Izložba Tito i Jugoslavija u karikaturama Informbiroa

Radio-stanice emitovale su više od 26 sati propagandnog programa dnevno. Uz granicu su puštani propagandni govori preko megafona. Rekama su stizale poruke u bocama. Novine su objavljivale karikature protiv Tita.

Dinko Gruhonjić | 15. novembar 2019 | DW

Izložbu „Tito i Jugoslavija u karikaturama Informbiroa“ posetioci mogu da pogledaju u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu do 25. novembra, da se uvere kako je izgledala propaganda Informbiroa protiv socijalističke Jugoslavije, nakon što je Tito rekao istorijsko „Ne“ Staljinu 1948. godine, ali i da se udube u jedno veoma dramatično razdoblje istorije koje i danas izaziva brojne kontroverze i različite interpretacije.

Kristina Meneši, autorka izložbe, za Dojče vele kaže da joj je ideja bila da se izložbom obeleži 70 godina od rezolucija Informbiroa (prva iz 1948, druga 1949. godine), odnosno da podseti na sve ono što se posle Rezolucije dešavalo između Jugoslavije i bloka predvođenog Sovjetskim Savezom, imajući u vidu da je sukob sa Informbiroom jedan od najznačajnijih događaja u istoriji Jugoslavije.

„Odabrala sam da to uradim putem informbirovskih karikatura, za koje smatram da svojom brutalnošću na dobar način oslikavaju veliki pritisak, u ovom slučaju propagandni, kom je bila izložena tadašnja jugoslovenska država“, kaže Kristina Meneši, viša kustoskinja, istoričarka Odeljenja za savremenu istoriju Muzeja Vojvodine.

Pred samim ulazom u izložbeni prostor sa leve strane se nalazi velika fotografija nasmejanog Josipa Broza Tita, a sa desne fotografija namrgođenog Staljina, u pretećoj pozi, sa podignutim prstom. U izložbenom prostoru prikazani su eksponati poput flaše sa propagandnom brošurom u njoj, jer se propaganda širila i flašama koje su stizale rekama u Jugoslaviju.

Staljinizmom protiv Staljina

Propaganda je bila objavljivana u propagandnim glasilima u informbirovskim zemljama, a karikature su distribuirane i bacanjem iz vazdušnih balona, poštom, brodovima… Informbirovska propaganda je kao svoje sredstvo koristila i film, ali i emitovanje govora preko megafona u pograničnom području... Informbiro je svoju propagandu usmeravao i na nacionalne manjine u Vojvodini.

„Dominantno, propaganda je vršena preko štampe i radio-programa. Primera radi, informbirovske radio-stanice tokom 24 časa u toku dana emitovale su 56 emisija na srpskohrvatskom, makedonskom i slovenačkom jeziku, odnosno 26,20 časova propagandnog programa, od čega samo Radio Moskva 12 emisija u trajanju od šest sati. Ponekad, to je bilo puko čitanje sadržaja letaka“, navodi Kristina Meneši.

Deo tog materijala koji su jugoslovenski državni organi tada zaplenili, čuva se u Muzeju Vojvodine i sada je prvi put predstavljen javnosti. Posetioci imaju priliku da vide letke na kojima se Tito proglašava američkim špijunom i „beogradskim Judom“, a Jugoslavija kao fašistička zemlja u kojoj se gledaju američki filmovi koji šire „kapitalistički otrov“. U okviru te izložbene celine prikazani su pojedini filmski plakati iz tog vremena, kao i Diznijevi stripovi u Politikinom zabavniku koji se u to vreme vraćaju u Jugoslaviju, što je ilustracija postepenog okretanja Jugoslavije ka Zapadu.

Kristini Meneši je najzanimljivija činjenica da veliki deo sadržinskog okvira informbirovskih karikatura i propagande čini kritika anomalija jugoslovenskog društva poput kulta ličnosti, represije i progona političkih protivnika, pogrešne agrarne politike, niskog životnog standarda, dirigovanih medija. „A upravo su to brojne karakteristike sistema koji je u svojoj nepatvorenoj formi postojao baš u staljinizmu, odnosno u državama u kojima je IB propaganda nastajala“, navodi naša sagovornica.

Propaganda u današnjoj Srbiji

Jugoslavija je tada od strane sovjetske propagande bila optuživana da želi da uđe u NATO. Danas, kada više nema ni Tita, ni Jugoslavije, ni SSSR-a, tema ulaska u NATO je i dalje veoma aktuelna u Srbiji. Upada u oči i činjenica da je informbirovska propaganda, koja je trajala od 1948. do 1954. godine, bila sirova, surova i vulgarna, a i propaganda kojoj svedočimo svakodnevno u Srbiji ima slične odlike.

Izložba, međutim, svakako nije apologetska, o čemu svedoči i deo koji je posvećen radnom logoru za političke zatvorenike, Golom otoku. U tom delu posetioci imaju priliku da pogledaju i film Miroslava Antića „Sveti pesak“ iz 1968. godine, posvećen upravo temi represije na Golom otoku. Film pripada ostvarenjima iz perioda „Crnog talasa“ u jugoslovenskoj kinematografiji, a autori koji su pripadali tom pravcu su prikazivali i naličja jugoslovenskog socijalizma i kritikovali su taj sistem, koji je u zvaničnoj državnoj propagandi bio idealizovan.

Istoričar Milivoj Bešlin za DW kaže da nema sumnje da je represija na Golom otoku bila brutalna i da je bila „mrlja na jugoslovenskoj revoluciji“, jer se protiv staljinizma i sovjetskog pokušaja pokoravanja Jugoslavije borilo staljinističkim metodama.

Ponovo ćutanje o Golom otoku

„Goli otok je bio unutrašnji obračun među komunistima. I bio je veoma brutalan. Treba znati da je Komunistička partija Jugoslavije u periodu svoga formatiranja između dva svetska rata praktično bila ogranak Kominterne te da je za jugoslovenske komuniste Staljin bio pravi lider i veliki učitelj. Zbog toga je razlaz Tita sa Staljinom za mnoge od njih bio veoma bolan i mnogi nisu mogli da se pomire s tim. S druge strane, ne sme se zaboraviti da Jugoslavija tada živi u atmosferi neobjavljenog rata, te da su tih godina jugoslovenski vojnici ginuli na državnim granicama“, objašnjava Bešlin.

Iako je Goli otok bio tabu tema u vreme trajanja socijalističke Jugoslavije, to pitanje se bilo otvorilo tokom pokušaja liberalizacije socijalizma, krajem šezdesetih godina 20. veka, pre svega na filmu, u književnosti, pozorištu. Tokom osamdesetih godina pitanje nasilja na Golom otoku je praktično bilo potpuno otvoreno u Jugoslaviji. A devedesetih se krenulo i u istorijski revizionizam, u skladu sa novim političkim opredeljenjima.

„Ono što je devedesetih zapravo postao dominantni narativ u vezi sa Rezolucijom Informbiroa jeste predstavljanje IB-ovaca isključivo kao žrtava jer su se Srbija i Crna Gora tada vraćale u interesnu zonu Moskve, iz koje je Jugoslavija izašla 1948. godine. Zbog toga je bilo neophodno informbirovce predstavljati isključivo kao mučenike i patriote“, smatra Milivoj Bešlin.

„Flert“ sa Rusijom

Danas se o tom periodu u Srbiji uglavnom ćuti, verovatno zbog nejasnog spoljnopolitičkog kursa zemlje, koja se zvanično zalaže za pristupanje EU, ali istovremeno neprestano „flertuje“ sa Moskvom. Ćutalo se i prošle godine, kada se navršilo 70 godina od donošenja prve Rezolucije Informbiroa, ali su se proslavljali neki drugi datumi.

„O tome su ćuti jer je današnja Srbija politički okrenuta ka Rusiji i sebe vidi kao političko predvorje Istoka, a ne Zapada, pa ne voli da se seća trenutka kada je Jugoslavija bila izašla iz ruske interesne zone. Srbija ne voli da se seća vremena kada je Beograd mogao da na ravnoj nozi razgovara sa SSSR-om čuvajući vlastito dostojanstvo i integritet. Zvanična Srbija se prošle godine, umesto Titovog ’Ne’ upućenog Staljinu, sećala 1838. godine kada su navodno bili uspostavljeni diplomatski odnosi između Srbije i Rusije, iako je Srbija tada bila vazalna kneževina Osmanskog carstva. Moskva Srbiju, dakle, i danas vidi upravo kao malenu i nemoćnu vazalnu kneževinu i problem je što Srbija pristaje na takav odnos. A 1948. u Jugoslaviji je bila godina koja je zaista uticala na svetsku istoriju. Koča Popović je rekao da je 1941. imala balkanski značaj za ovdašnje narode, a samo 1948. svetsko-istorijski značaj“, navodi Bešlin.

Kristina Meneši zaključuje da se period od pre 70 godina često posmatra kroz prizmu pojedinačnih ličnih sećanja, bez uzimanja u obzir celokupnog konteksta pa se stvari simplifikuju i svode na lični odnos Tita i Staljina, što, prema njenim rečima, nije suština spora. S druge strane, dodaje ona, izložba koja tretira temu Informbiroa jeste njen doprinos pokušaju da se razbije ćutnja o tom periodu ovdašnje istorije i da se on kritički i objektivno sagleda.

Uz izložbu je izrađen i veoma sadržajan katalog sa komentarima autorke, koji bi na primer mogao da posluži i kao školski udžbenik za taj period istorije Jugoslavije, koji se u postojećim zvaničnim udžbenicima istorije gotovo i ne spominje. Brojne bi se pouke mogle izvući iz njega, od kojih bi neke sasvim sigurno bile primenjive i u današnjici.