Uvodni tekst

Činjenica da arhitektura modernizma predstavlja važan deo kulturnog nasleđa Kraljevine Jugoslavije, a posebno socijalističke Jugoslavije, čini se da predstavlja svojevrsni truizam. Poznato je i da su pojava i munjeviti razvoj arhitekture modernizma bili vezani za prelomne tačke u istoriji obe ove države — za 1929. godinu, kada je nakon uvođenja tzv. šestojanuarske diktature i kraha parlamentarizma Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca dobila novo ime, strukturu i ideološko usmerenje; kao i za rezoluciju Informbiroa iz 1948. godine, kad su privremeno prekinuti odnosi sa Sovjetskim Savezom. Tokom četvrte decenije XX veka, baš kao i u toku šeste, sedme i osme, ono što se obično posmatra kao „arhitektonski modernizam” ili „moderna arhitektura” postao je dominantan arhitektonski idiom u Jugoslaviji. U svakom pojedinačnom sinhronijskom preseku, istovremeno je predstavljao deo repertoara zvanične državne reprezentacije i neprikosnoveni poetički credo generacija jugoslovenskih arhitekata. Međutim, intrinsinčna veza između jugoslovenske arhitekture modernizma i njenog raison d'être u sopstvenom istorijskom kontekstu, odnosno relacija između poetičkog i političkog ostala je u senci velikih istoriografskih narativa o lokalnim varijantama globalnog modernizma i autonomiji arhitekture kao delu modernog projekta.

Ako pod pojmom „modernizam” razumemo emancipatorski zahvat preobražaja društva i progresivističkog kretanja ka njegovim zamišljenim obrisima koji se ukazuju na „horizontu očekivanog”, onda se uloga arhitekture modernizma u istoriji prve i druge Jugoslavije nužno mora preusmeriti. Iz oblasti autonomne teorije i prakse, odnosno dela kulture koji se obično shvata kao sfera ograničena specifičnošću i posebnošću, arhitektura se mora izmestiti i posmatrati kao oivičena granicama ideološkog i političkog, a ne samo poetičkog. Arhitekturu, zapravo razumemo, ne kao autonomnu, samodovoljnu realnost već kao sastavni deo imaginativnog sveta ideologije u okviru koga različiti „arhitektonski fenomeni” (od pojedinačnih elemenata, građevina, te formalnih i stilskih karakteristika do šireg koncepta arhitekture kao epistemološkog projekta i discipline) predstavljaju značenjske strukture koje su od ključne važnosti za stvaranje predstava o kolektivnoj pripadnosti i identitetu.

U isti mah, valja imati na umu da modernizam predstavlja svojevrstan ideološki konstrukt istoriografije i kritike, odnosno da je projekcija u osnovi različitih, naizgled univerzaliih sistema vrednosti na kulturne artefakte i procese, pri čemu „kulturu” valja razumeti u antropološkom smislu reči — kao, na primer, u uobičajenoj vizuri interpretativnih teorija kulture, poput one postavljene u radovima Kliforda Gerca. Tako ćemo i arhitekturu modernizma posmatrati kao deo simboličkog univerzuma u kome je ona objektivizovala i formalno uobličavala društvenu realnost, tako što je istovremeno oblikovala sebe spram nje, a nju spram sebe. Pri tome, korisno je stalno imati na umu razlikovanje međusobno povezanih pojmova „kulture” i „društva” prema klasičnom modelu Talkota Parsonsa i Edvarda Šilsa, po kome kultura (i arhitektura kao njen integralni deo) predstavlja značenjski sistem, simbolički svet, dok je društvo određeno mrežom socijalnih odnosa kojoj upravo kulturne forme određuju smisao. Tako se i arhitektura ne može razumeti izvan društvenog konteksta u kome nastaje kao deo modernog projekta, ali se načini na koje se ovaj odnos arhitekture kao integralnog dela kulture i društva sagledava i uspostavlja, razlikuju. S jedne strane, u najvitalnojoj interpretativnoj tradiciji moderne umetnosti — od Klementa Grinberga, preko Đulia Karla Argana, do Filiberta Mene — umetnost modernizma razume se kao fundamentalni deo progresivističke paradigme razvoja društva, kao svojevrstan pedagoški instrument i metodološki model za društvo; ona je deo modernog projekta, kao procesa građenja kritičkih odgovora na pitanja koja postavlja društvena stvarnost. S druge strane, u savemenim naučnim interpretacijama, gde se kultura posmatra kao ideološki sistem uobličavanja vrednosti koje definišu društvo i konstrusanja kolektivnih identiteta, arhitektura modernizma figuriše kao jedan od ideoloških poredaka ili simboličkih praksi. U svakom slučaju, veza arhitekture modernizma i društvenog konteksta predstavlja ključni aspekt bez koga se ne mogu ni razumeti niti tumačiti njene kulturne specifičnosti i društvene uloge, što predstavlja zadatak koji stoji ispred svakog istoričara koji posmatra ovaj istorijski fenomen.

Navedena razmišljanja čine konceptualni okvir u koji ćemo smestiti pogled na arhitekturu modernizma u prvoj i drugoj Jugoslaviji. Taj pogled nema ambiciju da bude sveobuhvatan; niti da predstavi celovitu sliku ili poentira sve pojavne oblike i domete ovog fenomena. Ono što je u fokusu, jeste uočavanje kulturnih posebnosti arhitekture modernizma u jugoslovenskom kontekstu i, s njima povezanih ideoloških uloga. To je ujedno i skroman prilog nužnosti otklona od svojevrsnog straha od istoricizma koji suvereno vlada značajnim delom arhitektonske istoriografije u Srbiji, a sam potiče upravo iz kulture modernog projekta. Ukoliko bi arhitektonski modernizam odvojili od onoga što je u svom kontekstu označavao, tj. od sopstvene semiotičke sfere, suočili bi se s izazovom stvaranja — hotimičnog ili ne — svojevrsne krivotvorine. Baš kao što istorija ne predstavlja autonomno polje interpretacije prošlosti, već pokušaj njene pažljive kontekstualizacije, tako i istorija arhitektonskog modernizma u Jugoslaviji ne može biti svedena na pitanja formalnih, stilskih ili društvenih aspekata arhitekture, već ispitivanja njenih značenja u široj vizuri stvaranja sistema vrednosti i modela identiteta. Uobičajeno stanovište da je arhitektura modernizma zastupala osoben sistem vrednosti zasnovan na progresivizmu, evolucionizmu i drugim univerzalnim premisama, te da je generisala niz poetičkih strategija, formalnih obrazaca i stilskih karakteristika u kojima je arhitektura konstruisana kao autonmni kulturni objekat mora stoga biti stavljeno u zagrade.

Naš pristup, razume se, ima ograničenja i, baš kao i svaka druga interpretacija, predstavlja rezultat svesnog kompromisa između podređenosti nadtekstualnoj ravni teorije i, s druge strane, istorizacije „moderne arhitekture” koju konstantno ometa diskurs njene autonomije. Pogled na arhitekturu modernizma koga ovaj pristup nudi može pomoći da se uđe u pojmovni (i politički) svet u kome su obitavali oni koji su se između 1929, i 1980. godine našli u granicama Jugoslavije. Arhitektonski modernizam posmatraćemo kao simboličke okvire onoga što su politički režimi u prvoj i drugoj Jugoslaviji pretpostavljali društvenoj stvarnosti — naime, kao ideološke obrasce koji su snagu i delotvornost dobijali u stvarnom političkom životu, a ne u zaštićenim područjima arhitektonske teorije i istorije.

***

Krajem treće decenije XX veka prodor modernizma u arhitektonsku kulturu Jugoslavije bio je buran i silovit. Već sredinom 1929. godine, „moderna arhitektura” postala je sveprtisutna u javnom prostoru. Odista, u gotovo svakom čitanju fenomena modernizma istaknuto je da je naglo stupanje moderne arhitekture u konzervativnu sredinu kakva je bio glavni grad Jugoslavije, bilo omogućeno nizom okolnosti, od kojih je uvođenje diktature kralja Aleksandra I Karađorđevića bilo presudno. Isticano je da je „šestojanuarski režim” potpomogao legalizaciju raskida sa prošlošću, da je nova arhitektura, kao suprotnost „starim istorijskim stilovima” bila široko prihvaćena u čitavoj državi već početkom tridesetih godina. Odista, modernizam je bio taj koji je mogao da simbolički odgovori političkim zahtevima za nacionalnom unifikacijom, kao i da predstavi sliku jugoslovenske nacije, kulture i države u kojima nije bilo „plemenske zaslepljenosti”, niti „duhovnog rasula” — svega onoga što je prouzrokovalo oštru promenu političkog kursa početkom 1929. godine koji se, nakon tragičnih događaja u skupštini leta prethodne godine, dogodio u periodu između uvođenja diktature i proglašenja tzv. oktriosanog ustava početkom septembra 1931. godine.

Razume se, podudaranje naprasne promene ideološkog kursa i nagle pojave arhitektonskog modernizma, nije bilo plod slučajnosti. Tobože, aistorijski karakter i univerzalni jezik „moderne arhitekture” operisali su kao kulturološka potvrda novog kursa i imali su značajnu ulogu i veliku moć, pre svega zato jer su predstavljali pozitivnu projekciju zahteva za nacionalnom unifikacijom, etničkim jedinstvom, raskidom sa prošlošću i brisanjem „plemenskih”, političkih i kulturnih tradicija. Nasuprot drugim stilskim i formalnim konfiguracijama koje su postojale na arhitektonskoj sceni — a pre svega različitim „nacionalnim” i regionalnim idiomima — modernizam nije bio opterećen bremenom utvrđenih nacionalnih ili etničkih zamišljanja, te je stoga postao najpogodnije sredstvo reprezentacije idealnog okružja za novog jugoslovenskog čoveka i idealizovane slike nove jugoslovenske kulture.

Kada je sredinom 1930. godine beogradski arhitekta Branko Maksimović deklarativno istakao da, „moderna arhitektura odbacuje sasvim one uske nacionalne granice i time unekoliko doprinosi zbliženju naroda”, bila je to samo jedna u seriji kulturnih vrednosti koje su beogradski arhitekti, ali i političke elite, utvrdili kao osnovno obeležje modernističke arhitekture. Novi idiom dobjao je sve veću ulogu u retorici tada reaktuelizovanog integralnog jugoslovenstva i sve više je zauzimao mesto u javnom prostoru. Istina, beogradska sredina je u isti mah prihvatala jezik arhitektonskog modernizma zbog čitavog niza drugih razloga; u širim okvirima, arhitektonski modernizam istovremeno je predstavljao svojevrsnu simulaciju progresa i, poput arhitekture istorijskih stilova, civilizacijske utemeljenosti. Ipak, njegova je ključna uloga bila u tome što je pomogao kultivisanju jugoslovenske nacionalne autentičnosti kroz politički propagiranu tezu da, moderna arhitektura briše kulturne i etničke granice, te da počiva na „izvornom”, vernakularnom graditeljstvu. Zapravo, „internacionalni” modernizam doživeo je svoju „nacionalizaciju”, a moderna arhitektura postala je gradivni deo konstrukcije primordijalnog jugoslovenskog identiteta koji je mogao biti tumačen i upotrebljavan u različitim političkim registrima.

Činjenica da je arhitektonski modernizam u različitim kontekstima mogao da bude mobilisan za konstruisanje različitih nacionalnih i kulturnih identiteta, samo je naizgled paradoksalna. Tokom tridesetih godina u Jugoslaviji, isti oblikovni idiom mogao je biti interpretiran u ključu jugoslovenskog, srpskog ili hrvatskog nacionalnog identiteta, ali je isto tako mogao konotirati levičarsku ideologiju — baš kao i u slučaju SSSR, „crvenog Beča”, ili javne arhitekture socijalističkih opština u Nemačkoj tokom treće decenije XX stoleća; ili pak jevrejski kulturni identitet — ne samo u interpretativnoj tradiciji nacionalsocijalizma, već pre svega, u svetlu, za to vreme uobičajene identifikacije modrne arhitekture i jevrejstva. U kontekstu ove semiotičke fluidnosti modernizma, posebno je ironično to što je hrvatski nacionalizam, jedna od centfrifugalnih ideologija u odnosu na jugoslovenstvo tokom tridesetih godina, arhitekturu modernizma fiksirao ispred ogledala u kome će se odražavati sve ono što su zamišljali njeni protagonisti, okupljeni pre svega oko grupe „Zemlja”. Zahvat hrvatskog nacionalizma da arhitektonski modernizam tumači kao formulu nepatvoreno demotskog, hrvatskog nacionalnog identiteta, bio je sasvim podudaran akcijama za jugoslavizaciju moderne arhitekture, što su se sprovodile u Beogradu.

U isto vreme, arhitektonski modernizam bio je instrumentalna formula novog jugoslovenskog režima koji je državu i naciju smeštao pod okrilje zapadne civilizacije ukotvljene u ideju progresa. U pozitivističko-evolucionističkom konceptu kulture, modernizam se identifikovao kao savršenija kulturna formacija u odnosu na prošlost, koja je odgovarala ideološkim zahtevima diktature kralja Aleksandra I Karađorđevića — na sličan način kao što je, na primer, korespondirao sa zahtevima sekularizacije i kulturne nivelacije turskog nacionalnog identiteta u vreme režima Kemala Ataturka, koji je upravo u to vreme bio u svom zenitu. Generalno, treba imati na umu da je povezivanje modernističke arhitekture s novim političkim ideologijama ili socioekonomskim i političkim reformama bilo univerzalan fenomen tokom poznih dvadesetih i tridesetih godina — počev od Sovjetskog Saveza i fašizma u Italiji, revolucionarnih i totalitarnih režima u Srednjoj Evropi — u Mađarskoj, Čehoslovačkoj, Rumuniji i Poljskoj; pa sve do kemalizma u Turskoj, ili cionizma u vreme izgradnje Tel Aviva. U svakom od navedenih slučajeva, diskurs arhitektonskog modernizma legalizovao je ove nove režime kao „napredne” i „reformske”. Upravo se u toj perspektivi mora sagledati uloga arhitektonskog modernizma u Kraljevini Jugoslaviji, osvedočena činjenicom da su ključne arhitektonske reprezentacije iza kojih je stajao režim počivale na prepoznatljivom modernističkom vokabularu — od zvaničnih nacionalnih paviljona na svetskim izložbama (Barselona, 1929; Milano, 1931; Pariz, 1937) do, na primer, arhitektonskog konkursa za Terazijsku terasu u Beogradu, na kome je prvu nagradu odneo, naizgled sasvim „modernistički” projekat Nikole Dobrovića (1929).

U specifičnom političkom kontekstu Jugoslavije s kraja treće i početkom četvrte decenije XX veka, modernistička arhitektura zastupala je širok spektar kulturnih vrednosti s izrazito političkom dimenzijom. Upravo je širina tog spektra omogućila da postane jedan od najvažnijih formi reprezentacije jugoslovenstva. Preteća opasnost nacionalne, socijalne i opšte političke dezintegracije jugoslovenskog društva, odjeci globalne ekonomske krize, koja se sve više zaoštravala, kao i čitav niz spoljnjih političkih faktora učinili su da modernizam postane neiscrpan trezor prikazivanja poželjnih atributa jugoslovenske nacije, sistema kulturnih vrednosti ugrađenih u nju, te državne kulturne politike i da, za kratko vreme gotovo osvoji javni prostor jugoslovenske prestonice. Važno je istaći da, ono što se već početkom tridesetih godina sve više posmatralo kao „internacionalni modernizam” nije bilo u neskladu s idejom jugoslovenske nacionalne kulture, koja je upravo arhitektonskim modernizmom uobličavala zamisao o izvornom nacionalnom identitetu koji transcendira etničke granice srpstva, hrvatstva i slovenaštva — i to zbog dva ključna razloga. Prvi, i manje značajan, bila je internacionalnost moderne arhitekture i njeno svesno zanemarivanje lokalnog i istoričnog. Drugi razlog izvrtao je naizgled aistorijsku dimenziju modernizma, ukazujući na duboke, strukturalne relacije „modernog načina građenja” i — razume se, ideološki podobne — lokalne, narodne arhitektonske baštine. Naime, još je ranije vernakularna arhitektura bila u diskursu integralnog jugoslovenstva proglašena za predstavu izvorne, primordijalne tradicije koja tobože, verno odražava ideju o nepatvorenom, jugoslovenskom duhu. Tokom četvrte decenije, u tumačenjima projugoslovenskih arhitekata, intelektualaca i političkih elita, arhitektonski modernizam predstavljen je kao savremena reinkarnacija „jugoslovenske” narodne tradicije, tezama o konceptualnoj, strukturalnoj i etičkoj korespondenciji narodne i savremene arhitekture. U vreme kad je okretanje od etničkih partikularizma predstavljalo tour de force celokupne kulturne politike, konstruisanje „autentičnog” identiteta bio je mnogo složeniji zahvat nego tumačenje modernizma kao jednostavnog građenja „na savremeni način”. Za ovaj ambiciozan zahvat jedna od ključnih uloga pripala je diskursima arhitekture modernizma. Tobože prvobitna, narodna i, po utvrđenoj ideološkoj analogiji prava jugoslovenska arhitektura je, kako se smatralo, nastala u „duhu narodnog genija” mnogo pre nego što su započele pojedinačne plemenske istorije Srba, Hrvata i Slovenaca. Nova arhitektura modernizma, pak, nije bila ništa drugo do reinvencija već postojeće narodne tradicije, doduše u novim materijalima i oblicima, ali ne i po unutrašnjoj suštini. Ono što je u vizuri kulture jugoslovenskog nacionalizma bilo zajedničko modernoj i narodnoj arhitekturi bili su njihovi zajednički ideali, prvenstveno neposredan odnos između čoveka, prirode i materijalne kulture. Na taj način, arhitektura modernizma postala je neposredna i autentična spona sa primordijalnom jugoslovenskom prošlošću. Između autentične jugoslovenske nacije — za koju se verovalo da postoji od vajkada, ali da je istorijskim okolnostima razdvojena na tri plemena — i savremene nacionalne zajednice Jugoslovena stoga je uspostavljena neposredna relacija. U isti mah, dovođenjem u vezu principa i elemenata moderne arhitekture sa lokalnim, profanim graditeljstvom stvorena je ideja o tome da narodna jugoslovenska kultura, po svom autentičnom duhu, već pripada savremenoj civilizaciji Zapada.

***

Upravo je okretanje Zapadu bio jedan od važnih aspekata u kulturnoj i političkoj konstrukciji jugoslovenskog „posebnog puta” u komunizam, kad je nakon invencije jugoslovenske „socijalističke demokratije” i samoupravnog sistema početkom šeste decenije XX veka arhitektura modernizma iznova dobila ključnu ulogu legitimacije „novog stanja”. Baš kao i u periodu posle 1929, kada je integralnom jugoslovenstvu valjalo obezbediti materijalno, opipljivo obličje, tako je i specifičnost jugoslovenskog socijalizma legitimisana novom, modernističkom arhitekturom. U oba slučaja, rezolutno okretanje od istoricizma i stilskog pastiša istorijskih, ili „nacionalnih” stilova, značilo je simbolički otklon od jednog ideološkog pravca, sistema vrednosti i koncepta identiteta, te prelazak u sasvim drugi ideološko-identitetski domen.

Poznato je da se specifičnosti druge Jugoslaviji ogledaju u njenoj poziciji u odnosu na hladnoratovsku podelu sveta, u autentičnosti i autohtonosti jugoslovenskog socijalizma i politici proklamovanog posebnog puta, kao autonomnog kretanja prema komunističkom besklasnom društvu. Nasuprot onome što se obično razumevalo kao krut birokratski centralizam i etatizam SSSR i zamalja Istočnog bloka, s jedne strane, kao i političkog liberalizma Zapada s druge, jugoslovenske elite pokušale su da pronađu, utvrde i održe komplikovanu ideološku konstrukciju „Jugoslavije na raskršću”. Trasiranje jugoslovenskog posebnog puta u komunizam obeležila je uloga Jugoslavije u odnosu na globalni politički, društveni i ekonomski poredak, uloga koja je na spoljnom planu bila instrumentalizovana politikom nesvrstanosti i aktivne miroljubive koegzistencije, a na unutrašnjem principima sveobuhvatne decentralizacije, radničkog samoupravljanja i konceptom društvene svojine. Karakteristike jugoslovenske posebnosti svedočile su o medijalnoj, posredničkoj ulozi zemlje i onome što su jugoslovenske intelektualne elite prikazivale kao avangardu u razvoju svesti čovečanstva u kretanju ka novom, oslobođenom čoveku i humanizovanom društvu. Poremošćujući procep između socijalističkog sistema i demokratskog uređenja, jugoslovenska socijalistička demokratija istovremeno je trebalo da premosti trostruki rascep između neprekidno promenljive realnosti svakodnevice, fiksirane slike o prevaziđenoj i savladanoj prošlosti i proklamovane vizije budućnosti. Takvo tranzicijsko stanje, kao ključno obeležje ideologije koja je legitimisala politički poredak i proces neprestane transformacije SFRJ, u osnovi je bilo vezano za uverenje u neizbežnost odumiranja države — fundamentalni princip proistekao iz tumačenja izvornog marksizma — odnosno transformacije državnog u postdržavno stanje. U periodu između 1952. godine, kad je uveden princip samoupravljanja, i trenutka kad je smrt Josipa Broza Tita simbolički začela novu fazu u istoriji socijalističke Jugoslavije, preobražaj, reforme i nestabilnost utvrdili su se kao struktura dugog trajanja koja je obeležila sve konstitutivne elemente federalne države.

Uloga arhitekture u tome, bila je od fundamentalnog značaja. Njeno mesto u građenju ideologije jugoslovenske socijalističke demokratije počivalo je, pre svega na projekciji personalne slobode pojedinca, kao osnove za oslobođenje celokupnog društva i svih njegovih segmenata, te ideji o autonomiji arhitekture. U jugoslovenskom kontekstu, arhitektura modernizma stekla je svojevrsnu teleološku poziciju, tako što je virtuelno i doslovno prikazivala sliku obećane, ali izvesne budućnosti ka kojoj se kretalo celokupno društvo. Kao istovremeno simbolična i stvarna konstrukcija ideološkog poretka, arhitektura je zastupala ideju progresa, slobode, tranzicije i neprestane evolucije, legitimišući i, ustvari, omogućavajući široki zahvat modernizacije društva. To je podrazumevalo interpretaciju novog sistema upravljanja i „deetatizaciju” kao tranziciju funkcija države na slobodne građane među kojima je, po rečima Aleksandra Rankovića, trebalo da jača uverenje „o vrednosti njihove lične slobode i njihovih ljudskih prava, o ulozi građanina pojedinca u upravljanju društvenim životom”. Na pragmatičnom nivou arhitektonske kulture, ova politika bazirala se na preuzimanju zapadnog modela identifikacije modernizma u umetnosti i arhitekturi sa liberalizmom i politikom otklona od komunizma (kao kontrast uobičajenim asocijacijama modernizma i levičarstva pre Drugog svetskog rata), koji je razvijen u hladnoratovskom periodu.

Svojevrsna teleološka pozicija modernističke arhitekture u socijalističkoj Jugoslaviji najbolje se može ilustrovati brojnim arhitektonsko-urbanističkim konkursima i generalnim urbanističkim planovima, koji su odslikavali ne samo željene obrise „budućeg stanja”, već su imali i snažnu pedagošku dimenziju u jugoslovenskoj arhitektonskoj i političkoj kulturi. Uprkos činjenici da najveći broj tih planova nikad nije bio ostvaren, njihovo mesto u javnom prostoru značajno je određivalo i potvrđivalo sadržaje na kojima se temeljila ideologija tranzicijskog stanja. Međutim, verovatno najznačajniju manifestaciju ovog tranzicijskog i teleološkog režima predstavljalo je planiranje i podizanje Novog Beograda —istovremeno i simbola nove Jugoslavije i modela za njenu izgradnju. Kao „ideološki centar bratstva i jedinstva” — kako su jugoslovenske političke elite inicijalno imenovale ovaj veliki poduhvat — Novi Beograd bio je sistematski uključivan u diskurs tranzicije, kao deo složenog ideološkog narativa koji je podrazumevao uspostavljanje niza razlika — razlika naspram recentne prošlosti koja uspostavlja normativne i vrednosne okvire za ostvarenje projektovane budućnosti. Još od prvih planova za izgradnju novog grada i urbanističke regulacije, Novi Beograd postao je ključan instrument u procesu konstruisanja zamišljenog identiteta, bez obzira da li je bila reč o stvaranju slike prestonice nove Jugoslavije, ili o okviru za funkcionisanje savremenog demokratskog društva.

Taj novi identitet bio je zasnovan na ustaljenim tropima modernističke arhitekture i urbanizma. Adopcija, reinterpretacija i svojevrsna jugoslavizacija ovih modela, odvijale su se u kontekstu legitimacije tranzicijskog stanja i generisali su brojne manifestne oblike koji su, u najvećem broju slučajeva, u formalnom smislu bili vezani za arhitektonsku paradigmu visokog modernizma. Neprestane izmene ideja i planova za Novi Beograd, analogne stalnim donošenjem novih jugoslovenskih ustava, predstavljale su zahvat reprezentacije proklamovanih vrednosti i pronalaženje novih puteva „arhitekture naroda Jugoslavije”. Činjenica da su se ideološki koncepti jugoslovenskog društva neprestano redefinisali i komplikovali, donekle može osvetliti fenomen konceptualne nedoslednosti i nedovršenosti Novog Beograda. S druge strane, njegove arhitektonske i urbanističke strukture predstavljali su reprezentativni primer transformisanog okružja i potvrdu ispravnosti kretanja i napredovanja celokupnog društva.

Međutim, u istom ideološkom registru funkcionisali su, ne samo brojni arhitektonski i urbanistički konkursi iz šezdesetihih i sedamdesetih godina — uputno ih je posmatrati u vizuri modela „utopijskog realizma”, kako ga je definisao Entoni Gidens — već i značajan deo reprezentativne arhitektonske produkcije tog vremena. Humanistički ideal oslobođenog čoveka i slobodnog društva, kao najznačajnije vrednosti ugrađene u ideološki sistem posleratne Jugoslavije, potvrđivale su se u diskursima arhitekture, pre svega u sklopu teze o antidogmatizmu, ne samo kao najvrednijem ishodištu arhitektonske kreacije, već i kao temeljnoj društvenoj vrednosti koja prevazilazi okvire pojedinih kulturnih praksi. Preciznije, u tumačenju i ideološkoj instrumentalizaciji arhitekture modernizma u Jugoslaviji nakon 1948. godine, počeo je dug i sveprožimajući proces konstrukcije i kultivisanja antidogmatizma, koji se očitovao u otklonu od krutog funkcionalizma s jedne, i formalizma s druge strane. U arhitektonskom diskursu vremenom su se ustalili prepoznatljivi kriterijumi koji su arhitekturu sistemski vezivali za šire ideološke okvire. Najznačajniji od tih kriterijuma bilo je uspostavljanje kauzalne veze između etičkih i estetskih vrednosti s jedne, i slobode čoveka s druge strane, kao suprotnost onome što je jedan od protagonista srpske i jugoslovenske arhitekture, Mihajlo Mitrović, opisao kao „inerciju činovničkog mentaliteta”. Kultivišući svojevrstan diskurs medijacije između estetskog i političkog, koji je, u osnovi ponavljao obrazac u kome su funkcionisali celokupna jugoslovenska politika i kultura tog vremena, ovaj plodni arhitekta bio je tek jedan od mnogih u borbi za stvaralačku slobodu i arhitekturu neortodoksnog modernizma koji su imali izuzetnu ideološku rezonantnost u sopstvenom istorijskom kontekstu.

Tako je modernistička arhitektura u jugoslovenskom javnom prostoru dobila ulogu da otelotvori ostvariv, ali u biti teško dostižan ideal slobode, autonomije i otklona od kanonskog mišljenja i delovanja koji se nalazio u samom jezgru ideje o jugoslovenskoj „socijalističkoj demokratiji”. Jugoslovenska arhitektura tzv. visokog modernizma šezdesetih i sedamdesetih godina, uz sve stilske, morfološke, ili strukturalne razlike koje su se naslanjale na globalni trend preoznačavanja „internacionalnog jezika” moderne arhitekture, vremenom je postala označitelj poželjnih društvenih vrednosti i sastavni deo političkog diskursa. Ona je učestvovala u sveopštem buntu protiv depersonalizacije, bezličnosti, standardizacije - u isto vreme kad je rukovodstvo Jugoslavije, kao „jedne od najotvorenijih zemalja” — kako je svojevremeno istakao istoričar Branko Petranović — promovisalo iste poruke u javnom diskursu koje su iznova utvrdile najviše vrednosti samoupravnog socijalističkog društva. Antidogmatizam je, u tom smislu postao u isti mah i poetski kvalitet arhitekture i sadržaj političke ideologije. S druge strane, subjektivizam u arhitektonskom stvaralaštvu bio je ključan za legitimaciju političkog kursa socijalističke Jugoslavije i važna instanca u kultivaciji raznolikosti (nacionalne, etničke, kulturne, regionalne), kao sakrosanktne vrednosti jugoslovenskog socijalizma. Kako je 1991. godine, u vreme kad je već nastupila rigor mortis države „jugoslovenskih naroda i narodnosti”, primetio arhitekta Ivan Štraus, o arhitekturi se u socijalističkoj Jugoslaviji počelo misliti u novim dimenzijama u skladu sa sve većim demokratskim slobodama uz jasno isticanje individualnih stavova.

To svedoči da se prevazilaženje puke utilitarnosti u arhitektonskoj poetici ostvarivalo konstrukcijom estetizovanog sveta kao projekcije ishodišta u kretanju celokupnog društva. U suptilnom ideološkom pomeranju od funkcionalnog ka neutilitarnom, arhitektura je bila upadljiv primer tranzitornosti, promenljivosti i pokretljivosti, kao centralnih društvenih vrednosti; njeno uzdizanje kao estetskog fenomena, uprkos funkcionalnim prohtevima na kojima je počivala, imalo je, razume se, i etičku i političku dimenziju. U toj vizuri arhitektura modernizma je, u skladu sa temeljnim idejama moderne umetnosti, predstavljala posve autonoman sistem vrednosti, ali se njen odnos s društvenim kontekstom nipošto nije isključivao. Naprotiv, ideja autonomne arhitekture, u čijem korenu leži individualizam, kao najvažnija odlika onoga što se u kritici jugoslovenske kulture, a potom i u istoriografiji, ustalilo pod nazivom „socijalistički estetizam”, bila je sastavni deo procesa uprostoravanja ideoloških premisa socijalističkog samoupravljanja: slobodnog društva, pluralnosti mišljenja i delovanja i insistiranja na kulturnoj raznolikosti.

***

Ako se posmatra u sopstvenom istorijskom kontekstu, izvan tradicije velikih arhitektonskih narativa i, ako se vrednuje kritički u odnosu na ideju o autonomiji moderne umetnosti, istorijsko iskustvo jugoslovenskog modernizma, ne samo što svedoči o tome da arhitekturu ne možemo posmatrati kao vrednosno neutralnu, već da je moramo razumeti kao, u osnovi ideološku praksu. Istorizacija arhitekture modernizma u prvoj i drugoj Jugoslaviji, naime, može potvrditi, ne samo opšte teorijske premise o kulturi kao ideološkom sistemu u kome kulturne forme i procesi stiču politički instrumentalna značenja, već i mnogo više od toga. Čini se da ponovno čitanje svega onoga što su o arhitekturi modernizma pisali i razmišljali njeni savremenici, uključujući je u tokove sopstvenih ideoloških horizonata, te pažljivo tumačenje oblika njenog prisustva u javnom prostoru, može pomoći otvaranju novog pogleda na celokupnu jugoslovensku prošlost. U tom pejzažu i obrisi arhitekture modernizma u Jugoslaviji biće jasniji i manje zaklonjeni dvostrukim otporom koji još uvek ometa njeno sagledavanje — otporom discipline istorije arhitekture, s njenom opsednutošću stilskim, formalnim i teorijskim genealogijama i tipologijama; i, s druge strane, nevoljnošću za racionalnim tumačenjem jugoslovenskog iskustva. Nova slika može pomoći da se arhitektura Jugoslavije razume, ne kao fenomen odvojen od svog istorijskog konteksta, ili kao oblik puke legitimacije političkih ideja i režima, već kao sastavni deo sveta ideja na kojima su počivale raznolike ideološke osnove Kraljevine Jugoslavije i njene socijalističke naslednice.