Intervju: Mari-Žanin Čalić
Partizanski duh Titove Jugoslavije
"Revizionizam
ima iza cilj i da izvrši konačan
obračun sa socijalizmom kao
političkom ideologijom i društvenim
poretkom. u to spada i distanciranje
od Jugoslavije kao višenacionalne
države. Pošto je Tito bio pojam
svega što je opštejugoslovensko, on
mora biti istorijski i moralno
obezvređen. Ko ruši antifašizam,
partizane i samog Josipa Broza Tita,
uništava osnov legitimnosti
jugoslovenske države. Dakle, u
revizionizmu se kriju suštinske
političke poruke"
Martin Maria Reinkowski | 3.
decembar 2020 | Vreme
Stav Jugoslavije
bio je potreban za pospešivanje
politike popuštanja napetosti između
Istoka i Zapada, a indirektno je bio
važan i za ponovno ujedinjenje
Nemačke, kaže za "Vreme" Mari-Žanin
Čalić, profesorka za istoriju
Jugoistočne Evrope na Univerzitetu u
Minhenu. Iz štampe je upravo izašla
njena knjiga Tito – večiti partizan.
VREME: Da li je Josip Broz Tito
zaista bio partizan čitav život?
MARI-ŽANIN ČALIĆ:
Kako je i on sam to govorio, za Tita
je Drugi svetski rat bio najvažniji
period u životu. Tu je on dao
najviše od sebe. Konačno,
jugoslovenski partizani bili su
jedini kojima je uspelo da pobede
okupatora, gotovo potpuno bez pomoći
sa strane, a Tito je bio jedini
vrhovni komandant u antihitlerovskoj
koaliciji koji je stalno bio na
ratištu. Sve to je posle 1945. bio
najvažniji osnov legitimnosti
njegove vlasti, što je bilo jako
izraženo i u propagandi. Pored toga,
raskinuo je sa Staljinom i tako
omogućio izgradnju posebnog modela
socijalizma u Jugoslaviji. Nijedan
drugi komunistički lider nije uživao
tako veliku podršku u svojoj zemlji.
Tito je do kraja života ostao
ubeđeni komunista ali, kao takav,
bio je veoma samovoljan.
Moja knjiga
pokazuje koliko je bilo teško
braniti nezavisnost Jugoslavije od
uplitanja velikih sila, od politike
"interesnih sfera" – kako se to tada
nazivalo. Tito je u tome uspeo samo
zato što je njegov u ratu stečeni
autoritet bio priznat – iako
nevoljno – i na Istoku i na Zapadu.
Politika nesvrstanosti i podrške od
zemalja u razvoju bila je značajan
činilac zaštite Jugoslavije od
mešanja u njene unutrašnje poslove.
Upravo je taj "partizanski duh"
uprkos svim unutrašnjim problemima
održao u životu Jugoslaviju tokom
trideset pet godina.
Osvedočeni antikomunisti u Nemačkoj
i u zemljama bivše Jugoslavije Tita
jednostavno nazivaju "masovnim
ubicom". Ima li neke istine u tome?
Kao i mnoge druge
istorijske ličnosti, Tito ima svetle
i mračne strane, pa sud o njemu mora
biti vrlo izdiferenciran. Nesporno
je da su Tito, Narodnooslobodilačka
vojska i tajne službe tokom završnih
borbi u Drugom svetskom ratu i
prilikom preuzimanja vlasti pobili
desetine hiljada ljudi. Po pouzdanim
procenama, samo je u Blajburgu, u
borbama prilikom povlačenja, oko
40.000 ljudi različite etničke
pripadnosti stradalo ili pogubljeno.
U Sloveniji su u proteklih nekoliko
godina otkrivene masovne grobnice,
poput onih u Kočevskom Rogu, Teznu,
Teharju i u Hudoj Jami. Tamo leže
hiljade skeleta ljudi stradalih u
borbama ili pobijenih od tajne
službe kao "narodni neprijatelji".
Pored toga, Tito je posle rata u
početku uveo staljinistički sistem.
Hteo je da stvori u Jugoslaviji
sovjetski model sa komunističkom
univerzalnom ideologijom,
jednopartijskim sistemom i
monolitnim jedinstvom Komunističke
partije, dirigovanom privredom,
medijskim monopolom i terorom tajne
policije. Međutim, posle raskida sa
Staljinom 1948. sprovedena je
liberalizacija – prvo Partije, a
zatim i čitavog političkog sistema.
Šezdesetih godina postojao je u
priličnoj meri pluralizam u medijima
i u javnom mnjenju, kao i sloboda
putovanja. Toga nigde nije bilo u
istočnom bloku. Ipak, ovaj sistem
svakako nije bio demokratski, na
način kako se demokratija shvata na
Zapadu. Postojala je kontrola medija
i druge vrste represije, kao što su
politički procesi, zabrane bavljenja
profesionalnim radom i likvidacije
političkih protivnika režima u
inostranstvu. U svakom slučaju,
pojam "masovni ubica" pre svega je
politička metafora, pošto je u
javnom diskursu odnos prema Titu i,
uopšte prema Jugoslaviji, potpuno
političke prirode. Prošlost se
koristi za vođenje rasprava koje se
tiču sadašnjosti. Pored toga,
publicistika je puna legendi i
teorija zavere. Ne bi trebalo
projektovati sopstveni pogled na
svet na jedan istorijski lik, već ga
treba objasniti i razumeti u
njegovom istorijskom kontekstu.
Tvrdi
se da Tito nosi na savesti stotine
hiljada sunarodnika u Jugoslaviji.
Da li se u to mogu ubrojati i žrtve
narodnooslobodilačke borbe u Drugom
svetskom ratu?
Ja se ne slažem sa
takvom "aritmetikom žrtava". O
ubijenima u Drugom svetskom ratu
pojavile su se u međuvremenu
prilično pouzdane procene od strane
ozbiljnih istoričara. Do broja od
"stotina hiljada" dolazi se samo ako
se pođe od broja ukupno ubijenih u
Drugom svetskom ratu. Međutim,
činjenica je da Drugi svetski rat u
Jugoslaviji nije bio samo
oslobodilački rat protiv okupatora,
to jest nemačkih i italijanskih
stranih zavojevača, već od samog
početka i građanski rat. Tito je
hteo da iz pokreta otpora stvori i
novi politički poredak,
socijalistički društveni sistem.
Zato se odlučno borio protiv
političkih protivnika, a naravno i
protiv kolaboracionista i, gde god
je mogao, on ih je "istrebljivao".
Ne treba zaboraviti da je Vermaht u
Jugoslaviji vodio istrebljivački rat
protiv Jevreja i Roma i civilnog
stanovništva, koji su masovno bili
žrtve takozvanih "mera odmazde".
Ustaše, četnici i ostale
ultranacionalističke snage sa svoje
strane su počinili masovne zločine.
Posle rata sudovi u Jugoslaviji
primili su oko 900.000 tužbi za
ratne zločine. Podignuto je oko
120.000 optužnica, od čega je više
od polovine završeno osudama. Nema
baš mnogo smisla svu krivicu za
žrtve rata pripisivati partizanima.
Zar
to upravo nije revizionizam? Tu se
prećutkuje činjenica da su se
Jugosloveni u narodnom ustanku
borili protiv Hitlerove armije i
njihovih saveznika.
Nažalost, u punom
zamahu je revizionizam, to jest
borba za ekskluzivno pravo na
tumačenje istorije. Očigledno
sredstvo u toj borbi je pravljenje
paralele između zločina četnika,
ustaša i partizana koji su tokom
Drugog svetskog rata tako ogorčeno
ratovali jedni protiv drugih. Danas
je vrlo malo tema tako opterećenih
emocijama kao što je rasprava o
broju i identitetu žrtava Drugog
svetskog rata. Pritom, mnogo je
manje reč o istorijskim analizama, a
više o debatama među zastupnicima
političkih stavova preko kojih
određene ideologije, a posebno
ekstremni nacionalizam, ponovo
postaju društveno prihvatljive. U to
spada i revizija procesa protiv
ratnih zločinaca, kao i pokušaji
rehabilitacija, pa i pravosnažne
rehabilitacije nekada osuđenih lica,
kao što su Draža Mihailović i Milan
Nedić. Pored toga, revizionizam ima
i drugi cilj, da izvrši konačan
obračun sa socijalizmom kao
političkom ideologijom i društvenim
poretkom. U to spada i distanciranje
od Jugoslavije kao višenacionalne
države. Pošto je Tito bio pojam
svega što je opštejugoslovensko, on
mora biti istorijski i moralno
obezvređen. Ko ruši antifašizam,
partizane i samog Josipa Broza,
uništava osnov legitimnosti
jugoslovenske države. Dakle, u
revizionizmu se kriju suštinske
političke poruke: homogenost srpske,
odnosno hrvatske ili neke druge
nacije, antijugoslovenstvo kao
moralna snaga, legitimacija
sopstvene, ekskluzivno nacionalne
države, kao i ispravnost vladavine
antikomunista.
Vi
pišete sasvim otvoreno da su Titovi
partizani pobedili nemački Vermaht.
Mnogi Nemci, ali i bivši
Jugosloveni, to smatraju
izmišljotinom. Kako je to Tito
pobedio Vermaht?
Partizanski pokret
je u početku proizašao iz
Komunističke partije, praktično
njene omladinske organizacije. Na
početku rata bilo ih je samo
nekoliko hiljada. Ali, kako je rat
odmicao, prilazilo im je sve više
dobrovoljaca. Razlozi su bili u tome
što su teror okupatora nad civilnim
stanovništvom, međuetnički
istrebljivački rat i privredna
eksploatacija naveli mnogo ljudi da
pristupe pokretu otpora. Uz to,
staro jugoslovensko rukovodstvo bilo
je delegitimisano, pošto su kralj,
njegova vlada i generalštab odmah po
upadu trupa Vermahta pobegli u
egzil. Uticajni lideri starih
političkih stranaka takođe su bili u
inostranstvu. Nije bilo nijedne
druge dobro organizovane snage koja
bi se borila protiv okupatora, osim
partizana. Ko je hteo da se bori u
pokretu otpora, morao je da se
priključi partizanima, jer nije ni
bilo alternative.
Saveznici su se u
početku čudili kako je taj pokret
imao ne samo veliku podršku već i
postizao vojne uspehe. Krajem 1943.
na samitu u Teheranu priznali su
Narodnooslobodilačku vojsku kao
saveznika. Ubeđenog antikomunistu
Vinstona Čerčila tada je
interesovalo samo "ko ubija najviše
Nemaca", i kako se može pomoći Titu
da ih "ubija što više". Britanska
armija je napravila ovakvu analizu:
partizani će svakako dobiti rat, a
saveznici mogu to samo malo da
ubrzaju. Čerčil je proračunao da
partizani mogu da angažuju trideset
tri Hitlerove divizije. Oni su
smatrani značajnim faktorom koji bi
mogao da ubrza pobedu nad Hitlerom i
time spase živote britanskih i
američkih vojnika. Niko, osim Tita,
nije očekivao na početku rata da će
jedan mali pokret otpora koji je
1941. počeo sa nekoliko hiljada
ljudi, na kraju rata imati 800.000
boraca i da će Tito morati da bude
međunarodno priznat kao vođa nove
komunističke države.
Kako
procenjujete ulogu zagrebačkog
nadbiskupa Stepinca u kvislinškoj
NDH?
Stepinac verovatno
nije bio ideološki pristalica
ustaša, ali je njegov odnos prema
NDH bio ambivalentan. Tu postoji
prilično ideološko preklapanje:
ultranacionalizam, antiboljševizam i
antijugoslovenstvo. Biskupe je tom
režimu približilo to što su ustaše
smatrale katolicizam nacionalnom
religijom i crkvi obezbedile
privilegovan položaj, za razliku od
stare Jugoslavije u kojoj nikada
nije bio zaključen konkordat.
Stepinac je,
dakle, čestitao ustaškom vođstvu
osnivanje države, i već dve nedelje
pošto je Ante Pavelić došao na vlast
uputio encikliku kojom je zahtevao
od sveštenstva da podrži novi režim.
On je bio vrhovni vojni vikar
ustaša, zvanični predstavnik
fašističke Hrvatske pri Vatikanu i
član jednog odbora za versku
konverziju. Stepinac se ipak stalno
zalagao protiv preteranog nasilja, i
za spasavanje krštenih, dakle
"katoličkih" Jevreja. S druge
strane, nikada nije podigao glas
protiv istrebljenja Jevreja i Srba i
nasilja nad njima, kao što uostalom
nije učinio ni papa Pije XII. Kao
zagrebački nadbiskup i najviši
predstavnik katoličke crkve i
vrhovni nadzornik nad katoličkim
vojnim ordinarijatom, Stepinac nije
istupio ni protiv progona Srba koji
su sprovodili predstavnici crkve ili
je rađen u njeno ime, pa čak ni
protiv širenja mržnje preko
propovedi u katoličkoj štampi.
Najmanje 250.000 Srba bilo je
prinuđeno pod pretnjom da pređe u
katoličku veru. Jasno je dokazana i
podrška katoličke crkve ustašama za
vreme i posle rata, počev od pomoći
u bekstvu njihovim visokim
predstavnicima. Uz pomoć Vatikana,
hiljade nacističkih zločinaca
pobegle su "pacovskim kanalima" u
Latinsku Ameriku. Tako Ante Pavelić,
jedan od najgorih ratnih zločinaca
20. veka, nikada nije morao da
odgovara pred sudom. Tek ove godine
vatikanski arhiv je otvoren za
istraživanja o epohi Pija XII.
Tito
je uživao veliki ugled u Nemačkoj
kao osnivač Pokreta nesvrstanih i
posrednik između blokova. To je
jedna strana Titove ličnosti koja je
danas potpuno zaboravljena?
Kada su saveznici
još tokom Drugog svetskog rata
podelili Evropu na interesne sfere,
dogovorili su se da u Jugoslaviji ni
Istok ni Zapad neće imati prevlast.
Tito je to kasnije vrlo vešto
koristio i sarađivao kako sa Zapadom
tako i sa SSSR i istočnim blokom. U
narednom periodu obe svetske sile
trudile su se da pridobiju Tita,
između ostalog kreditima i
privrednim vezama, kako Jugoslavija
tokom "hladnog rata" ne bi prišla
protivničkom lageru. Da bi očuvala
svoju nezavisnost, Jugoslavija je
tražila saveznike u takozvanom
"trećem svetu" gde je, usled
dekolonizacije, bilo mnogo zemalja u
sličnom položaju, zabrinutih za
očuvanje svoje samostalnosti. Tito
je uspeo da oko sebe okupi
mnogobrojne zemlje sa različitim
sistemima i da ostvari politiku
"trećeg puta". Uz pomoć Pokreta
nesvrstanih bilo je, na primer,
moguće u okviru UN-a, gde su zemlje
"trećeg sveta" 1970-ih imale većinu
u Generalnoj skupštini, doneti
rezoluciju o novom svetskom
ekonomskom poretku. Ta rezolucija je
trebalo da omogući ravnopravnu
zastupljenost interesa između Severa
i Juga. O ogromnom ugledu koji je
Tito zbog toga uživao svedoče
dokumenta iz zapadnoevropskih i
američkih arhiva.
Savezna Republika
Nemačka je prekinula diplomatske
odnose s Beogradom kada je
Jugoslavija 1957. priznala Istočnu
Nemačku. Međutim, kulturni,
privredni, trgovinski i kreditni
odnosi tekli su i dalje. Konačno, u
okviru nove istočne politike Vilija
Branta Jugoslavija je krajem
šezdesetih godina dobila na važnosti
kao politički faktor. Glas
Jugoslavije imao je težinu u Trećem
svetu, ali i u Istočnom bloku. I taj
glas bio je potreban za pospešivanje
politike popuštanja napetosti između
Istoka i Zapada, a indirektno i za
ponovno ujedinjenje Nemačke. Zato je
sklopljen ugovor o radnoj snazi
(gastarbajteri) i Jugoslaviji su
dodeljeni krediti u iznosu od
milijardu nemačkih maraka.
Sedamdesetih godina Savezna
Republika Nemačka bila je najvažniji
jugoslovenski partner u spoljnoj
trgovini. Bez obzira na to kako se
to danas ideološki vrednuje, Titova
Jugoslavija pridonela je širenju
"duha popuštanja", jer je održavala
protok informacija i komunikaciju
između blokova, u okviru UN-a
zauzimala se za tu politiku prema
Trećem svetu i, konačno, u okviru
KEBS-a, radila na razoružanju i
izgradnji poverenja.
U današnjem
vremenu, kada je svetska politika
bukvalno "ispala iz šina", u nauci
se naširoko diskutuje o naporima
Jugoslavije kao "treće sile".
Izgleda da su izuzetno aktualna
nastojanja da u saradnji sa zemljama
takozvanog. "trećeg sveta" stvori
jedan pravedan i bezbedan svetski
poredak.
(prevela
dr ranka gašić)
|