Italija i raspad Jugoslavije

Aleksandar Sekulović

Notorna je činjenica da je raspad Jugoslavije delo unutrašnjih činilaca a ne međunarodne zajednice te da je tvrdnja lukavog srpskog nacionalizma da su Jugoslaviju razbili Nemačka, Vatikan i Kominterna (?!) smišljena sa ciljem da se sakrije njegova odlučujuća uloga u rušenju države i započinjanju čitave serije ratova radi stvaranja Velike Srbije. Naravno, to ne znači da u razrešenju jugoslovenske krize nisu učestvovali brojni međunarodni faktori, neki više neki manje, neki na pozitivan a neki na negativan način. Pritom, nije reč samo o angažovanju zvaničnih državnih organa već i angažovanju, ponekad dominantnom, raznih društvenih činilaca od medija i političkih partija do uticajnih pojedinaca iz oblasti nauke, kulture, sporta i drugih oblasti. Upravo to je slučaj sa Italijom čije su državni organi pokazivali klasičnu inertnost i nezainteresovanost za ono što se zbiva na Istoku dok su neki društveni činioci bili veoma angažovani i značajno uticali na razvoj događaja u Jugoslaviji. Da bi se ovaj paradoks objasnio neophodno je ukratko ukazati na društvene i istorijske okolnosti kroz koje je prolazila Italija u posleratnom periodu i koje su bitno određivale i karakter njene spoljne politike.

Brojni istraživači su saglasni u tome da je jedno od bitnih obeležja, ne samo političkog sistema Italije već i ukupnog društvenog života, bio fenomen klijentelizma (patronage). Za klijentelizam se obično kaže da to nije samo antropološki fenomen vezanosti klijenta za svog patrona, već se radi o strukturalnom pitanju odnosa države i društva i o tome da se javne institucije koriste kao instrument vlasti jedne partije. On je plod posleratnog monopola vlasti Demohrišćanske partije koja je, kako kaže profesor Luiđi Gracijano, „dovodila svoje ljude na sve nivoe vlasti, na svako ključno mesto, na svaki položaj koji je čak i minimalno značajan“.1 Naravno, primer Demohrišćanske partije sledile su i neke male partije koje su povremeno bile njeni koalicioni partneri i po tom osnovu dobijale pravo da učestvuju u „podeli kolača“. Na taj način je stvoren sistem „zabrana“, tj. stroge podele državnih i paradržavnih institucija između koalicionih partnera u kojima je svako od njih autonomno postavljao svoje ljude i tako „pribavljao konsensus putem razmene ličnih usluga“.2 Najčešće se radilo o zaposlenju u zamenu za glas na izborima, ali su na visokoj ceni bile i invalidske penzije tako da je Italija po broju invalidskih penzionera bila daleko ispred svih zapadnoevropskih zemalja. U ovu kategoriju spadaju i takozvani baby-penzioneri jer je javnim službenicima bilo omogućeno da idu u penziju sa devetnaest godina i šest meseci radnog staža.

Klijentelizam je proizveo veoma negativne posledice ne samo u političkom sistemu već i društvenoj svesti i u shvatanju suštine javne vlasti. Položaji i funkcije u javnim službama shvatani su kao nagrada za učinjenu uslugu a ne kao obaveza i kao servis građana. Posle svakih izbora broj zaposlenih u javnim službama značajno se uvećavao jer je svaki patron (boss) morao da udovolji svojim klijentima. Kada je komunista Luiđi Petroseli 1975. godine izabran za gradonačelnika Rima on je na spisku zaposlenih u opštinskoj upravi pronašao 10.000 lica, od kojih je skoro polovina u opštinsku upravu dolazila samo prvog u mesecu da primi platu. Sve to vodilo je paralizi javne vlasti koja je bila potpuno nemoćna da rešava nagomilane društvene probleme, pa čak ni da zaštiti samu sebe od napada mafije i terorizma. Ni u jednoj evropskoj zemlji nije se dogodio toliki broj ubistava visokih javnih i političkih ličnosti kao što je to dogodilo u Italiji 80-ih i 90-ih godina. Tih godina spektakularno su ubijeni Pjersanti Matarela, predsednik regiona Sicilija (brat sadašnjeg predsednika Italije Matarele), Pio La Tore, sekretar italijanskih komunista za Siciliju, čuveni general Dala Kjeza, sudije Borselino i Falkone, a najpoznatija žrtva bio je lider same Demohrišćanske partije Aldo Moro.

U ambijentu klijentelizma živela je i spoljna politika Italije i njena diplomatska služba. Može se slobodno reći da sve do Mastrihta 1992. godine Italija nije ni imala svoju spoljnu politiku već je u svemu sledila interese i ciljeve SAD. U diplomatskim krugovima tada se pogrdno govorilo da je Italija „Bugarska Zapada“ jer je kao i Bugarska samo imitirala spoljnu politiku vodeće zemlje bloka.

Ako je tačno, a verujemo da jeste, da su u vreme izbijanja krize u Jugoslaviji „strani učesnici bili nepripremljeni i nisu poznavali političku situaciju i težnje glavnih aktera“,3 ta konstatacija poglavito važi za Italiju i njenu diplomatiju. Okrenuta u celini prema Zapadu italijanska spoljna politika i njena diplomatija često puta nisu raspolagale ni osnovnim informacijama o društvenim kretanjima u Jugoslaviji. Za razliku, na primer, od ambasada SAD i Nemačke, čiji su ambasadori i deo diplomatskog osoblja po pravilu govorili srpsko-hrvatski, što je osnovni uslov da se razume zemlja akreditacije, Ambasada Italije u Beogradu nije nikada imala poznavaoce društvenih kretanja i uglavnom se bavila gosip-diplomatijom. Za neke ozbiljnije analize ona se oslanjala na Katedru za italijanistiku Filološkog fakulteta u Beogradu kojom je rukovodio Nikša Stipčević, pa su tako informacije koje je Ambasada slala u Rim uglavnom bili prosta reprodukcija osnovnih ideja i ocena iz Memoranduma SANU. Uostalom, iz Rima se samo izuzetno tražila neka produbljena analiza situacije u zemlji akreditacije, a to je bilo u skladu sa uverenjem da je diplomatska služba samo nagrada za usluge učinjene vladajućoj partiji.

Ovo je opšti okvir u kojem je Evropska zajednica 1991. godine uputila svoju ministarsku trojku da pomogne u rešavanju jugoslovenske krize. U toj trojci bio je i italijanski ministar spoljnih poslova poznati bonvivan Đani De Mikelis koji je ne malo bio iznenađen zadatkom koji mu je poveren. Naravno, u tom trenutku ni mnogo ozbiljniji diplomatski nastup ne bi mogao da zaustavi planove ratobornog srpskog nacionalizma, ali ova amaterska trojka samo je pokazala tadašnju nemoć Evropske zajednice.

Od ugovora u Mastrihtu zvanična Italija i njena diplomatija sledili su zajedničku spoljnu politiku Evropske unije u odnosu na Jugoslaviju, iako se intimno mnogi sa njom nisu slagali i više su verovali ocenama dobijenim od Nikše Stipčevića. Takođe, tradicionalna inertnost i nekreativnost italijanske diplomatije ostavljali su dovoljno prostora za samostalan spoljno-politički nastup onih društvenih činilaca koji se nisu slagali sa ocenama evropske diplomatije.. To je vrlo dobro uočeno od strane Srbije koja je, ne zanemarujući diplomatske kanale i zvanične organe Italije, razvila vrlo umešnu propagandnu akciju u dva pravca. Prvi pravac bile su partije i organizacije levice, na čelu sa Italijanskom komunističkom partijom, dok je drugi pravac bio usmeren ka italijanskoj desnici, naročito prema organizacijama povezanim sa tzv. Ezulima, tj. Italijanima izbeglim iz Istre i Dalmacije nakon sloma fašizma.

Za prvi pravac delovanja bila je zadužena Miloševićeva Socijalistička partija Srbije. Teze koje je ona trebalo da servira italijanskoj levici bile su sledeće: Suština sukoba u Jugoslaviji je borba između fašizma, koji oličava Hrvatska, i socijalizma, koji oličava Srbija. Hrvati žele da sruše Jugoslaviju kako bi obnovili Nezavisnu državu Hrvatsku i izvršili pokolj nad Srbima, dok se Srbija bori za očuvanje Jugoslavije i socijalizma u njoj jer su to garancije slobode i ravnopravnosti za sve.

Ove krivotvorene teze bile su, u situaciji kada se i na globalnom planu vodila odsudna borba za rušenje socijalizma, vrlo prijemčive za delove levice u Italiji, tako da se čak i ultra-levičarski list Manifesto zalagao za pomoć Srbiji u borbi protiv restauracije kapitalizma. Tako je ovaj ugledni list, u čijem zaglavlju stoji „komunističke novine“ i čiji je osnivač bio Lućo Magri, jedna opštepriznata moralna i intelektualna gromada, spao na to da podržava nacional-socijalistički režim Milošević-Šešelj. To je išlo čak dotle da je javno podržavana sramna teza srpskih fašista da su pokolj na Markalama izveli sami Bošnjaci.4 Otuda je razumljivo što je ovaj list stao na stranu Srbije u doba NATO intervencije 1999. godine.5 U istu zamku upao je i poznati Armando Kosuta, čovek koji je 1991. godine, nezadovoljan zbog promene imena partije, istupio iz Italijanske KP i formirao svoju „Komunističku obnovu“. Taj ortodoksni komunista došao je, na poziv SPS-a, u posetu Beogradu aprila 1999. godine u znak podrške reakcionarnom i antikomunističkom režimu Milošević-Šešelj, a snimci o njegovom srdačnom susretu sa Miloševićem objavljeni su u svim srpskim medijima. Međutim, glavna meta propagandnog nastupa SPS-a bila je Italijanska komunistička partija koja se upravo tih godina nalazila u procesu svoje socijaldemokratizacije i uključivanja u Socijalističku internacionalu. SPS je tada živo radila na tome da joj IKP pomogne, kao „sestrinskoj“ partiji, da i ona uđe u Socijalističku internacionalu, čime bi obezbedila široku međunarodnu podršku svojim agresivnim planovima. Na sreću, u tom trenutku su još uvek funkcionisali nekadašnji kontakti između Saveza komunista Jugoslavije i Italijanske KP, pa su ti kontakti iskorišćeni da bi se italijanskoj strani objasnilo da je SPS nacionalistička partija čiji je cilj rušenje Jugoslavije i stvaranje Velike Srbije. Na taj način je ova propagandna akcija onemogućena a SPS se zatim orijentisala na grčki PASOK.

Daleko uspešniji bio je drugi propagandni kanal usmeren prema italijanskoj desnici i prema tradicionalnim italijanskim aspiracijama na istočnu obalu Jadrana. Te aspiracije su bile vrlo žive i protkane čvrstim uverenjem da su Istra, Rijeka i Dalmacija italijanske oblasti i da kad-tad moraju biti vraćene Italiji. Zapravo, te aspiracije su i danas vrlo žive u Italiji što pokazuje i slučaj predsednika Evropskog parlamenta Antonija Tajanija koji je februara 2019. godine, na obeležavanju Dana sećanja u Bazovici, svoj govor završio usklikom „Živela italijanska Istra, Živela italijanska Dalmacija“, što je masa oduševljeno pozdravila. Ovome treba dodati i činjenicu da u mnogim italijanskim gradovima ulice i kvartovi nose nazive po lokalitetima sa istočne obale Jadrana: na primer, ulice Fiume (Rijeka), Pola (Pula), Zara (Zadar), Istria (Istra), Dalmazia (Dalmacija) itd, što svedoči o tome da dobar deo italijanskog društva te lokalitete, kao i Tajani, smatra svojom nepravedno oduzetom teritorijom.

Kod srpskog nacionalizma postojalo je veliko razumevanje za ove aspiracije zasnovano, pored ostalog, i na nekoj vrsti prijateljstva između srpskog nacionalizma i italijanskog fašizma iz doba Drugog svetskog rata.6 Naime, poznato je da ustaše nisu mogle da vrše progon Srba na teritorijama koje je okupirala Italija pa je iz te činjenice stvorena popularna predstava da su Italijani i fašistička Italija bili zaštitnici Srba. Iz tog uverenja ali i iz drugih razloga rođena je vrlo bliska politička i vojna saradnja italijanskih fašista i četničkih odreda u italijanskoj okupacionoj zoni. Poznato je da je lider dalmatinskih četnika vojvoda Ilija Trifunović-Birčanin imao svoje legalno sedište u okupiranom Splitu, kao što je i vođa crnogorskih četnika general Đukanović legalno stolovao na Cetinju. Svi ti četnički odredi učestvovali su zajedno sa Italijanima u borbama protiv NOV, a za to su, pored naoružanja i municije, često puta dobijali i novčanu naknadu. Ova saradnja vremenom se razvila u uzajamno uvažavanje i iskrene simpatije, a ta osećanja su ponovo oživela i dobila na aktuelnosti u doba rehabilitacije četništva u Srbiji.

Na ovim osećanjima srpski nacionalizam je zasnovao svoju propagandnu akciju koja je u Italiji naišla na brojne simpatije i razumevanje. Naravno, ta akcija je najčešće išla neformalnim kanalima, kao što je i finansirana iz tajnih fondova, tako da je mnoge njene aspekte teško dokumentovati. Ipak, na osnovu spoljnih manifestacija i onoga što je bilo javno poznato može se reći sledeće:

Osnovna teza sa kojom se nastupalo bila je tipičan produkt srpskog nacionalizma i ona je, maskirana u tobožnju objektivnost, glasila: U sukobu između Srba i Hrvata, tj. Srbije i Hrvatske, Italija treba da ostane neutralna i da se ne opredeljuje ni za jednu stranu, već da isključivo gleda na to šta je njen nacionalni interes u tom sukobu. A nacionalni interes Italije, horski su sugerirali srpski nacionalisti, jeste da taj sukob iskoristi kako bi povratila svoje istorijske teritorije - Istru sa Rijekom i Zadar.

Ova teza jasno je izražavala želju srpskog nacionalizma da se Italija vojno umeša u jugoslovenski sukob na taj način što će oduzeti od Hrvatske njene zapadne delove a Hrvatska bi, suočena sa istovremenim napadom sa istoka i sa zapada, brzo kapitulirala. U tom smislu brojni srpski eksponenti stalno su bombardovali Italiju svojim „ponudama“ u vidu teritorija Hrvatske. Prvi koji je to učinio bio je fanatizovani srpski nacionalista Dobrica Ćosić čija je ponuda imala karakter zvaničnog stava Srbije budući da se radilo o čoveku sa nezvaničnom titulom „oca nacije“. Elem, on je još 1. septembra 1989. godine dao intervju konzervativnom italijanskom dnevniku „Il Tempo“ u kojem je, bez imalo ustezanja, tvrdio da je „Istru, Zadar i ostrva Tito okupirao od Italije i dao Hrvatskoj.“7 Za njim je sledio Vojislav Šešelj, kao enfant terrible srpskog nacionalizma, koji je, takođe još pre početka oružanih sukoba u Hrvatskoj, izjavljivao da Italiji treba „vratiti ono što je njeno“, pa čak i to da italijansko može biti sve ono što je zapadno od linije Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica.8 Kasnije je Šešelj ipak dozvolio Hrvatima da formiraju svoju državu u Zagrebu i okolini a Italijane je pozvao da uzmu samo Istru sa Rijekom, dok bi Dalmacija do Karlobaga bila srpska. U skladu sa ovim Ćosićevim i Šešeljevim instrukcijama ponašalo se i rukovodstvo takozvane Republike srpske Krajine pa je Martić izjavljivao da „na Italiju mi računamo kao na susjednu državu“9. Kasnije, kada je video da od „srpske“ Dalmacije nema ništa, Martić je pozvao Italiju da uzme makar Zadar jer je „Zadar suviše lep grad da bi pripao Hrvatima“. A poslanik SPO-a Milan Paroški je „teorijski“ podupreo ovu ponudu izjavom: „Ne vidim razloga da se Italiji ne vrati jadranska obala koju je srpska vojska, u ime Jugoslavije, uzurpirala“.10

Ove ponude srpskog nacionalizma bile su pravi sirenin zov za italijanske snove o povratku na istočnu obalu Jadrana. Između dva nacionalizma ponovo je stvoreno iskreno razumevanje koje je ubrzo pretvoreno u blisku saradnju i u učestale posete Beogradu javnih i političkih ličnosti Italije. Već u leto 1991. godine u Beograd dolazi delegacija profašističke partije koja se tada zvala Italijanski socijalni pokret (MSI). Lider ove partije Đorđo Almirante bio je funkcioner u Musolinijevoj „Republici Salo“, a vođa desnog krila partije Pino Rauti bio je inspirator i organizator tzv. „crnog terorizma“ oličenog u terorističkim organizacijama Ordine nuovo (Novi poredak) i NAR (Nuclei armati rivoluzionari – Oružane revolucionarne ćelije). Pripadnici ovih organizacija izvršili su brojne masovne pokolje civilnog stanovništva, kao što je podmetanje bombe na železničkoj stanici u Bolonji avgusta 1980. godine kojom prilikom je život izgubilo 85 osoba a 200 je ranjeno. Sve te činjenice bile su poznate Socijalističkoj partiji Srbije i ona je ovu posetu pokušala da prikaže kao posetu parlamentaraca kolegama u Srbiji, ali je taj manevar brzo raskrinkan.11 To, međutim, nije imalo nikakvog uticaja na opšti trend saradnje sa italijanskom desnicom pa su tako Beograd posetili senator Arduino Anjeli, poznati tršćanski iredentista, i Umberto Bosi, lider desničarske „Lige Sever“ koji je aprila 1999. došao kod Miloševića kako bi objasnio da italijanska desnica nema ništa sa NATO intervencijom.12 Posebna priča jesu učestali boravci u Srbiji opskurnog Danijela Šifera koga su srpski mediji prikazivali kao „istaknutog filozofa i mislioca“ Italije i čiji su intervjui i izjave o pravednoj borbi srpskog naroda uživali najširi publicitet, sve dok nije uhvaćen u krađi u robnoj kući.

Konačno, u propagandnu kampanju prema italijanskoj javnosti i u stvaranje mita o pravednoj i herojskoj borbi srpskog naroda bile su uključene i brojne ličnosti koje su održavale sportske, kulturne, privredne i druge odnose sa Italijom. Najviše uspeha u tom pogledu imao je fudbaler Siniša Mihajlović, prisni prijatelj ratnog zločinca Arkana, koji je igrao za fudbalski klub Lacio iz Rima čiji su navijači bili poznati po svom huliganskom ponašanju i simpatijama za profašistički MSI. Tako se dogodilo da su navijači Lacija, kada je ubijen Arkan, izašli na stadion sa ogromnim transparentom na kome je pisalo „Onore all’eroe Arkan“ (Slava heroju Arkanu).

Za kompletnu ocenu saradnje srpskog nacionalizma sa različitim italijanskim faktorima, naročito sa italijanskom desnicom, bilo bi neophodno raspolagati i podacima o finansijskom aspektu te saradnje. To, međutim, nije moguće jer je režim Milošević-Šešelj, budući u celini stopljen sa mafijom i organizovanim kriminalom, raspolagao sa brojnim crnim fondovima stvorenim švercom akcizne robe, zaplenom devizne štednje, korupcijom prilikom privatizacije, pljačkom u osvojenim krajevima Hrvatske i Bosne i Hercegovine, oduzimanjem deviza na granici i na razne druge načine. Ti fondovi su pre svega korišćeni za finansiranje ratnih operacija ali i za propagandne aktivnosti na Zapadu, stvaranje lobija i za honorare lobistima, kao i za korumpiranje pojedinih istaknutih ličnosti koje su bile involvirane u jugoslovensku krizu. Ako se to ima u vidu onda se ne može reći da je srpska strana izgubila propagandni rat sa Hrvatskom zbog ravnodušnosti prema stranom faktoru, jer je ona u tom pogledu bila vrlo aktivna (a propagandni rat je izgubila zbog počinjenih zločina). Izvesno je da su svi italijanski predstavnici koji su dolazili u „prijateljsku“ posetu Srbiji imali ne samo plaćen put i boravak već i razne druge beneficije. To važi i za srpske simpatizere iz drugih zemalja pa je tako Srbija u to vreme postala omiljena destinacija raznih avanturista i mutivoda tipa Danijela Šifera, Žirinovskog, Limonova, nekog Džona Kenedija i brojnih drugih. A kada je o korupciji reč, o tome, naravno, nikad nema pouzdanih informacija ali su kolale razne priče u kojima su pominjana imena Jasuši Akašija, generala Luisa Mekenzija, Karla Bilta, Daglasa Herda, pa čak i Butrosa Galija.

Vrhunac italijanskog mešetarenja u jugoslovenskoj krizi radi podrške režimu Milošević-Šešelj bila je kupovina srpskog Telekoma od strane italijanskog Telekoma 1997. godine. Mnogi aspekti te afere ostali su nerazjašnjeni jer je u Srbiji njih pokrila zavera ćutanja koja nije razbijena čak ni posle pada režima 2000. godine. U Italiji je, ali sa zakašnjenjem od šest godina i nakon što se italijanski Telekom povukao iz ovoga posla, vođena parlamentarna istraga, koja takođe nije dala neke rezultate i nije razjasnila glavne činjenice. Osnovni zadatak parlamentarne komisije bio je da razjasni zbog čega je italijanski Telekom dao 500 milijardi lira (približno 500 miliona nemačkih maraka) više nego što je vredeo kupljeni udeo u srpskom Telekomu, kao i da odgovori na pitanje šta se dogodilo sa tih 500 milijardi lira.

Da je italijanski Telekom platio 500 milijardi lira više, to nije bilo sporno, a tu činjenicu je kasnije na saslušanju u Hagu navodno potvrdio i Nikola Šainović koji je u vreme afere bio potpredsednik Savezne vlade. Elem, on je rekao da su pregovori vođeni o kupovini 49 odsto udela Telekoma po ceni od 500 milijardi lira, a da je na kraju ugovor zaključen na 29 odsto udela za 900 milijardi lira!13 Zbog čega je tako postupljeno i u čijim je džepovima završilo 500 milijardi lira – ta pitanja su ostala bez oficijelnog odgovora. Međutim, politički smisao ove operacije bio je potpuno jasan: italijanska strana želela je da poljuljanom režimu Milošević-Šešelj ubrizga snažnu finansijsku injekciju, sve u nadi da će se strateški planovi tog režima ipak ostvariti. A što se tiče provizije od 500 milijardi lira, takođe je ostalo nerazjašnjeno kako je ona raspodeljena između italijanskih i srpskih zvaničnika. U Italiji su kao glavni korisnici provizije sumnjičeni ministar spoljnih poslova Lamberto Dini i njegova supruga, za koju su mnogi govorili da je vukla konce ove operacije,14 dok je na srpskoj strani sve to, kao i javne finansije toga doba uopšte, obavijeno potpunim mrakom. Ovo utoliko pre što je ova operacija, kao i brojne druge finansijske špekulacije toga doba, obavljena preko inostranih banaka u prijateljskim zemljama (Kipar, Grčka, Izrael), gde se novcu definitivno gubio svaki trag.

U zaključku možemo reći da je opisano angažovanje pojedinih italijanskih faktora bilo od velike koristi režimu Milošević-Šešelj i da je ono bilo izraz neskrivenih simpatija prema tom režimu. Osnovna teza srpskih vlasti, na kojoj su one gradile široki konsensus u srpskom nacionalnom korpusu, bila je da srpski narod, predvođen konačno pravim nacionalnim liderima, vodi pravednu borbu za svoja istorijska i prirodna prava i da Zapad čini teško moralno ogrešenje što ne razume pravedne srpske zahteve. U toj situaciji, svaki glas sa Zapada u korist Srba predstavljao je vrhunski dokaz da su oni u pravu i da režim Milošević-Šešelj vodi ispravnu politiku. To gvozdeno uverenje, koje i danas dominira u srpskom nacionalnom korpusu, naročito među Srbima u Bosni, Crnoj Gori i na Kosovu gde poprima oblike fanatizma, predstavlja osnovu širokog konsensusa koji uživa i današnji rešim SNS-SPS i koji, svestan toga odakle dolazi taj konsensus, u celini nastavlja sa politikom režima Milošević-Šešelj.