj administraciji. Brežnjev je bio uveren da se mora sačuvati postignuto sa Sjedinjenim Državama jer će “doći drugi gori od Niksona”, sa čime se Tito složio. (“do sada nije u SAD bio ni jedan predsednik koji bi se prema Sovjetskom Savezu ponašao kao Nikson i koji bi potpisao obaveze koje je Nikson potpisao.”)245 Podrška KEBS-u bila je od primarnog značaja, i Brežnjev je zatražio podršku Tita za njegovo sprovođenje. U obrazlaganju molbe za podrškom sovjetski lider je naglasio da se mora pokazati zajednički interes socijalističkih zemalja u nameri da se prinudi buržoazija da stavi svoj potpis “ispod principa miroljubive koegzistencije”.246

Za razliku od prethodnih susreta, razgovori u Kijevu su bili najmanje dramatični. Oni su već pokazivali kontinuitet razumevanja dve partije o modelima međusobnih odnosa i zajedničkih nastupa. Za partijski vrh SKJ poseta SSSR-u bila je značajna jer su potvrdila opravdanost dogovora iz 1971. i 1972., a za Sovjetski Savez jer je mogao više pažnju da preusmeri na otvorene probleme već prvih znaka krize detanta. Pokazalo se da su jugoslovensko-sovjetski odnosi neodvojivi od evropskih prilika, i da je uspon detanta stvorio povoljan ambijent njihovog daljeg razvoja.

3. Kriza Detanta i jugoslovensko-sovjetski sporovi.

Sredinom 70-tih godina odnosi Jugoslavije i Sovjetskog Saveza su prevazilazili očekivanja dogovora iz 1971-1973. Jugoslovenska ambasada u Moskvi je marta 1975. konstantovala da ne postoje “suštinske promene” u sovjetskoj politici koje bi poremetile kontinuirano dobre odnose i dovele u pitanje prethodne sporazume. Sovjetsko rukovodstvo bilo je i dalje zainteresovano za održavanje stabilnih odnosa sa Jugoslavijom, tumačena u vrhovima KPSS-a pozitivnim unutrašnjim promenama u Jugoslaviji. Deseti kongres SKJ ocenjen je u Moskvi kao važan korak ka “procesu konsolidacije SKJ” i važna etipa u “približavanju gledišta SKJ i KPSS.” U Moskvi su publikovane knjige Titovih govora, izvodi nastupa na X kongresu SKJ, što je sve od jugoslovenskih diplomata tumačeno kao “pozitivna evolucija” u prilazu sovjetskog rukovodstva prema “našoj revoluciji, njenoj autentičnosti i kontinuitetu, pa i njenim osobenostima.”247 Optimizam u tom pravcu, držali su u Kremlju, očekivao je manje nesporazuma i razlika u unutrašnjoj i spoljnjoj politci Jugoslavije i SSSR. Predsednik SIV-a Džemal Bjedić imao je aprila 1975. srdačan prijem u Kremlju, gde su poruke Brežnjeva o velikom jugoslovensko-sovjetskom prijateljstvu bile valorizovane pripremom do sad najvećeg obima robne razmene između SFRJ i SSSR za period 1976-1980.248 U razgovorima jugoslovenskog državnog sekretara za spoljne poslove M. Minića i A. Gromika, decembra 1975, potvrđenaje bliskost stavova dve zemlje po svim međunarodnim pitanjima, uz želju za nastavkom redovnih međusobnih konsultacija. Minić je nakon posete ocenio da je detant i dalje dugoročni kurs sovjetske spoljne politike.249 Beograd je bio zadovoljan kreiranjem drugačije slike o Jugoslaviji u sovjetskoj javnosti putem raznovrsnijih i bogatijih informacija u štampi i publicistici, koja se, po izveštajima jugoslvoenske ambasade, distancirala od otvorene kritičnosti i javnog ispoljavanja rezervi prema jugoslovenskom sistemu. Nije bilo nagoveštaja da bi se u sovjetskom rukovodstvu mogla uspostaviti neka drugačija spoljna i unutrašnja politika, sa optimizmom je zaključivala ambasada u Moskvi.250

Stabilni odnosi sa Jugoslavijom za Sovjetski Savez bili su samo jedan deo uspešne spoljnopolitičke strategije, koja se 1975. godine samozadovoljno okretala samouverenom globalnom intervencionizmu. Iz vizure Moskve poraz Sjedinjenih Država u Vijetnamu, raspad portugalskog kolonijalizma u Africi, i prvi znaci hronične krize zapadnog kapitalizma usled naftne krize, svedočili su o promenama koje su išle u prilog željenim “revolucionarnim” preobražajima u svetu, i koje su menjale balans moći sa Zapadom u sovjetsku korist. Politika SSSR u Evropi dosegla je svoj vrhunac Helsinškim aktom, avgusta 1975. U Kremlju je vladalo trijumfalno raspoloženje gledanjem na Helsinki kao formalne potvrde sovjetske sfere uticaja u posleratnoj Evropi, i preusmeravanjem fokusa sovjetske spoljne politike ka zemljama Trećeg sveta. Uspešna sovjetska intervencija na Rogu Afrike uverila je partijski vrh u Moskvi da je Sovjetski Savez izrastao u globalnu silu koja može svojevoljno da utiče na razvoj mnogih delova sveta kao globalna alternativa Sjedinjenim Državama.251 Detant je stoga preživljavao ozbiljnu krizu, javljanjem sve većeg antisovjetskog otpora u američkoj politici, i naglašenim usponom neokonzervativaca, koji su postali sve glasniji u osporavanju sporazumne politike se Kremljom. Fordova administracija je nastavila pregovore sa Moskvom, ali sa evidentnim manjkom legitimiteta, nakon političkog kraha Niksonove administracije.

Jugoslovenska politika nije pokazivala velike otpore prema sovjetskoj globalnoj politici, kako su interesi Beograda i Moskve uglavnom bili identični u razumevanju odnosa snaga u međunarodnoj politici. Tito je u nekoliko navrata prilikom susreta sa L. Brežnjevim isticao važnu ulogu Sovjetskog Saveza u reševanju međunarodnih kriza, uvek polazeći od istovetnih ideoloških gledanja na uzroke svetskih konflikata. U vreme izbijanja Kiparske krize 1974. godine Tito je poslao poruku sovjetskom lideru u kome je naglašavao važnost podrške Sovjetskog Saveza nezavisnosti i nevrstanosti Republike Kipra, kao i konstruktivnosti sovjetske politike u nameri da se kriza prevaziđe.252 Sovjetske intervencije u Africi bile su posmatrane u Beogradu kao pozitivan doprinos razvoju “progresivnih” režima među afričkim državama i njihovom otporu američkoj imperijalističkoj politici. Slična zapažanja bila su ispoljena i u sagledavanju krize na Bliskom istoku, u kojem je sovjetski uticaj počeo da bledi od Jom Kipurovog rata, ali ne i zajednička osuda Beograda i Moskve politici Sadata u Egiptu, i podršci režimima u Siriji, Iraku i Libiji. Međutim, jugoslovenska podrška nije bila bezuslovna, niti je stremila očekivanjima sovjetske politike da će prerasti u deo sinhronizovane lagerske politike. Bipolarni detant koji je u Kremlju bio doživljen kao velika državnička pobeda Sovjetskog Saveza, u Beogradu je imala pozitivne prizvuke, ali i kritičke. Sa jedne strane, smatrano je dobrodošlim što velike sile nastoje da u mirnom tonu razreše mnogobrojne hladnoratovske konflikte, i što to neporedno utiče na odbacivanje ratobornih i militantnih političkih strategija. Sa druge strane, bilo je očito nezadovoljstvo činjenicom da detantski sporazumi zapostavljaju interese manjih zemalja, i da je potvrđeni status quo bio zapravo potvrda blokovske politike. Iako je KEBS bio zajednički cilj sovjetske i jugoslovenske politike, zaveštan dogovorima 1971-1973, nastup jugoslovenskih predstavnika na Konferenciji 1973-1975 zastupao je interese nesvrstanih i neutralnih država, koje su se opirale blokovskim interesima Moskve i Vašingtona.253 Odnos Jugoslavije prema Sovjetskom Savezu, i pored stabilnih međudržavnih odnosa, nije uspeo da razreši tri važna problema – nameru Moskve da održi lidersku poziciju među socijalističkim državama, nastojanje sovjetske politike da izmeni karakter Pokreta nesvrstanih ka čvršćem antizapadnom stajalištu i negativne posledice sovjetske globalne politike.254 Uzajamna povezanost ovih problema u drugoj polovini 70-tih počela je da se u punom svetlu otkriva jugoslovenskoj spoljnoj politici.

Krajem 1975. godine partijski vrh SKJ bio je uznemiren pojavom i delovanjem informbirovske emigracije u Jugoslaviji. Delovanje ilegalne organizacije tkz. Nove komunističke partije Jugoslavije, koja je trebalo da se konsitutiše na “Barskom kongresu” aprila 1974, bilo je povezivano sa neoinformbiroovskim delovanjem podsticanim iz Sovjetskog Saveza.255 Na XIV sednici Predsedništva CK SKJ, 15 oktobra 1975. u Karađorđevu, partijski vrh je raspravljao o aktvnostima “unutrašnjeg neprijatelja”, sa posebnim osvrtom na posledice “barskog slučaja”. Tito je na sednici upozorio partijski vrh da se ne sme “liberalno” gledati na postojanje neprijatelja jugoslovenskog samoupravnog društva, smatrajući da su se informbiroovci “provukli” dok se u partiji vodila bitka protiv “antisocijalističkih elemenata” od 1972. godine. Ne spominjući niti jednom rečju moguću upletenost sovjetske politike u promovisanju neprijateljske emigracije, čije sedište je bilo jedno vreme u Kijevu, Tito se pre svega osvrnuo na identifikovanju neprijetelja sa svih strana (“mi smo na vetrometini, tu se sudaraju razne agenture”).256 Prevaga radničke klase u partiji, opšta mobilizacija članstva i partijskih organizacija u borbi protiv “liberalizma” i “staljinizma” bio je, prema mišljenju Tita, osnovni preduslov uspešne odbrane Jugoslavije i njenih tekovina.257 Predsedništvo CK SKJ je nakon rasprave na sednici zaključilo da je označena neprijateljska delatnost kominformovaca “usmerena protiv nezavisnosti, intergiteta i slobodnog samoupravljanja socijalističkog razvoja SFRJ.” U navedenim zaključcima sednice predložene su potrebne mere aktiviranja članstva SKJ u borbi protiv neoinformibroovskog delovanja, razvijanjem političke akcije protiv antisocijalističkih grupacija, i naročito upućivanje predloga Savetu za zaštitu ustavnog poretka da se problemi aktiviranja neprijatelja razmotre i “naloži državnim organima da preduzmu sve potrebne mere u cilju jačanja bezbednosti i samozaštite našeg društva.”258 Pojava neoinformbiroovca u Jugoslaviji, ma koliko da je bila izjednačavana sa drugim “nepijateljima socijalizma”, nije mogla a da ne podseti jugoslovenske komuniste na uhodane mehanizme sovjetskog pritiska na unutrašnji razvoj Jugoslavije.

Detant nije opravdao očekivanja u Sovjetskom Savezu da će stabilizacija odnosa sa zapadnim kaptalističkim državama voditi konsolidovanju jedinstva međunarodnog komunističkog pokreta pod liderstvom Moskve. Jedan od izazova takvim planovima pružala je uveliko Kina, pogotovo kako je početkom 70-tih postala prihvatljiv partner za zapadne države, a samim tim uzrokovala opadanje značaja Sovjetskog Saveza kao jedine respektabilne komunističke sile. Sa druge strane, izazov ideološkoj hegemoniji KPSS u Evropi davale su zapadne komunističke partije, koje su barjak reformskih promena stidljivo preuzele od neuspeha “praškog proleća” 1968 godine. U partijskom članstvu komunističke partije Italije, Francuske i Španije počela je da bledi idealna slika Sovjetskog Saveza kao predvodnika socijalističkog sveta i inspiracije za “pravoverni” socijalistički razvoj. Lider KP Italije (dalje KPI) Enriko Berlingver odstupao je od ranije Toljatijeve strategije i početkom 70-tih predlagao je “istorijski kompromis” sa Katolicima, prihvatao evropsku intergaciju, i započeo stvaranje novog profila zapadnog komunizma, koji se oslobađao čvrstih veza sa socijalističkim blokom.259 Jedina partija sa kojom je KPI mogao da se poistoveti u svojoj strategiji bio je Savez komunista Jugoslavije, što je Berlingvera navelo da u više navrata posećuje Beograd i vrši konsultacije sa Titom.

Pripreme za Konferenciju komunističkih partija u Berlinu, juna 1976, koje su se odvijale kroz Konsultativni sastanak u Varšavi i pripremni sastanak u Budimpešti, uz učešće deset komunističkih partija, iznelo je na površinu krupna neslaganja oko sadržaja nacrta finalnog dokumenta konferencije. Predstavnici SKJ učestvovali su u radu konsultativnih radnih grupa, i to je bilo prvo veće angažovanje jugoslovenskih komunista u pripremi jedne zajedničke konferencije komunističkih partija posle 20 godina. Oni su na sastancima istupali sa stavovima koji su se zalagali za slobodnu razmenu mišljenja, odbijali da se politički ciljevi Konferencije svedu na jedan obavezujuć dokument za sve partije, te da završni dokument bude samo sadržajna informacija o Konferenciji, a da osnovne ideje i moguća rešenja budu istaknute kroz nastupe šefova partija učesnica. Na taj način, smatrali su jugoslovenski predstavnici, izbeglo bi se prihvatanje isključivo jedne političke linije, i davalo komunističkim partijama u Evropi širinu nastupa u političkom životu njihovih zemalja.260 Međutim, suprotno tim predlozima, za koje su se zalagali ne samo jugoslovenski, već značajan deo predstavnika zapadnoevropskih komunističkih partija, istupali su predstavnici KPSS i drugih partija podređenih Moskvi, nudeći drugačiji tok konferencije i sadržinu završnog dokumenta. Nacrt dokumenata koji je u njihovo ime podnesen, a izradila ga je Jedinstvena socijalsitička partija Nemačke, produbio je razlike između Moskve sa jedne strane, i jednog dela zapadnoevropskih komunističkoih partija i Jugoslavije, sa druge. Po mišljenju Aleksandra Grličkova, sekretara IK CK SKJ, nacrt dokumenta istočnonemačkih komunista, nudi “sektaško zbijanje komunističkih partija oko jednog centra, jedne politike”, onemogućava otvaranje i jačanje komunističkih partija na Zapadu i produbljuje konfrotacije između komunističkih partija u Evropi. Grličkov je išao i dalje u kritičkim primedbama, smatrajući da je takav nacrt dokumenta protivan i politici detanta. On se sa zabrnutošću zapitao da li KPSS može objektivno da održava detant na dve osnovne političke linije – jedna za sporazumevanje sa SAD i drugim zapadnim zemljama, a druga sa komunističkim partijama “kolektivnim i disciplinovanim pritiscima u službi sovjetske spoljne politike.”261

Sovjetski Savez je ubrzo uvideo, kako je primetio Silvio Pons, da nova strategija zapadnoevropskih komunista ne narušava samo staus quo bipolarnih odnosa koji je bio garantovan detantom, već u potpunosti sovjetsko vođstvo nad evropskim komunizmom.262 Konferencija komunističkih partija u Berlinu, 28-30 juna 1976, na kojoj je učestovala delegacija SKJ na čelu sa Titom, demonstrirala je varljivo “jedinstvo” i spremnost komunisitčkih partija da definišu zajedničku političku platformu evropskog komunizma u eri detanta. Zajednički Dokument konferencije na kraju bio je prihvatljiv za sve partije, ali ipak nastupima pojedinih šefova delegacija stekao se utisak o više prisutnoj pluralnosti nego monolitnosti. Berlingver je za govornicom na Konferenciji po prvi put upotrebio pojam “evrokomunizam” pred šefovima svih komunisitčkih partija, naglašavajući na taj način odvojenost od centra ideološke pozornosti u Moskvi. Titov govor na Konferenciji nudio je pomirljivije tonove, ali nije propustio priliku da ukaže na jugoslovensku privrženost poštovanju principa nevrstanosti i različitih puteva socijalizma. Jugoslovenski komunisti su bili uvereni nakon Berlina da “sovjetsku koncepciju okupljanja komunističkih partija, monolitnog idejnog i akcionog jedinstva pokreta” više nije moguće ostvariti.263 Nesporazumi koji su se u tom pogledu javili između Beograda i Moskve, a koji su počeli da se usložnjavaju sa delovanjem informbiroovca i polemikama uoči Berlinske konferencije, pokušali su da se razreše još jednim susretom na vrhu, posetom Leonida Brežnjeva Jugoslaviji, 14-17 novembar 1976. Po svojoj sadržini razgovori su ukazivali na različite namere dva partijska rukovodstva u međusobnim odnosima. S jedne strane, Brežnjev je u svom nastupu predočavao nameru da Jugoslavija još tesnije sarađuje sa Sovjetskim Savezom i lagerskim državama, da gde je moguće više koordiniše svoju spoljnu politiku sa sovjetskom, promeni karakter PNZ i otpočne međusobnu saradnju na polju ideologije. Svi ti predlozi bili su upućeni jugoslovenskoj delegaciji uz nabrajanje velikog broja zamerki, od negativnog pisanja jugoslovenskih autora o Sovjetskom Savezu do navodne povezanosti Moskve sa informbiroovcima.264 Sa druge strane, Tito je u obraćanju sovjetskoj delegaciji odbacio sve predloge tesnije saradnje Jugoslavije sa lagerskom politikom, kao i kritičke primedbe koje su se odnosile na sliku Sovjetskog Saveza i njegovog sistema u jugoslovenskim sredstvima javnog informisanja. Pre svega, Tito je polazio od principa iznetih na Berlinskoj konferenciji komunističkih država, čije dosledno sprovođenje, prema Titovom mišljenju, jedino može unaprediti saradnju između komunističkih partija. Sa tim u vezi jugoslovenske komuniste je zabrinjavalo, istakao je Tito, “pokušaj kod nekih, pa i kod vas, da se partije vrate na predberlinske pozicije.”265 U izveštajima nakon posete sovjetske delegacije na čelu sa Leonidom Brežnjevim sa jugoslovenske strane konstatovano je da je sovjetski nastup potvrdio da politiku Sovjetskog Saveza prema Jugoslaviji, u međunarodnim odnosima i u odnosima u komunističkom pokretu, “karakterišu blokovske osnove i sadržaji.”266 Međutim, ocena jugoslovenskog partijskog vrha polazila je od uverenja da se Jugoslavija uspešno oduprla sovjetskim pritiscima i time ojačala svoj međunarodni položaj. To je bila glavna tema XXV sednice Predsedništva CK SKJ, 9. decembra 1976, koja je na dnevnom redu imala ocenu posete Leonida Brežnjeva. Čitava sednica proticala je u nameri da se potvrde neke konstante uodnosima sa Sovjetskim Savezom. Iako je platforma Sovjetskog Saveza ocenjena kao pokušaj mešanja u unutrašnja pitanja Jugoslavije, i kao stari koncept blokovskog prilaza Jugoslaviji, partijsko rukovodstvo i dalje je bilo voljno da se nastavi razvijanje dobrih odnosa sa Moskvom, uz poštovanje poznatih principa iz Beogradske i Moskovske deklaracije. U prvi plan partijski vrh je istakao izlaganje Tita na sastanku sa Brežnjevim, kao uspešnu odbranu jugoslovenskih interesa, i kominike koji je usaglasio dve platforme. Na sednici se nije široko kritikovala niti razmatrala spoljna politka Sovjetskog Saveza u globalu. Evidentni pritisak koji je došao od Leonida Brežnjeva, po mišljenju partijskog vrha, nije bilo potrebno “dramatizovati”, zbog čega se nije objavilo sve što je Brežnjev u razgovorima iznosio. Sa druge strane sednica je pokazala da je uspešnost jugoslovenske spoljne politike neizostavni elemenat jaćanja unutrašnjeg jedinstva. Od pritisaka spolja do apsolutnog jedinstva iznutra. Prenaglašavan je veliki međunarodni prestiž Jugoslavije, državništvo Tita, i borba SKJ da održi svoj monopol po udarom svih frakcija (liberlističkih i neostaljinističkih), što je opet bila jasna potreba da se odgovori na brojne probleme koji su izvirali tokom 70-tih godina u jugoslovenskom društvu. U posebnoj sročenoj “Informaciji za članstvo SKJ o poseti generalnog sekretara CK KPSS L.I.Brežnjeva Jugoslaviji” poseta je ocenjena kao uspešna i korisna za međunarodni položaj i ugled Jugoslavije u celini. Poruka članstvu bila je jasna - u interesu socijalizma i mira u svetu potrebni su dobri odnosi sa Sovjetskim Savezom.267

Uzvratna poseta Josipa Broza Tita Sovjetskom Savezu, 16 – 26 avgusta 1977, nosila je sa sobom celokupan prtljag problema u odnosima dve zemlje iz prethodne godine. Jugoslovenska diplomatija je skicirala portret sovjetske spoljne politike 1977. kao “blokovske”, ali nije želela (ni mogla) da taj portret menja. Ona je zamerala Sovjetskom Savezu da vodi hegemonističku politiku, da restriktivno prilazi završnom dokumentu iz Helsinkija, da podvaja nevrstane zemlje, da se svojom intervencionističkom politikom u Africi meša u unutrašnje stvari mnogih država, da ne želi da pomogne zemljama u razvoju, te da devalvira i osporava Berlinsku konferenciju. Sastanci na vrhu uglavnom su zaobilazili preteranu raspravu oko ovih pitanja, insistirajući da se okončaju na ideji međusobnog uvažavanja i partnerstva u nastupu na međunarodnoj sceni, gde god je bilo moguće. Stoga, jugoslovenska palatforma pred posetu Tita je konstantovala da otvorenih problema sa Sovjetskim Savezom, zapravo nema.268 Osnovni cilj bio je postavljen insistiranjem na očuvanju stabilnih odnosa sa Sovjetskim Savezom, i afirmaciji nesvrstanosti i samupravnog socijalizma. Međutim, tokom susreta u Moskvi veću pažnju pobuđivali su događaji u Africi – sukob Etiopije i Somalije, i Libije i Egipta. Tokom dvodnevnih razgovora obojica lidera su dala istovetne ocene novonastalih sukoba. Brežnjev je smatrao da je situacija u Africi pod udarom koordinisane akcije imperijalističkih snaga, koje se, u nameri da očuvaju sopstvenu dominaciju, supostavljaju težnji afričkih zemalja da postanu socijalističke (“ideja Vašingtona jeste da svrgne progresivne režime i da u Adis Abebi i Mogadišu dovede na vlast marionetske vlade”).269 Tito se sa tim ocenama Brežnjeva u potpunosti složio. Sjedinjene Države, smatrao je Tito, žele da “opkole Afriku” i uguše etiopsku revolcuiju i njen “progresivni” put. Jugoslavija je, hvalio se Tito, pružila vojnu pomoć Etiopiji isporukom 70 tenkova. Sukob između Egipta i Libije nije posmatran ništa manje izolovano, već kako je ocenio Brežnjev, predstavlja “jednu kariku u opštem lancu imperijalističkog delovanja u Africi i na Bliskom istoku.”270 Tito je kritikovao politiku Sadata da je suviše “proamerička” i da iskorenjuje sve što je “naserovsko” u Egiptu. U celini Titova uzvratna poseta je bila ocenjena pozitivno u Beogradu. Bilo je primetno da su u odnosu na prethodnu posetu Brežnjeva, novembra 1976, izostale ranije optužbe i otvoreni sovjetski pritisak. Jugoslovenska diplomatija je takvo sovjetsko držanje objašnjavala mnogobrojnim razlozima, počev od promene odnosa snaga u sovjetskom rukovodstvu (smena Katuševa i Podgornog) do čvrstog stava Jugoslavije iskazanog u novembarskom susretu iz kojeg su sovjeti izvukli “pouke”.271 Međutim, promene u međunarodnim odnosima jesu bile važne za ponašanje sovjetske spoljne politike i jugoslovenska diplomatija ih je dobro uočavala – ozbiljne poteškoće u politici detanta i u odnosima sa SAD, nova zaoštravanja sa Kinom, gubljenje pozicija u Africi i na Bliskom istoku, sve nepovoljniji položaj KPSS u MKP, pojava evrokomunizma. Stav Jugoslavije prema ovim pitanjima, uslovljen njenom nezavisnom i nesvrstanom spoljnom politikom, neće uvek nailaziti na razumevanje u Moskvi.

Jugoslovensko-kineski odnosi 70-tih bili su veliki predmet pažnje sovjetske politike. Kina je predstavljala velikog konkurenta i izazivača globalnoj politici Sovjetskog Saveza, naročito u Jugoistočnoj Aziji. Peking je mobilisao značajne snage protiv sovjetskog intervencionizma u Africi, dok je podrška Crvenim Kmerima u Kambodži značila protivtežu sovjetskom uticaju u Vijetnamu. Smrt Mao Cedunga 1976. nije dovela do promene antisovjetske strategije u međunarodnim odnosima, ali jeste doprinela unutrašnjim reformama, koje su, između ostalog, menjale neke od ustaljenih krutih ideoloških viđenja spoljnog sveta. Pad tkz. “četvoročlane bande” u Kini krajem 1976. omogućio je dalje promene u zemlji, pa i uspon saradnje sa Jugoslavijom. Znaci proširivanja bilateralnih odnosa Beograda i Pekinga, koji su započeli posetom Džemala Bjedića 1975. godine, izazivali su podozrenje zvanične Moskve. To se naročito osetilo prilikom razgovora Tita i Brežnjeva u Moskvi 1977, koji su prethodili Titovoj prvoj zvaničnoj poseti NR Kini. Brežnjev je ubeđivao Tita da u kineskoj politici nema promena posle smrti Maoa, da je kineska politika zasnovana na antisovjetizmu, militarizaciji zemlje i da se Kina povezuje sa “najreakcionarnijim snagama imperijalizma.”272 Kineska politika je pretnja za čitav svetski socijalizam, upozoravao je Brežnjev. Tito nije želeo mnogo da polemiše o karakteru kineske politike već je “branio” odluku da poseti Kinu željom da iz prve ruke bude informisan o politici Pekinga, i da u razgovorima skrene pažnju kineskom rukovodstvu da konflikt sa Moskvom može da ide na ruku samo imperijalistima. Brežnjevu je obećao da će to biti “čisto državna poseta”, bez partijskih razgovora i sa dozom kritike prema njihovoj politici.273 Poseta Josipa Broza Tita NR Kini, 30. avgust 1977, završila se važnim rezultatima u približavanju gledišta Pekinga i Beograda. Razgvori sa kineskim partijskim rukvodstvom uverili su jugoslovenskog predsednika da nije opravdana opasnost od kineske politike na koju je Brežnjev ukazivao tokom razgovora u Moskvi. Zapravo, jugoslovenska delegacija je uvidela da postoje mnoga pitanja u kojima su stavovi sa kineskim komunistima identični, bilo da se radilo i problemima u međunarodnim odnosima ili poštovanju prava svake komunističke partije da razvija sopstveni put socijalizma. Kritika Sovjetskog Saveza, uglavnom iz uvažavanja pozicije Jugoslavije, je od strane kinskih domaćina izostala. Tito je uručio poziv kineskom predsedniku Hua Guofenga da poseti Jugsolaviju, koji je on prihvatio.274

Dolazak kineskog predsednika Hua Guofenga u zvaničnu posetu Jugoslaviji, 21-28 avgusta 1978, bio je deo nove kineske strategije “otvaranja prema svetu.” Poseta se dešavala u trenutku kada je politika detanta preživljavla ozbiljnu krizu u američko-sovjetskim odnosima. Karterova administracija, pod utiskom sovjetskog intervencionizma na na Rogu Afrike, počela je da preispituje osnovne premise detanta u američkoj spoljnopolitičkoj strategiji. Bliži kontakti Pekinga i Vašingtona, usmereni na obuzdavanje sovjetskog uticaja, dovodilu su jugoslovensku politiku u nezgodan položaj laviranja između “trougla” sila. U pismu “bratskim partijama” koje je KPSS uputio i SKJ, 5. jula 1978, navodila se zabrinutost prema pokušaju da se “ujedine napori NATO i Pekinga u borbi protiv popuštanja i istovremeno protiv socijalsitičkih zemalja i oslobodilačkih pokreta.”275 Nadmetanje između Kine i Sovjetskog Saveza, kroz sukob Vijetnama i Kampučije, dodatno je zaoštrila političku klimu u Moskvi i odnos prema Jugoslaviji. Posle dugo vremena javljali su se kritički članci u sovjetskoj štampi protiv jugoslovenske spoljne politike, što je izazvalo zvaničnu reakciju i demarš jugoslovenske diplomatije početkom avgusta 1978. Naročito je bila sporna vest, koju su sovjetski mediji prenosili citirajuci pismo albanskog rukovodstva Pekingu, da je Kina navodno predlagala vojni savez Jugoslaviji, Albaniji i Rumuniji. Sovjetski ambasador N. Rodionov u razgovoru sa Budimirom Lončarom, neposredno nakon posete Hua Guofenga Beogradu, izjavio je otvoreno da SSSR nije mogao mirno da gleda dolazak kineskog predsednika u “jednu prijateljsku zemlju” kakva je za njih bila Jugoslavija.276 Slične stavove Rodionov je uputio Milošu Miniću ocenjujući kinesku aktivnost u Africi, Aziji i Evropi kao direktno uperenu protiv Sovjetskog Saveza.277 Pritisak na Beograd postajao je sve veći i dovodio je u neprilike jugoslovensku diplomatiju. Zvanični stav Jugoslavije bio je da otvaranje Kine prema drugim zemaljama pozitivan proces i u prilogu detanta. Odnos Sovjetskog Saveza prema Kini polazio je od sopstvenih “uskih interesa”, sprečavajući izlazak Kine na međunarodnu scenu i njenu modernizaciju, smatrali su jugoslovenski zvaničnici.278 Međutim, početak vojnog sukoba Vijetnama i Kampučije krajem 1978, koji se okončao svrgavanjem režima Pola Pota, a zatim vojne intervencije Kine na severu Vijetnama, februara 1979, dodatno je suprostavio gledišta sovjetske i jugoslovenske spoljne politike. Iako je Jugoslavija osuđivala obe vojne intervencije, Moskva je smatrala da je jugoslovenski stav prema agresiji Kine na Vijetnam znatno blaži i da se ne mogu izjednačavati obe intervencije.

Vojna intervencija u Kampučiji počela je najviše ostavlja posledice na Pokret nesvrstanosti. Pitanje predstavništva Kampučije u UN i PNZ aktuelizovalo je postojanje različitih struja među nevrstanim državama. Krajem 70-tih godina pojačana su bila nastojanja da se pokret polarizuje na dve strane - radikalnijih članica, koje su bile za zajednički “antiimperijlistički” front sa Sovjetskim Savezom i lagerom, i umerenijih, koje su se držale osnovnih principa pokreta iz 1961. o vođenju striktne vanblokovske politike. Konferencije PNZ, koje su 70-tih bile brojne (Lusaka 1970, Alžir 1973, Kolombo 1976), efikasnije su institucionalizovale rad Pokreta, upostavile kontinuitet redovnih susreta i konsultacija visokih zvaničnika nesvrstanih zemalja, i bile u potpunosti u toku sa aktuelnom politikom detanta. Međutim, konferencije nisu mogle sakriti tendenciju da o nekim pitanjima postoje različita mišljenja, naročito ako su ona išla u prilog interesima blokovskih sila. Kuba kao jedna od aktivnih članica pokreta, čiji prestiž u Trećem svetu je naglo porastao nakon učešća u intervencijama u Angoli i Etiopiji, postala je promoter drugačije uloge PNZ, na platformi odlučnijeg antiimperijalizma i saradnje sa Sovjetskim Savezom. Sa druge strane kubanskoj strategiji u PNZ počela je snažno da se suprostavlja Jugoslavija, kao jedan od osnivača Pokreta, koji je čvrsto držao da su osnivački principi glavna snaga delovanja nesvrstanih zemalja u bipolarnom svetskom poretku. Jugoslavija je smatrala da iza kubanske politike stoji “lagerska ambicija”,koja nastoji da promeni karakter Pokreta i više ga približi sovjetskim interesima. Nastupanje sovjetske politike išao je u prilog ovakvim pretpostavkama. Sa većim angažovanjem u Trećem svetu 70-tih Sovjetski Savez je pokušavao da direktnije utiče na PNZ u obezbeđivanju podrške za sopstvenu ekspanzionističku politiku. Svi susreti sovjetskih zvaničnika sa jugoslovenskim završavali su se naglašavanjem da PNZ ima veliki značaj u međunarodnim odnosima isključivo ako zadrži “antimperijilstičku” oštricu, odnosno suprostavljanju politici Zapada. Prilikom posete Beogradu, novembra 1976, Leonid Brežnjev je poručivao Titu da će borba za vitalne interese nesvrstanih biti efikasnija utoliko “ukoliko tesnije i organskije budu njihove veze i saradnja sa socijalističkim svetom.”279 Sovjetski lider je kritikovao stavove pojedinih nesvrstanih zemalja (među kojima je svakako bila i Jugoslavija) da suviše pažnje posvećuju kritici blokova i suparništvu supersila i da to slabi “jedinstvo antimperijalsitičkog fronta” i samog pokreta nesvrstanih.

Odluka na konfrenciji u Kolombu da se VI samit PNZ održi u Havani 1979. izazvao je veliku zabrinutost Jugoslavije. Pripremni sastanci pred Havanu ubedili su jugoslovensku diplomatiju da Kuba namerava da menja principe Pokreta i da u tome ima podršku Sovjetskog Saveza. Kubansku strategiju među nesvrstanima Beograd je povezivao sa lošim jugoslovensko-sovjetskim odnosima. Na sednici Saveznog saveta za međunarodne odnose, 21. februara 1979, visoki jugoslovenski zvaničnici su upozoravali da najveću opasnost za PNZ predstavljaju “akcije sa lagerskih pozicija”, kojima se teži da se Pokret “pretvori u rezervu svetske politike SSSR i lagera.”280 Poslednja poseta Josipa Broza Tita Sovjetskom Savezu, 16-21 maj 1979, imala je za cilj da umanji pritisak Moskve uoči održavanja Konfrencije u Havani i spreči dalje protežiranje kubanskih stavova. Međutim, razgovori su samo potvrdili razlike. Uz izražene dijametralno suprotne stavove o Kini, Brežnjev je iskazao zabrinutost razvojem događaja u PNZ, gde vladaju pokušaji da se “ocrni Kuba” i da se Vijetnam isključi iz pokreta. Od Tita je traženo da spreči takve intrige. Razlike u PNZ nije izmislio Sovjetski Savez, smatrao je Brežnjev, već ih je “nametnuo sam život po sebi.”281 Poseta nije rešila nastale sporove Beograda i Moskve, mada je uverila Tita da će odnosi “biti mirniji za neko vreme.”282 Glavna jugoslovenska ocena posete bila je da se Sovjetski Savez uverio u odlučnost Jugoslavije da brani načela svoje spoljnopolitičke oriijentacije. Pozitivna reagovanja u svetu nakon posete, u tom pogledu, smatrana su kao dalje jačanje međunarodne pozicije Jugoslavije. Ipak, stavovi sovjetskog rukvodstva bili su ocenjeni kao posledica interesa velike sile, zbog čega će sovjetska i jugoslovenska politika uvek biti u sukobu.

Konferencija PNZ u Havani, 3-9 septembar 1979, nije rezultirala promenama kakvim se nadala kubanska i sovjetska politika. Dokumenti samita ponavljali su osnovna načela pokreta, i nisu menjali suštinu principa na kojima je Pokret od početka 60-tih zasnovan. Početni “revolucionarni” nastup radikalnijih zemalja okupljenih oko Kube okončao se prevagom umerenijih struja okupljenih oko Jugoslavije.283 Tito je bio zadovoljan rezultatima Konferencije i pod utiskom da od Beogradske konferencije “nikada nisu tako odlučno branjeni i formulisani principi i osnovna usmerenost politike pokreta nevrstanosti.”284 Moskva je bila razočarana. Nedeljama pred Konferenciju sovjetska štampa je pisala o “prekretnici” u osnovnoj orijentaciji pokreta koja će se desiti na samitu i koja će potvrdi njegovu antiimperijalističku usmerenost i snažnije oslanjanje na socijalističku zajednicu. Jugoslavija je bila optuživana za antisovjetizam i pasivni neutralizam.285 Slične ocene o jugoslovenskoj politici iskazivalo je sovjetsko partijsko rukovodstvo, insistirajući da se Jugoslavija na kraju mora opredeliti da li želi da vodi politiku zajedno sa Sovjetskim Savezom i socijalističkim zemljama ili želi da istupa protiv nje. Postavljanje takve dileme pred Jugoslaviju nakon tri decenije od raskida sovjetskom koncepcijom “blokovske” politike u Istočnoj Evropi, svedočilo je ne samo o nepromenjenosti sovjetskih interesa, već o i manjku realizma “kreatora” sovjetske ideologije i politike.

Početkom 80-tih godina Jugoslavija i Sovjetski Savez nisu mogli pomiriti neke od krajnosti sa kojima su uporno gradili svoje spoljnopolitičke zamisli. Decenija detanta u međunarodnim odnosima stvorila je povoljniji ambijent u kojem je “doba staganacije” komunističkih društava bilo moguće nadvladati bez momentalnih posledica. Tokom 70-tih jugoslovensko-sovjetski odnosi bili su možda i najkompaktniji još od prvih posleratnih godina. Zajedničkim spoljnopolitičkim pioritetima pridodat je i konzervativni ideološki pravac, za koji je pojam reforme definitvno postao prvorazredni “tabu”. Jugoslavija je svoje teškoće i probleme “branila” aktivnom svetskom politikom, koja je ubirala “uspehe”, a Sovjetski Savez globalnom politikom koja je zalazila dalje od sovjetskih granica i potreba. Beograd je smatrao Sovjetski Savez istovremeno i “blokovskom silom” i nezamenjivim akterom podrške “progresivnim režimima”. Moskva je Jugoslaviju uvažavala kao “ravnopravnog partnera” i kritikovala kao “prokineskog” glasnogovornika. Sovjetska invazija u Avganistanu krajem 1979. pokrenuće ponovo pitanje svrsihodnosti velike globalne politike, ali prilično prekasno. Smrt Josipa Broza Tita u Jugoslaviji, maja 1980, pokrenuće pitanje dalje jugoslovenske međunarodne pozicije, ali u odnosu na mnogoborjne unutrašnje poteškoće, prilično nepotrebno.

Literatura

Neobjavljeni izvori

1. Diplomatski arhiv Ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije (Politička arhiva, Politička arhiva – strogo poverljivo)

2. Arhiv Jugoslavije (Savez komunista Jugoslavije, Kabinet predsednika Republike).

3. Istorijski arhiv Beograda (Savez komunista Srbije, organizacija SK Beograda, Gradski komitet).

Objavljeni izvori

1) Dokumenti 1948. Priredio Vladimir Dedijer. Beograd: Rad, 1979.

2) FRUS, Foreign Relations of the United States, 1961-1963, Volume XVI, Eastern Europe. https://history.state.gov/

3) http://digitalarchive.wilsoncenter.org

4) Program SKJ; Program Saveza komunista Jugoslavije 1958. Beograd: Kultura.

5) Napukli monolit: Jugoslavija i svet 1942-1948. priredili Ljubodrag Dimić, Aleksandar Životić. Beograd: Arhipelag, 2012.

6) Sakwa, Richard. The Rise and Fall of the Soviet Union 1917-1991, Sources in History. Routlegde, 1999.

7) Yugoslavia: political diaries: 1918-1965. Vol. 4, 1949-1965, edited by Robert L. Jarman, Slough: Archive Editions, 1997.

8) Југословенско –совјетски односи 1945-1956. Зборник докумената. Приредили Љ.Димић, М.Милошевић, Ђ.Борозан, И.В.Бурхаркин..., Београд: Министарство спољних послова Републике Србије, 2010.

9) Jugoslavija – SSSR. Susreti i razgovori na najvišem nivou rukovodilaca Jugoslavije i SSSR 1965 -1980. Priredili Lj.Dimić, L.A. Veličanskaja, T.A.Džalilov … Beograd, 2016.

10) White Book on Aggressive Activities by the Governments of the USSR, Poland, Czechoslovakia, Hungary, Rumania, Bulgaria and Albania towards Yugoslavia, Beograd 1951.

11) Vuković, Zdravko. Od deformacija SDB do maspoka i liberalizma. Moji stenografski zapisi 1966-1972. godine. Beograd: Narodna knjiga, 1989.

Novine i časopisi

1. Politika, dnevnik, Beograd.

2. Vreme, nedeljnik, Beograd.

3. Nova misao, nedeljnik, Beograd.

Knjige

1) ALLISON, Roy. The Soviet Union and the Strategy of Non-Alignment in the Third World, Cambridge University Press, 1989.

2) BANAC, Ivo. Sa Staljinom protiv Tita. Infrombirovski rascjepi u jugoslavenskom komunističkom pokretu. Zagreb:Globus, 1990.

3) BERIĆ, Gojko. Zbogom dvadeseto stoljeće. Sjećanje Ive Vejvode. Zagreb: Profil International, 2013.

4) BEREND, Ivan. Centralna i Istočna Evropa, 1944-1993:zaobilazni put od periferije do periferije. Podgorica: CIP, 2001.

5) BOGETIĆ, Dragan. Nova strategija spoljne politike Jugoslavije 1956-1961. Beograd: Institut za savremenu istoriju, 2006.

6) BOGETIĆ, Dragan. Jugoslovensko-američki odnosi 1961-1971. Beograd: Institut za savremenu istoriju, 2012.

7) BOGETIĆ, Dragan, i Aleksandar Životić. Jugoslavija i arapsko-izraelski rat. Beograd: Institut za savremenu istoriju, 2010.

8) DEDIJER, Vladimir. Izgubljena bitka J.V.Staljina. Sarajevo: Svjetlost, 1969.

9) DIMIĆ, Ljubodrag. Jugoslavija i Hladni rat. Beograd:Arhipelag, 2014.

10) ĐILAS, Milovan. Vlast i pobuna. Beograd: Književne novine, 1990.

11) ĐILAS, Milovan. Razgovori sa Staljinom. Beograd: Književne novine, 1991.

12) ĐUKIĆ, Slavoljub. Slom srpskih liberala: tehnologija političkih obračuna Josipa Broza. Beograd: Filip Višnjić, 1990.

13) GLIŠIĆ, Venceslav. Susreti i razgovori: prilozi za biografiju Petra Stambolića. Beograd: Službeni glasnik, 2010.

14) JAKOVINA, Tvrtko. Američki komunistički saveznik. Hrvati, Titova Jugoslavija i Sjedinjene Američke Države 1945-1955. Zagreb:Profil/Srednja Europa, 2003.

15) JAKOVINA, Tvrtko. Treća strana Hladnog rata. Zagreb:Fraktura, 2011.

16) JUDT, Tony. Postwar: A History of Europe Since 1945. New York: Penguin Press, 2005.

17) KARDELJ, Edvard. Borba za priznanje i nezavisnost nove Jugoslavije. Ljubljana: Radnička štampa, 1980.

18) KRIVOKAPIĆ, Boro. Beskonačni Tito (i Krležine “masne laži”). Beograd: Večernje novosti, 2006.

19) KLASIĆ, Hrvoje. Jugoslavija i svijet 1968. Zagreb:

20) KENAN,G. F. Memoirs 1950-1963, Boston: Pantheon, 1972.

21) KEMP-WELCH, Antony. Poland under Communism, Cambridge University Press, 2008.

22) KOLAKOVSKI, Lešek. Glavni tokovi marksizma, II,Beograd: BIGZ, 1983.

23) LUTHI, Lorenz M. The Sino-Soviet Split. Cold War in the Communist World, Princeton University Press, 2008.

24) LOREJN, Lis. Održavanje Tita na površini. Beograd: BMG, 2003.

25) MASTNY, Vojtech. The Cold War and Soviet Insecurity, Oxford University Press, 1996.

26) MAZOVER, Mark. Mračni kontinent: Evropa u XX veku, Beograd: Arhipelag, 2012.

27) MIĆUNOVIĆ, Veljko. Moskovske godine 1956/1958. Zagreb: Liber, 1977.

28) MIĆUNOVIĆ, Veljko. Moskovske godine 1969/1971. Beograd: Jugoslovenska revija, 1984.

29) MILOSAVLEVSKI, Slavko. Kontradikcije Josipa Broza (1945-1980). Beograd: KIZ Dositej, 1990.

30) NENADOVIĆ, Aleksandar. Mirko Tepavac. Sećanja i komentari. Beograd: Radio B92, 1998

31) NENADOVIČ, Aleksandar. Razgovori s Kočom. Zagreb: Globus, 1989.

32) NIKČEVIĆ, Tamara. Goli otoci Jova Kapičića. Beograd:VBZ, 2010.

33) OBRADOVIĆ, Marija. Narodna demokratija u Jugoslaviji 1945-1952. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 1995.

34) PETKOVIĆ, Ranko. Subjektivna istorija jugoslovenske diplomatije 1943-1991. Beograd: Službeni list SRJ, 1995

35) PETRANOVIĆ, Branko. Balkanska federacija 1943-1948. Beograd:IKP Zaslon, 1991.

36) PELIKAN, Jiri. Praško proljeće. Zagreb:Globus, 1982

37) PONS, Silvio. The Global Revolution: A History of International Communism 1917-1991. Oxford University Press, 2014

38) QUIMET, Matthew. The Rise and Fall of the Brezhnev Doctrine in Soviet Foreign Policy, North Carolina, 2003.

39) RAJAK, Svetozar. Yugoslavia and the Soviet Union in the Early Cold War: reconciliation, comradeship, confrontation, 1953-1957. London:Routledge, 2011.

40) RUBINSTEIN, Alvin Z. Yugoslavia and the Nonaligned World. New Jersy: Princeton University Press, 1970.

41) RUSINOW, Dennison. The Yugoslav Experiment 1948-1974. Berkley and London: University of California Press and Royal Institute of International Affairs, 1978.

42) TRIPKOVIĆ, Đoko. Jugoslavija – SSSR 1956-1971. Beograd: Institut za savremenu istoriju, 2013.

43) VESTAD, Od Arne. Globalni Hladni rat. Intervencije u Trećem svetu i oblikovanje našeg doba, Beograd: Arhipelag, 2008.

44) VELEBIT, Vladimir. Moj život. Zagreb: Fraktura, 2016.

45) WILLIAMS, Kieran. The Prague Spring and its Aftermath- Czechoslovak Politics, 1968-1970, Cambridge University Press, 1997.

46) ZUBOK, Vladislav. A Failed Empire; The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. The University of North Carolina Press, 2007.

Članci

1) Naimark, Norman. “The Sovietization od Eastern Europe 1944-1953”, u: The Cambridge History of Cold War, vol.I, ed. Melvin P. Leffler and Odd Arne Westad, 175-198.Cambridge University Press,2010.

2) Gibianskii, Leonid Ia. “The Soviet-Yugoslav Conflict and the Soviet Bloc”, u: The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53, edit. Francesca Gori, Silvio Pons, 222-246. London: Palgrave Macmillan, 1996.

3) Nation, R. Craig. “A Balkan Union? Southeastern Europe in Soviet Security Policy, 1944-8” u: The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53, edit. Francesca Gori, Silvio Pons,125-143. London: Palgrave Macmillan, 1996.

4) Rajak, Svetozar. “The Cold War in the Balkans, 1945-1956”, u: The Cambridge History of Cold War, vol.I, ed. Melvin P. Leffler and Odd Arne Westad, 198-220. Cambridge University Press, 2010.

5) Pelikan,Jan. “Jugoslavija i praško proleće posle pojačanja sovjetskog pritiska na Čehoslovačku (jul 1968)” u: 1968 – četrdeset godina posle. Zbornik radova. Urednik Radmila Radić. 97-128. Beograd:INIS, 2008.

6) Tripković, Đoko. “Vraćanje balansa u politici Jugoslavije prema supersilama krajem 60-tih godina 20 veka”. Tokovi istorije, br.2 (2010), 75-93.

7) Tripković, Đoko.“Međunarodni položaj i vojna intervencija u Čehoslovačkoj 1968”. Istorija 20. veka, br.1 (2008), 115-130.

8) Bogetić, Dragan. „Sovjetska politika prema Jugoslaviji tokom prve faze bipolarnog detanta“. Istorija 20. veka, br. 2, (2014), 199-213.

9) Bogetić, Dragan. “Jugoslovenski nastup na Konferenciji o evropskoj bezbednosti i saradnji u Helsinkiju 1973-1975”, Istorija 20. veka, br. 2, (2016), 137-164.

10) Bešlin, Milivoj. „Odnosi Jugoslavije i Sovjetskog saveza 1968 - između nužnosti saradnje i principa slobode“, Istraživanja, br.22, Novi Sad 2011, 491-514.

11) Niebuhr, Robert. Nonalignment as Yugoslavia’s Answer to Bloc Politics, Journal of Cold War Studies, Vol. 13, No. 1, 2011, 146-179.

12) Boden, Ragna. “Soviet world policy in the 1970s – a three-level game” u: The Crisis of Socialist Modernity: The Soviet Union and Yugoslavia in the 1970s, edit. Marie-Janine Calic, Deitmar Neutatz and Julia Obertreis. 184-205. Vandenhoeck&Ruprecht, 2011.