Studentski juni u Jugoslaviji: 1968 – 2018.

“Ko tamo desnom korača? Leva! Leva!”

Piše: Milivoj Bešlin | 11. jun 2018. | Avangarda

Još pre sloma jugoslovenskog socijalizma krajem osamdesetih godina, većina predstavnika intelektualne opozicije režimu, kao i dominantan deo beogradske intelektualne scene se regrutovao upravo iz redova šezdesetosmaškog pokreta. Posebno nakon sloma socijalizma – i ratno-nacionalistički režim u Srbiji i njemu ideološki slična i kompatibilna (pseudo)alternativa udružena u dve najjače opozicione stranke bili su predvođeni od vrlo aktivnih učesnika junskih dešavanja 1968. Vladajućoj SPS na čelu se nalazio jedan od lidera studentskog pokreta, Mihailo Marković (potpredsednik i glavni ideolog), dok su nacionalističku opoziciju predvodili Vuk Drašković (SPO), Dragoljub Mićunović i Ljubomir Tadić (DS). Slična je situacija bila i u manje uticajnim političkim, ali i intelektualnim i medijskim krugovima u Beogradu devedesetih (N. Popov, M. Životić, M. Ekmečić, M. Bećković, M. Danojlić, Lj. Ristić, itd.). Zbog navedene političke i intelektualne hegemonije šezdesetosmaša (od kojih je nesumnjiva većina konvertirala u nacionaliste i protagoniste ratne politike) sprečavani su pokušaji racionalnog i kritičkog istraživanja, saznavanja i interpretacije navedenih istorijskih događaja.

Za razliku od današnjih studenata Beogradskog univerziteta koji su, opijeni retoričkim kvalitetima, intelektualnom prefinjenošću i misaonim potencijalima Milorada Dodika, oduševljeno reagovali na njegov nedavni nastup na Fakultetu političkih nauka, neki drugi studenti pre tačno pola veka verovali su da mogu promeniti svet i budućnost. Njihovi predvodnici danas veruju da mogu promeniti sećanje i prošlost. Mediji u regionu, a najpre u Beogradu, prepuni su ovih dana sećanja učesnika šezdesetosmaške pobune u Jugoslaviji. Bez novih istraživanja navedenog fenomena, bez preispitivanja i minimalne autorefleksije, učesnici junskih demonstracija u jugoslovenskim univerzitetskim centrima, a pre svega u Beogradu, poigrali su se na zanimljiv način sa istorijom.

Sociolog Todor Kuljić je pisao da su šezdesetosmaši konvertirali “od Marksa do Krunskog saveta”. Ipak, šezdesetosmaši su najpre “zaboravili” kontekst i stvarnu tačku komparacije. Policijska represija u Kraljevini Jugoslaviji u međuratnom periodu bila je konstantna i česta pojava. Žandarmerija se nije obazirala na autonomiju univerziteta, upadala je u fakultetske zgrade i studentske domove – hapsila, prebijala i ubijala studente. Uhapšeni su vrlo često bili podvrgnuti zverskim mučenjima u istražnim zatvorima ili upućivani u logor za političke protivnike u Bileći. Monarhistički režim organizovao je i odrede fašističkih studenata sa ciljem da batinaju svoje levičarske i buntovne kolege. Kako je izgledao obračun režima Slobodana Miloševića sa studentima, sećaju se mnogi. Šešeljev Zakon o univerzitetu (1998) ne samo da je ukinuo pravo akademskoj zajednici da bira svoju upravu (dekane i rektore), već je legitimisao mogućnost državnom aparatu represije da uvodi policiju na univerzitet i u aulama fakulteta batina studente.

Romantičarska sjećanja

Juna 1968. policija nije ušla ni u jednu zgradu fakulteta, ili studentskog doma, tokom sedam dana trajanja štrajka i demonstracija studenata. Poštovana je autonomija univerziteta, nikome na pamet nije palo da menja zakon i izmeni način izbora fakultetske uprave. Na Filozofskom fakultetu koji je predvodio pobunu 1968. tri godine kasnije je za dekana izabran Dejan Medaković, kao neformalni pripadnik opozicione nacionalističke alternative. Takođe, verovati da policija nije upala 1968. na pobunjene univerzitete zahvaljujući dosetkama i trikovima nekih od profesorskih predvodnika pobune, naivno je i glupo. Neki od njih, otpišimo im deo na poodmakle godine, hteli bi upravo u to da nas ubede. Ali ne mora referentna tačka biti Jugoslavija i nasilje nad studentima u međuratnom periodu. Mogu to biti i Pariz ili Berlin 1968. godine.

Batinanja studenata na Zapadu nisu bila manja, već mnogo brutalnija nego u Jugoslaviji. O položaju sovjetskih studenata, izlišno je i govoriti. Najzad, Rudi Dučke je u SR Nemačkoj ubijen. Danijel Kon-Bendit je proteran iz rodne Francuske. Tako su završile vođe studentske pobune u zapadnim zemljama. U SAD je 1968. ubijen Martin Luter King. Vlada Mijanović (“Revolucija”) je u Titovoj Jugoslaviji “samo” sudski procesuiran. Sećanja naših šezdesetosmaša je romantičarsko zbog toga što je i sam protest bio karnevalski i performativan, a mogao je biti takav jer je reakcija jugoslovenske države bila među najliberalnijima u tadašnjoj Evropi.

Pojedinačni slučajevi represije i sudskog procesuiranja retkih učesnika pobune navedenu interpretaciju ne mogu da promene. I naposletku, iako je “slučaj” osam profesora odstranjenih sa Filozofskog fakulteta dosegao razmere nacionalnog mita, čak i tragedije, zahvaljujući njihovom društvenom uticaju, stvari izgledaju malo drugačije kada se stave u istorijski kontekst. Iako je Tito označio navedenu grupu kao politički odgovornu za podsticanje studenata na pobunu, što nije bilo sasvim netačno – oni su narednih pet godina ostali zaštićeni, pre svega zbog odbijanja reformskog rukovodstva Marka Nikezića da ih izloži represiji. Biće to važna tačka u optužbi partijskih konzervativaca protiv Nikezića i njegove najbliže saradnice, Latinke Perović.

Kada je odlukom skupštine Srbije (1975) osmoro profesora i asistenata izbačeno sa Filozofskog fakulteta, ostavljao se utisak političkog nasilja jer su fakultetske institucije nedvosmisleno odbile da poslušaju diktat državnih organa. Nakon otkaza, profesori i asistenti putuju po svetu, drže predavanja, odlaze na stipendije i uživaju slavu zvezda i žrtava represije. Njihov međunarodni ugled bio je dominantno uslovljen odnosom režima prema njima, a ne njihovim naučnim i intelektualnim dostignućima. Najzad, za njih je ubrzo posle Titove smrti napravljen i poseban institut – Centar za filozofiju i društvenu teoriju (1981).

Za – liberalizam i politički pluralizam

Druga šezdesetosmaška distorzija sećanja tiče se ciljeva i ideja studentske, ali i profesorske pobune. Komično deluje tvrdnja nekadašnjih učesnika demonstracija da su se borili za liberalizam ili politički pluralizam. Obeležja i simboli koji su se najčešće mogli videti, bile su državne i partijske zastave Jugoslavije i SKJ, slike Tita, Lenjina i Marksa, pevane su jugoslovenska himna i Internacionala, ali i originalna “Koračnica Crvenog univerziteta”, napisana za ovu priliku.

Parole koje su se najčešće mogle čuti i pročitati bile su: “Nećemo restauraciju kapitalizma”, “Borimo se za boljeg čoveka, a ne za bolji dinar”, “Revolucija još nije završena”, “Dok upravljaju amateri, stradaju proleteri”, “Protiv bogaćenja na račun radnika”, “Tražimo socijalnu jednakost”, “Nećemo da radimo za svetski kapitalizam”, “Pravo na rad svim radnicima”, “Dosta nam je crvenih buržuja”, “Samoupravljanje od vrha do dna”, “Ukidanje privilegija”, “Tražimo rešavanje nezaposlenosti”, “Birokratijo, sebi ruke od radnika”, “Dosta nezaposlenosti”, “Dole kneževi socijalizma”, “Radnička omladina na fakultete”, “Svima jednake uslove za školovanje”, “Politički rad – besplatan rad”, “Čuvajmo delo naših radnika”, “Studenti – radnici”, “Opremimo bolnice a ne privatne vile”, “Mi gradimo socijalizam a vi vile”, “Poštujemo mrtve heroje, ali od živih tražimo odgovornost za izneveravanje socijalizma”, “Protiv akcionarskog socijalizma”, “Dole falsifikovani socijalizam”, “Ko tamo desnom korača? Leva! Leva!”, “Ogorčeni smo ogromnim ekonomskim i društvenim razlikama”, “Protiv smo toga da samo radnička klasa snosi teret privredne reforme”, “Posao svima”, “Mi smo sinovi radnog naroda”...

Iako je svoje reči izgovarao na protestu u Sarajevu, i u Beogradu su popularisani stavovi jednog od predvodnika sarajevske pobune, istoričara Milorada Ekmečića, koji je smatrao da je “bogaćenje u socijalističkom društvu umnogome legalizovano”, što je držao za ključnu društvenu opasnost. On je ukazao i na potrebu borbe protiv tržišne orijentacije reforme, jer izjave zvaničnika “o robnoj proizvodnji u Jugoslaviji i o robnoj proizvodnji kao karakteristici socijalističke proizvodnje” dobijaju obrise ideologije o čijoj prihvatljivosti se nije javno raspravljalo. A upravo to “trućanje” o tržišnoj orijentaciji, rekao je Ekmečić, izazivalo je “idejnu pustoš i strah kod većeg dijela omladine da postoji realna opasnost od obnove kapitalizma i društva sa klasnim razlikama”.

On je posebno oštro kritikovao vlast jer se u medijima “guslalo o otvaranju privatnih fabrika kao uspjesima u izgradnji socijalizma”. Sa studentima širom zemlje poručio je i da se moraju boriti protiv nezaposlenosti, i za savezništvo sa radnicima, jer “kao i uvek u istoriji, avangarda u društvu pripada samo radničkoj klasi“. U svojoj poslednjoj knjizi (“Dugo kretanje između klanja i oranja”) M. Ekmečić kao osnovne zahteve studentske pobune u Jugoslaviji, navodi “suzbijanje nacionalnog separatizma i zahteve za demokratizovanjem društva”.

Falsifikat ništa manji od onog koga ovih dana posebno frekventno iznose beogradski učesnici pobune, da je Tito iskoristio nepostojeću ili nerealnu sovjetsku opasnost, nakon agresije pet zemalja Varšavskog pakta na Čehoslovačku, 21. avgusta 1968. godine, da bi homogenizovao jugoslovensko društvo i umanjio negativne konsekvence studentske pobune. Tvrdnja koja ne može da izdrži elementarnu istoriografsku kritiku. Bilo bi odlično da je opasnost po Jugoslaviju bila nepostojeća i da je Tito samo konfabulirao ili paranoisao, kako bi spoljnom opasnošću neutralisao političke posledice šezdesetosmaške “revolucije”.

Socijalistički fundamentalisti

Ipak, u javnom prostoru je atmosferu i ciljeve studentske 1968. u Jugoslaviji najbolje i najviše istorično preneo reditelj Ljubiša Ristić, koji u intervjuu Tamari Nikčević za crnogorsku “Pobjedu” kaže: “Bili smo socijalistički fundamentalisti... oštro smo se protivili promenama koje su nas vodile u kapitalizam.” “Zahtevali smo povratak izvornim principima socijalizma”, kaže Ristić, podsećajući da je Tito bio jedini lider u svetu koji je podržao pobunu. Svakako ne pobunu kao metod, ali antireformski udar sa levice na tržišnu koncepciju jugoslovenskog socijalizma – izvan svake razumne sumnje.

Posebna manifestacija intelektualne lenjosti ili falsifikata jeste tvrdnja o Titovoj veličanstvenoj manipulativnosti nad studentima. Dovoljno je uporediti, u navedenoj dekadi, tri istorijska Titova govora. Onaj u Splitu 1962. kojim je faktički zaustavljena prva privredna reforma, započeta prethodne godine; potom junski govor iz 1968. kojim staje na stranu studentskih zahteva i najzad Titov oktobarski govor 1972. kojim izriče optužbu protiv Nikezićevih liberala. To je bezmalo jedan govor sa idejama koje su identične i na tragu egalitarnih i antikapitalističkih zahteva studenata 1968. godine.

Još pre sloma jugoslovenskog socijalizma krajem osamdesetih godina, većina predstavnika intelektualne opozicije režimu, kao i dominantan deo beogradske intelektualne scene se regrutovao upravo iz redova šezdesetosmaškog pokreta. Posebno nakon sloma socijalizma – i ratno-nacionalistički režim u Srbiji i njemu ideološki slična i kompatibilna (pseudo)alternativa udružena u dve najjače opozicione stranke bili su predvođeni od vrlo aktivnih učesnika junskih dešavanja 1968.

Vladajućoj SPS na čelu se nalazio jedan od lidera studentskog pokreta, Mihailo Marković (potpredsednik i glavni ideolog), dok su nacionalističku opoziciju predvodili Vuk Drašković (SPO), Dragoljub Mićunović i Ljubomir Tadić (DS). Slična je situacija bila i u manje uticajnim političkim, ali i intelektualnim i medijskim krugovima u Beogradu devedesetih (N. Popov, M. Životić, M. Ekmečić, M. Bećković, M. Danojlić, Lj. Ristić, itd.). Zbog navedene političke i intelektualne hegemonije šezdesetosmaša (od kojih je nesumnjiva većina konvertirala u nacionaliste i protagoniste ratne politike) sprečavani su pokušaji racionalnog i kritičkog istraživanja, saznavanja i interpretacije navedenih istorijskih događaja. Čini se, prema dominantnoj kulturi sećanja na pedesetogodišnjicu junskih zbivanja, ni danas, 2018. nije se dogodio iskorak od romantizacije i retuširanja istorije. Ako za učesnike šezdesetosmaške pobune i može da se nađe racionalno objašnjenje, intelektualna indiferentnost društva da kritički pristupi i ovoj stranici vlastite istorije mora da izazove čuđenje i upitanost.